Молиявий таҳлил

Занжирли боғланишлар (уч омилли, кўпайтмали)

Q=хуz	Жами ўзгариш Qx-Qr	Xr*Yr*Zr	Xx*Yr*Zr	Xx*Yx* Zr	Xx*Yx* Zx
Q=хуz	Жами ўзгариш Qx-Qr	Xr*Yr*Zr	Xx*Yr*Zr	Xx*Yx* Zr	Xx*Yx* Zx
1	Биринчи омил (x)таъсири	х	х	х	Xx*Yr*Zr- Xr*Yr*Zr
2	Икикинчи омил (y)таъсири	х	х	х	Xx*Yx* Zr- Xx*Yr*Zr
3	Учинчи омил (z)таъсири	х	х	х	Xx*Yx* Zx-Xx*Yx* Zr

Занжирли боғланишлар (икки омилли, бўлинмали)

Q=x/y	Жами ўзгариш Qx-Qr	Xr/Yr	Xx/Yr	х	Xx/Yx
1	Биринчи омил (x)таъсири	х	х	х	Xx/Yr-Xr/Yr
2	Икикинчи омил (у)таъсири	х	х	х	Xx/Yx–Xx/Yr

Занжирли боғланишлар (уч омилли, бўлинмали)

Q= z/х+у	Жами ўзгариш Qx-Qr	Zr /Xr+Yr	Zx/ Xr+Yr	Zx/ Xx+Yr	Zx/ Xx+Yx
1	Биринчи омил (x)таъсири	х	х	х	Zx/ Xr+Yr - Zr /Xr+Yr
2	Икикинчи омил (y)таъсири	х	х	х	Zx/ Xx+Yr- Zx/ Xr+Yr
3	Учинчи омил (z)таъсири	х	х	х	Zx/ Xx+Yx- Zx/ Xx+Yr

Сотув рентабеллиги ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи омиллар ҳисоб-китоби

Кўрсаткичлар	Ифода	Утган йил	Ҳисобот йили	Ўзгариши	Ўсиши
Сотишдан соф тушум, млн сўм	Sst	100	125	+25	1.25
Сотилган маҳсулот таннархи, млн сўм	Smt	80	90	+10	1.12
Сотишдан ялпи фойда, млн.сўм	Syaf	20	35	+15	1.75
Сотув рентабеллиги, %	Rc	0.20	0.28	+0.08	1.40
Ялпи фойда ўзгаришига таъсир этувчи бирликлар	х	х		х
Соф тушумнинг ўзгариши	х	125-100		+25
Сотилган махсулот таннархининг ўзгариши	х	80-90		-15
Рентабеллик ўзгаришига таъсир этувчи омиллар	х	х		х
Cоф тушум ўзгариши, %	Ўsst	20/125-20/100=0,16-0,20		-0,04
Сотишдан ялпи фойда ўзгариши,%	Ўsyaf	35/125-20/125=0,28-0,16		+0,12

Мутлақ фарқ усули

Мутлақ фарқ усули натижавий кўрсаткичга таъсир этувчи омиллар сони икки ёки ундан ортиқ тасир бирликларига эга бўлган ҳолларда қўлланилади. Унинг мазмунини натижавий кўрсаткичга таъсир этувчи бирликнинг фарқи қолган омилларнинг режа, хақиқатдаги (узвий кетма кетликда) кўрсаткичларга кўпайрилган ҳолда аниқланади.

Мутлақ фарқ усули ананавий усулаларнинг содда моделли тизими ҳисобланиб кўпинча самарадорлик ва натижавийлик кўрсаткичларига нисбатан қўлланилади.

Унинг муҳим хусусияти омилар таъсирини ҳисоб китоб қилишда узвийликнинг, аниқликнинг кетма-кетликнинг қатъий белгиланиши. Аналитик кетма-кетликда биринчи навбатда сифат кўрсаткичлари кейинги қаторлар бўйича билик, миқдор кўрсаткичлар тартибланади.

