Moliyaviy hisobot auditi

MOLIYAVIY HISOBOT AUDITINING MAQSADI VA UNING ASOSIY 
TAMOYILLARI
5 
boshqaruvga doir qarorlar qabul qilish uchun bir qancha hollarda yaxshigina natija berar edi. 
Keyinchalik auditorlar va malakali buxgalerlar yordamida bu tajriba o’zgartirilib, boshqaruv 
hisobiga aylantirilsa, ko’p iqtisodiy sub’ektlar, umuman iqtisodiyot taraqqiyotining ravshan 
istiqbollariga ega bo’ladi. 
Bu avvalo ananaviy buxgalteriya hisobi ta’sirchanligini oshirishga imkon beradi, chunki 
xo’jalik faoliyatida faktlarning paydo bo’lishi bilan ularning hisobda aks etishi o’rtasidagi farqni 
kamaytiradi. So’ngra shu asosida tadqiqotlarni davom ettirish, boshqaruvni maqbullashtirish 
uchun xo’jalik jarayonlarida keng qo’llash mumkin bo’ladi. Iqtisodiy tahlil nazariyasi va 
tajribasidan ma’lum bo’lgan modellashtirish va boshqa usullardan foydalanish tajribali 
auditorlarga qo’l kelmoqda. Bu ish eng yaxshi dasturiy ta’minotga va hisob-tahliliy axborotni 
kompyuterda avtomatik ishlab chiqishga asoslangan bo’lishi lozim, bu ulkan hajmdagi 
vazifalarni bir daqiqada hal qilish imkonini beradi, ilgari bunday vazifani qo’yish to’g’risida gap 
bo’lishi mumkin emasdi. 
Demak, moliyaviy hisobot auditini o’tkazishda duch keladigan bir qancha tashkiliy 
muammolar mavjud. Mijozga to’g’ri yondashuvni aniqlash, va uning natijalarini barcha 
hisobotlarda qo’llash, alohida e’tiborni talab qiladigan elementlarni va mohiyati puxta 
tekshirilishi lozim bo’lgan operatsiyalarni tanlash, tekshirishlarni (testlarni) xronometraj qilish, 
xo’jalik tizimlari rivojlanish yo’llarini kompyuter yordamida amalga oshirishning eng maqbul 
yo’lini topish, natijalarini baholash va auditorlik xulosasining eng maqbul turini tanlash ana 
shunday muammolardandir. Bu tafovutlarni to’la tushunmaslik shunga olib keldiki, maxsus 
adabiyotlarda «Buxgalteriya hisobi va auditi» kabi iboralar paydo bo’ldi. Shubhasiz, auditorlar 
buxgalteriya hisobi qanday ahvolda ekanini tekshiradilar, lekin bu auditning alohida bir turi 
emas, balki ishning alohida qismidir, faqat auditning tarkibiy qismi sifatida buxgalteriya hisobini 
tekshirish, xolos. 
Xalqaro tajribada, hozirgi vaqtda O’zbekistonda ham auditning xilma-xil turlari ma’lum. 
Ularning ba’zilarining elementlari audit elementlari deb atalmagan bo’lsa ham mamlakatimizda 
hamisha bo’lgan va muvaffaqiyatli rivojlangan. Auditning boshqa elementlari va hatto turlari 
ham endilikda rivojlanmoqda. 
«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunda ham, «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish 
va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida»gi Vazirlar Mahkamasining 
Qarorida va auditorlik standartlarida ham audit turlari to’lig’icha batafsil yoritilmagan, faqat 
auditorlik faoliyatining turlari sanab o’tilgan, ya’ni majburiy va tashabbusli audit to’g’risida 
aytib o’tilgan. Bu esa bir xil narsa emas. Bizningcha, auditorlar va auditorlik tashkilotlari 
xizmatlarining turlarini sanab o’tish maqsadga muvofiq bo’ladi. 
Umuman, maxsus adabiyotlarda ba’zi mualliflar auditning bo’linishi ichki va tashqi audit, 
majburiy va ixtiyoriy audit sifatida talqin qilmoqdalar. O’zbekistonda ham tekshiriladigan 
xo’jalik yurituvchi sub’ektlardagi xo’jalik operatsiyalarining xilma xilligiga tayanib, audit 
ob’ektlari ro’yxatini audit turlari deb hisoblamoqdalar. Natijada «Kassa auditi», «Moddiy 
zahiralar auditi», «Asosiy vositalar auditi» kabi iboralar paydo bo’lib, «Asosiy vositalarni xarid 
qilish auditi», «Asosiy vositalar harakati auditi» kabi iboralar ko’paymoqda. 
Bunday yondashuvda auditorlik nomlari va turlari soni balansdagi moddalar, balans 
ilovalarida ko’rsatkichlar soni tenglashib qoldi. Bu butunlay noto’g’ridir, chunki audit turlari va 
ob’ektlari bilan auditorlik faoliyati turlarini aralashtirib yubormaslik kerak. Vujudga kelgan 
tajribaga tayanib aytish mumkinki, hozirgi vaqtda Respublikamizdagi auditorlik tashkilotlari 
odatda xizmatning quyidagi turlarini (yoki ulardan ba’zilarini) bajaradilar: 
-
mulkchilik shakli turlicha korxonalar va tashkilotlarning buxgalteriya hisobotini 
auditorlik tekshirish (majburiy va tashabbusli tarzidagi audit); 
-
qo’shimcha xizmatlar: (ekspress-tahlil; obzor tariqasida tekshirish; xo’jalik-moliya 
faoliyatini tahlil qilish; moliya, soliq, bank masalalari va boshqa xo’jalik qonunlariga doir;
tashqi iqtisodiy faoliyat bo’yicha maslahatlar berish; mijoz bilan kelishilgan tadbirlar bo’yicha, 

---