Moliya”fanidan O’quv-uslubiy majmua

1-nazorat uchun savol
Moliyaviy hisobotlarning uch asosiy funksiyalari nimalardan iborat?

85
2. Moliyaviy hisobot turlari

Moliyaviy hisobotlarning, asosan, quyidagi uchta turi bor (11.2-rasm):

Moliyaviy hisobot turlari

Balans		Moliyaviy natijalar		Pul oqimlari
		to’g’risida hisobot		to’g’risida hisobot

11.2-rasm. Moliyaviy hisobot turlari

Moliyaviy hisobotlarning uchta turi nimadan iboratligini aniq tushuntirib berish uchun, misol tariqasida, “XYZ” kompaniyasiga tegishli bo‘lgan ma’lumotlardan foydalanamiz. Aytaylik, “XYZ” - bu 10 yil avval tashkil etilgan kompaniya. U kundalik ehtiyoj mollari ishlab chiqarish va ularni sotish bilan shug‘ullanadi.

Keyingi o‘rinlarida navbatma-navbat keltirilgan jadvallarda “XYZ” kompaniyasining balansi (balance), bu kompaniya faoliyatining moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisoboti (income statement) va uning pul oqimlari to‘g‘risidagi hisoboti (cash flow statement) keltirilgan. Ular dunyo taraqqiy etgan mamlakat-larining har qanday ishlab chiqarish kompaniyasi uchun xos. Quyida moliyaviy hisobotlarning har bir turi bilan batafsilroq tanishib chiqishni taklif etamiz.

Balans (balance sheet). Firma balansi uning muayyan vaqt oralig‘idagi aktivlarini (ya’ni, firma nimaga egalik qilsa, shularni) va majburi-yatlarini (ya’ni, barcha qarzlarini) aks ettiradi. Aktivlar (assets) va majburiyatlar (liabilities) o‘rtasidagi farq kompaniyaning sof qiymatini (net worth) tashkil etadi. Uni, shuningdek, o‘z (xususiy) kapitali (owners’ equity) deb ham ataydilar. Korporatsiyalarda sof qiymat aksiyadorlik kapitali qiymati (yoki netto-qiymat) deb ataladi.

Mamlakatimizdagi Buxgalteriya hisobi milliy standartlari (BHMS), AQShda esa qabul qilingan va buxgalteriya hisobi bo‘yicha xalqaro standartlarni aks ettiradigan Buxgalteriya hisobi yuritishning umumiy prinsiplari va qoidalariga (GAAP – generally accepted accounting principles) muvofiq kompaniya balansida aks etilgan aktivlar, majburiyatlar va xususiy kapital qiymati o‘zining boshlang‘ich qiymatiga (historical value) ko‘ra baholanishi kerak (ya’ni, dastlab sotib olingan narxi bo‘yicha). Bu qoidalar Moliyaviy hisob Stanlartlari bo‘yicha Kengash (AQSh) (Financial Accounting Standard Board) tomonidan vaqti-vaqti bilan qayta ko‘rib chiqiladi va o‘zgartirishlar kiritiladi. Aksiyalari AQSh fond birjasida rasmiy sotuvga qo‘yilishini istagan har qanday xorijiy va Amerika kompaniyasi hisobotlarni mazkur buxgalteriya hisobi standartlari asosida olib borishi va Qimmatli qog‘ozlar va birjalar bo‘yicha komissiyaga (SEC) moliyaviy hisobot

86
taqdim etgan holda, o‘z faoliyati yuzasidan muntazam hisobot berishi kerak.

11.1-jadvalda (navbatdagi betga qarang) “XYZ” korporatsiyasining turli davrlar, misol uchun, 20x0 yil oxiriga va 20x1 yil oxiriga balansi keltirilgan. Keling, avval 20x0 yil 31 dekabr holatiga, ya’ni 20x1 yil boshiga tuzilgan balans (uning soddalashtirilgan shakli) ni ko‘rib chiqamiz.

Balansning birinchi qismida firma aktivlari, uning joriy aktivlaridan (aylanma mablag‘lar, aylanma aktivlar) boshlab balansning qolgan barcha moddalari, ya’ni kompaniyaning pul mablag‘lari va balansning yil davomida pulga aylantirish mo‘ljallangan boshqa moddalari summasi sanab o‘tilgan. Bizning misolda kompaniya pullari (kassa va bank hisob-kitob raqamidagi) va qisqa muddatli (ya’ni, oson sotiladigan) qimmatli qog‘ozlari 100,0 mln. so‘mga baholangan (qiymatiga ega). Boshqa aylanma aktivlar debitorlik qarzlari 50,0 mln. so‘mdan (ya’ni, “XYZ” mahsuloti xaridorlari korpora-tsiyaga to‘lashi kerak bo‘lgan mablag‘lar) hamda 150,0 mln. so‘mlik tovar-moddiy boyliklardan iborat mablag‘lardan tashkil topgan. Tovar-moddiy boyliklar zaxirasi ko‘rsatkichi, o‘z navbatida, xom ashyo, tugatilmagan ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlar qiymati (bahosi)ni o‘z ichiga oladi.

11.1-jadval