MOLIYAVIY HISOBOT AUDITINING MAQSADI VA UNING ASOSIY
TAMOYILLARI
74
- Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar tarkibiga soliq inspeksiyasi va boshqa nazorat
organlari tomonidan solingan jarima summalarini qo’shish;
- Hisobot yili daromad (foyda)laridan qonunga zid holda foydalanish;
- Boshqa daromadlar, moliyaviy faoliyat bo’yicha daromadlar va xarajatlarni aks
ettirishdagi schetlarning noto’g’ri korrespondensiyasi;
- Foydadan qonunchilikda ko’zda tutilmagan maqsadlarda foydalanish.
5.4.Direkt-kosting tizimi bo’yicha moliyaviy natijani aniqlash tartibi
Agar moliyaviy natijalarni aniqlashning xalkaro tajribasiga nazar tashlaydigan bo’lsak,
foyda va zararlarni aniqlash, avvalo, xarajatlarni kalkulyatsiya kilishga bevosita bog’liq
ekanligiga guvoh bo’lamiz. Moliyaviy natijani aniqlash xarajarlarni hisobga olishning
usullariga bevosita bog’lik ekanligini direkt-kosting va abzorpshen-kosting usullari orkali ko’rib
o’tanmiz.
Xalqaro hisobning direkt-kosting usuli chet mamlakatlarida keng tarqalgan va o’zining
ko’p sonli tarafdorlariga ega. Bu usul “bevosita xarajatlar hisobi tizimi”, “xarajatlar sotish
tizimi”. Frantsiya esa “marjinal buxgalteriya” degan nomlar bilan ham atadi.
Ko’pgina kitoblarda “direkt-kosting” yoki “xarajatlar-sotish” usulining muallifi sifatida
amerikalik olim, Nobel mukofoti laureati V. V. Leontev tan olinadi. Bu usul Birlashgan
Millatlar Tashkiloti (BMT), Umumevropa iqtisodiy hamdo’stligi (EX), Iqtisodiy rivojlangan va
hamkorlik tashkiloti, Hisob bo’yicha Afrika kengashi, Buxgalteriya hisobi andozalari bo’yicha
xalkaro ko’mita va boshqa nufuzli xalqaro jamoat tashkilotlari tomonidan qo’llab-quvvatlangan.
Xo’sh, bunchalik keng xalqaro jamoatchilik tomonidan keng tan olingan bu usulning
xususiyatlari, afzalliklari nimalardan iborat?
“Direkt-kosting” usulida tannarx hisobi yuritishda faqat o’zgaruvchan, yalpi bevosita
sarflangan material, mehnat va moliyaviy xarajatlar kiritiladi. O’zgarmas xarakterdagi
umumxo’jalik xarajatlari tannarxi tarkibiga kirmaydi, bunday xarajatlar bevosita firmaning
moliyaviy natijalariga olib boriladi. Bu usul tarafdorlarini fikricha, bilvosita xarajatlar bevosita
ishlab chiqarish jarayoniga taallukli bo’lmaydi, ular faqatgina malum hisobot davriga taallukli
bo’lib, vaqt taqazosi bilan vujudga keladi.
Direkt-kosting yoki boshqachasiga “ Xarajatlar - sotish “ usulida boshqaruv qarorini
qabul qilish bevosita sotish natijalariga asoslanadi. Bu degani, firma faoliyatining moliyaviy
natijalari sotish ko’rsatkichlarida ifodalanadi.
Direkt-kosting firma foydasini yaxlit holda moliyaviy hisob malumotlari bo’yicha
hisoblashga imkon beradi. Yani , bu usulda foyda ishlab chiqarilgan, jo’natilgan va sotilgan
mahsulotlarni haqiqiy tannarxini izchil, ketma-ket hisoblashsiz topiladi. Bu, o’z navbatida,
moliyaviy natijani keyingi oyning birinchi sanalaridayok tez aniqlashga, yani “Realizatsiya”
hisobi bo’yicha moliyaviy natijaning uslubiga qaraganda qariyb ikki hafta oldin aniqlashga
imkon beradi.
Direkt-kosting tizimida, yukorida aytganimizdek, bilvosita umumxo’jalik xarajatlari davr
xarajatlari hisoblanib, ular bevosita moliyaviy natijalarga olib boriladi. Bu xarajatlarni
foydadan qoplash, shuningdek foydadan qilingan boshqa sarflarni alohida hisobga olish
moliyaviy natijalarni ( foyda va zararlarni) alohida faoliyat turlari, jumladan, sotish,
umumxo’jalik, tasodifiy hamda boshqa faoliyat va hollar bo’yicha aniqlashga imkon beradi.
Moliyaviy natijalarning shakllanishi va hisobga olinishining bunday tartibi ham mulk egasi
uchun, ham davlat nazorat organlari uchun ham juda qulay hisoblanadi. Aynan shu afzalliklari
direkt-kosting usulini dunyo mamlakatlari amaliyotiga tez qirib borishi va tarqalishiga sabab
bo’lmoqda.
Lekin “Direkt-kosting” usulini kamchiliklardan holi, deb bo’lmaydi. Bu usulning firma va
kompaniya xo’jayinlari hamda rahbarlarini to’liq qoniqtirmaydigan tomonlari mavjud.
Jumladan, xarajatlarni shartli ravishda bevosita va bilvosita turlarga ajratgan holda hisobga
Do'stlaringiz bilan baham: |