Moliyaviy hisobot auditi

MOLIYAVIY HISOBOT AUDITINING MAQSADI VA UNING ASOSIY 
TAMOYILLARI
78 
Bu xo’jalik tizimida Yo’l qo’yilgan va uning ichki nazorat tizimi oldini olmagan (aniqlab, 
bartaraf qilmagan) muhim xatolarning bir qismi xavfi bo’lib, uni auditor ham topa olmaydi. 
Ayrim xorijiy mualliflar xatoning aniqlanmay qolishi xavfini ikki tarkibiy qismga ajratadilar. 
a) aylanma mablag’larni testlash xatari: mijoz tomonidan belgilangan nazorat paytlariga 
xaqiqatda izchil rioya qilinmasligi mumkin, lekin auditning tanlab tekshirish usuli muhim xatolar 
aniqlanmay qolishiga olib kelishi mumkin. 
b) tahliliy sharx xatari, ya’ni muhim xatolarning auditor tomonidan aniqlanmay qolishi 
havfi, auditor tekshirish chog’ida ularni ko’rishi mumkin, lekin mohiyat tavsifini (masalan 
intellektual soxtalashtirishni), ya’ni o’ziga ko’rsatilgan xujjatlar va doimiy hisob yozuvlarining 
sifatsizligini aniqlanmasligi mumkin. 
Biz xatolarning aniqlanmay qolishi xatarining mohiyatini aylanmalarini testlash xatari va 
tahliliy sharh xatariga ajratib bunday talqin qilishda ma’lum ma’no borligini farqlaymiz. Ammo 
xatar to’g’risidagi materiallarni bundan buyon bayon qilishda kengroq tarqalgan an’anaviy 
qarashlarga amal qilamiz, bu qarashlarga muvofiq xatolarning aniqlanmay qolishi xatari ikki 
yoki undan ko’proq omillarga ajratilmay, yagona omil sifatida ko’rib chiqiladi.
Auditorlik xatarining ma’lum modellari 
)
(
DR
CI
IR
DAR



, shuningdek modelning 
yuqorida keltirilgan qismlari maxsus adabiyotda ko’p marta bayon qilingan 
(3.5.,3.18.,3.21.,3.42.). Bu model multiplikativ degan aniq xulosagina yqq edi. Buxgalteriya 
hisobotida muhim xatolarning mavjudligi (6.24.) ushbu modelda ikki ko’paytiruvchi mavjud 
(IR-ajralmas xatar va CR-ichki nazoratning samarasizligi xatolari), buxgalteriya hisobotidagi 
muhim chalkashliklarning auditor tomonidan ochilmay qolishi havfi esa faqat bir model (DR-
xatoning aniqlanmay qolishi) xataridan iborat. Bularning birortasinng ahamiyati nul (0) ga teng 
bqlmasligi lozim, chunki tadqiq etilayotgan auditorlik xatari modellarida ko’paytiruvchilar 
miqdori muhim emas, chunki bu omillarning hammasi ko’paytiruvchidir. Demak, auditorlik 
omillarining birortasi uchun ham ahamiyat nol bo’lishiga yo’l qqymaslik kerak, chunki 
hisoblashning oxirgi natijasi, ya’ni omillarni yig’indisi (DAR-auditorlik xatarining yo’l qqyish 
mumkin bo’lgan darajasi) ham bunday hollarda nolga teng bo’ladi.
Ayrim auditorlik tashkilotlari tadqiq etilayotgan xatarlarning har birini miqdoriy 
aniqlashga harakat qiladilar. Biroq, bizningcha, bunday aniqlik hamisha ham benuqson 
bo’lavermaydi, balki ko’pincha mutlaqo amalga oshirib bo’lmaydi.. Shu bois amaldagi 
standartlarga muvofiq ravishda (6.24.) har bir xatarga boshqacha, ya’ni, so’z bilan tavsif berishni 
afzal ko’radigan auditorlar to’g’ri qiladilar. “Yuqori”, “Qrta”, “Past” kabi tushunchalar va 
ulardan hosila qilingan “Eng ko’p”, “Qrtadan past”, “Eng kam” kabi aniqlamalar hammaga 
tushunarlidir. 
Audit xatari modeli va uning turlari (masalan auditorlar xatolarni aniqlamay qolishi 
xatarini va to’plash lozim bo’lgan tegishli auditorlik dalillari miqdorini aniqlayotganda 
(3.5.,3.18.,3.21.,3.42.) karrali shakli asosida qqyidagi xulosalarni chiqarish mumkin: 
Auditor mijoz biznesi va hisob tizimining samaradorligiga, ya’ni ajralmas xatar (IR=0 
bo’lganda) yqqligiga to’la ishonmasligi va ma’lumot to’plash zaruratini yqqqa chiqarmasligi 
kerak. 
Auditor ichki nazorat tizimi samaradorligiga to’la ishonmasligi lozim. (CR=0 bo’lganda) 
Auditor muhim chalkashliklar aniqlanmay qoladigan vaziyat vujudga kelishiga yo’l 
qqymasligi lozim. 
Auditor mijozning hisob tizimini samarasiz deb hisoblasa ham tekshirish chog’ida 
to’plangan dalillarga ishonishiga majburdir. 
Tabiiyki auditorlik tashkilotlari uchun dastlabki uch xulosa asosiy hisoblanadi. Auditorlik 
tashkilotlaridan farqli ravishda iqtisodiy sub’ektlar uchun to’rtinchi xulosa muhimdir. 
Auditorning nazorat xatari to’g’risidagi dastlabki sub’ektiv muloxazasi har bir mijozda 
turlicha bo’lishi mumkin. Vaqti-vaqti bilan u qayta ko’rib chiqiladi va tekshirish chog’ida 
vujudga kelgan aniqlanadigan vaziyatga, to’planayotgan auditorlik dalillarininng mohiyati va 

---