|
MOLIYAVIY HISOBOT AUDITINING MAQSADI VA UNING ASOSIY
TAMOYILLARI
79
ahamiyatiga qarab o’zgaradi. Bu har bir tekshirishning muhim texnologik jihatdir. Quyidagilar
nazoratning muhim elementlari bo’lishi mumkin:
1. Puxta o’ylangan va detallashtirilgan reja (biznes-reja), u iqtisodiy sub’ektning ishlab
chiqarish-tijorat yoki nazorat faoliyatini tashkil etishda, xodimlarni, moddiy va moliyaviy
resurslarni boshqarishda ma’lum o’rin tutishi lozim.
2. Xarajatlar va natijalarni qrganish mumkinligi turli jihatlarda (son, sifat va qiymatda)
resurslarni barcha turlariga (axborot, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarga) nisbatan
muhimdir.
3. Ichki nazorat tizimini (noreal va samarasiz usullarni, texnologiyalarni, tashkiliy hisob
qoidalarni) to’g’rilash, yaxshilash va yaxshilash orqali taraqqiyot yo’liga tuzatish kiritish
imkoniyati, Xo’jalik tizimining o’zida teskari aloqa mavjudligini ko’zda tutadi, bu
dissertatsiyaning 4-bobida ko’rib chiqilgan.
Auditorning ichki nazorat xatarini baxolash chog’ida turli jihatlarni tadqiq etish murakkab
jarayon bo’lib, ko’p jihatdan sub’ektiv jihatlarga (1.1.8.) bog’liq. Tashqi (mustaqil) auditor
mijozning ichki nazorat darajasini xar tomonlama baholashni quyidagi yqnalishlari bilan
qiziqadi:
Nazoratning tashkil etilishi – umumiy tizimli rejaning, nizom, yqriqnomalarning bor
yqqligi, vakolat berish masalalari - ularning mavjudligi, rioya etilish samaradorligi va boshqalar
(muammolarning umumiy tanlovi, ularning bayoni, muammoli masalalarni hal qilish dasturining
strategiyasi va taktikasini muhokama qilish).
Burchlarni taqsimlash - ayrim xodimlar, ularning guruhlari manfaatlari bir biriga
qxshamasligiga asoslangan (bir shaxsning o’zi operatsiyani boshidan oxirigacha nazorat
qilganda, yo’l qo’yib bo’lmaydigan vaziyatlar yo’qmi, chunki turli vazifalar - rahbarlik, ijro
etish, tovarlarni hisobga olish va saqlash vazifalari taqsimlangan bo’lishi kerak).
Xodimlarni nazorat qilish - xodimlarni boshqarish, jumladan kadrlarni tanlash, joy-joyiga
qqyish va almashtirishga doir talablarni aniqlash, vakolatlarini taqsimlash, xodimlarning
malakasi tajribasi va boshqa zarur fazilatlariga qarab xizmat sohasida yuqoriga ko’tarilish
imkoniyati.
Moddiy aktivlardan foydalanish xuquqi - ma’muriyatni tekshirilayotgan moddiy
aktivlardan foydalanishini cheklash (bevosta va bilvosita, xujjatlar orqali) xaqiqiyligini
tekshirish, moddiy javobgarlik masalalari.
Arifmetik va hisob nazorati - barcha xo’jalik operatsiyalari o’ziga mos hisob tadbirlaridan
o’tgan, ular qonuniy, xaqiqatda bo’lib o’tgan, xujjatlarda va hisob registrlarida to’la va aniq aks
ettirilgan.
Nazorat xatarini baholash chog’ida auditor aniqlangan kamchiliklar ichki nazoratning
yuqorida keltirilgan har bir elementiga taalluqli bo’lishi mumkin. Auditorlik faoliyati
standartlariga ko’ra (1.1.8.) ular haqida auditor tekshirilayotgan iqtisodiy sub’ektning
ma’muriyatiga xabar qilishi lozim. Bu xabarda bir tomondan, tekshirish chog’ida haqiqatan
aniqlangan barcha kamchiliklar, bo’lishi lozim, ikkinchi tomondan hech istisnosiz barcha
kamchiliklar va xatolarning batafsil rqxati bqlmasligi kerak. Auditorning bunday xabari
tekshirilayotgan iqtisodiy sub’ektning ma’muriyatini ichki nazoratni tegishli darajada saqlab
turish majburiyatidir, auditorning o’zini esa aniqlangan dalillarning jami buxgalteriya hisobining
ishonchliligini baholash zaruratidan ozod qilmaydi.
Nazorat paytlarini test sinovidan o’tkazish va xo’jalik operatsiyalarining mohiyatini chuqur
tekshirish (6.21.), auditorning buxgalteriya hisoboti to’g’riligi haqida dalillar to’plash ishining
asosini tashkil etadi. Auditorlar ob’ektda ishlash paytida hamisha qoida sifatida ichki nazoratdagi
ma’lum nuqsonlar to’g’risida, xususan buxgalteriya hisobdagi xatoliklar xaqida ma’lum
miqdorda dalillarni to’playdilar. Gap tekshirilayotgan iqtisodiy sub’ektda ularning bor -
yqqligida emas, balki ularning qanchalik muhimligida, ularni jamlab nazorat xatari darajasini
aniqlashda. Ґisob yozuvlarini yuritish nazoratining o’zi hisob tizimida operatsiyalarning aks
Do'stlaringiz bilan baham: |