Натижавий кўрсаткичга таъсир этувчи бирликлар сони учта бўлганда мутлақ фарқ усулининг қўллаш методикаси

т/р	Кўрсаткичлар	Ўтган йил	Ҳисобот йили	Фарқи, +,-	Ўсиши, %
1	2	3	4	5(4-3)	6(4/3*100-100)
1	Натижа (Q= X*Y*Z)	Q0	Q1	Q	Q1/Q0*100-100
2	Биринчи таъсир бирлиги(X)	X0	X1	X	X1/X0*100-100
3	Иккинчи таъсир бирлиги(Y)	Y0	Y1	Y	Y1/Y*100-100
4	Учинчи таъсир бирлиги(Zr)	Z0	Z1	 Z	Z1/Z0*100-100
5	Омиллар таъсирининг ҳисоб-китоби	x		x	x
5.1	Натижавий кўрсаткичга биринчи омил таъсири ҳисоб-китоби	X*Yr*Zr		Qx	х
5.2	Натижавий кўрсаткичга биринчи омил таъсири ҳисоб-китоби	Y* Xx* Zr		Qy	х
5/3	Натижавий кўрсаткичга биринчи омил таъсири ҳисоб-китоби	Z* Yx*Xx		Qz	x

Нисбий фарқ усули

Таҳлилда ушбу усулни қўллаш орқали мутлақ кўрсаткичлардан ташқари нисбий кўрсаткичлар орқали ҳам сабаб-оқибат боғланишларини, омилларнинг натижавий кўрсаткичга таъсирини ҳисоб-китоб қилиш имкониятини беради. Ушбу усул ҳам мутлақ ифодаларга таянган ҳолда омиллар таъсирини фоизли биликларда, натижани ўзгартиришини узвий кетма кетликда ҳисоб-китоб қилишни талаб этади.

Натижавий кўрсаткичга таъсир этувчи омилларни нисбий фарқ усулида ҳисоб қитоб қилиш методикаси

Кўрсаткичлар	Омилларнинг нисбий ортиши,%	Олдинги ҳисобдан фарқи,%	Омиллар таъсири
Биринчи таъсир омилнинг ўсиши(A)	А% (A1/A0*100)	A%-100=Qa	Qa*Qr
Иккинчи таъсир омилининг ўсиши (B)	B% (B1/B0*100)	B%-A%=Qb	Qb*Qr
Учинчи таъсир омилининг ўсиши (C)	C% (C1/C0*100)	C%-B%=Qc	Qc*Qr
Тўртинчи таъсир омилининг ўсиши (D)	D% (D1/D0*100)	D%-C%=Qd	Qd*Qr
Натижавий кўрсаткичнинг ўзгариши	Qx-Qr= (Qa*Qr)+ (Qb*Qr)+(Qc*Qr)+ (Qd*Qr)

Иқтисодий математик усуллар ва уларнинг моҳияти

Фаолиятнинг самарадорлиги ва натижавийлигини, узвий олақадорлик ва боғланишлардаги омилли таҳлилини амалга оширишда математик усуллардан фойдаланиш, аналитик ишлар сифатлигини, таҳлилнинг чуқурлигини ва масаланинг қанчалик чуқурлигини ҳам таминлаб берувчи муҳим омилдир. Иқтисодий математик усуллар масалани ечишнинг компютер алгоритмини шакллантиришда ҳам қўл келади.

Иқтисодий математик усуллар вақт мезони бўйича, тезлик, аниқлик масаласида, дастурлаш ва натижалар майда бирликларига қадар аниқланиши сабабли самарадорлиги юқори туради.

Иқтисодий математик усуллар иқтисодий таҳлил имкониятларини ошириб, янада кўпроқ турдаги ва мураккаб тавсифдаги масалаларни қисқа муддатда тўғри ҳал қилиш имконини беради.

Молиявий таҳлилда математик усулларни қўллаш корхона фаолиятида қатор ўзига хос шартларни эътиборга олишни талаб қилади. Уларнинг асосийлари қуйидагилардир: корхона иқтисодиётини тўлалигича ахборот технологияларига асосланган бўлиши, иқтисодий-математик моделлар тузиш, ахборот манбаларини такомиллаштириш, ходимлар малакаси ва шу кабилар.

Математик усулларнинг интеграл, логорифим, корреляцион, регрецион, математик дастурлаш, назарий ўйин турларини таркиблаш мумкин.

Интеграл усул. Мультипликатив, каррали ва каррали-аддитив кўринишли аралаш моделлари таркибланади.

Интеграл усул занжирли усул, мутлоқ ва нисбий фарқ усулларига нисбатан омиллар таъсирини ҳисоблашда аниқроқ натижалар олишга имкон беради.

Интеграл усул моделлари

Моделлар	Омиллар таъсирини аниқлаш
f=xy	∆fx+∆fy=∆f
Х омили таъсири	∆fx = ∆xy0 +1/2∆x∆y, ёки ∆fx = 1/2∆x(y0 +y1)
У омил таъсири	∆fy = ∆yx0 +1/2∆x∆y, ёки ∆fy = 1/2∆y(x0 +x1)