Moliya”fanidan O’quv-uslubiy majmua

7- nazorat uchun savol

Tasavvur qilaylik, qandaydir bir bank potensial mijozlarga ularning qarzni to‘lay olish layoqatini tekshirmasdan qarz berishni va’da qiladi. Ushbu tasavvur qilingan holatga qarz oluvchilarning qaysi toifalari jalb qilinadi? Bunday bankning qarz bo‘yicha foiz stavkasi qarz oluvchining kredit tarixini tekshiradigan bankning stavkasidan farqlanadimi?

Stimul bilan bog‘liq bo‘lgan muammoning yana bir turi ko‘proq riskka asoslangan topshiriqlarni bajarish bo‘yicha vakolatning boshqa shaxslarga berilishida yuzaga keladi. Masalan, korporatsiya aksiyadorlari firmaning ishini


⁴⁴ “Stimul” va “rag‘bat” hamda “stimullashtirish” va “rag‘batlantirish”ning turlicha ekanligini tasdiqlovchi misollardan yana biri.
47
yuritish uchun menejerlarga vakolatni beradilar. O‘zaro jamg‘armalar investorlari esa, mablag‘larini qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish tuzilmasini ishlab chiqish bo‘yicha vakolatni jamg‘armalarning qimmatli qog‘ozlar portfellarini boshqarish bo‘yicha menejerlariga taqdim etadilar. Bu qaror qabul qilish bilan bog‘liq bo‘lgan risk uchun javobgarlik olib boradigan odam yoki tashkilot, ushbu qarorlarni qabul qilish bo‘yicha o‘z vakolatini boshqa bir tashkilot yoki shaxsga berishini bildiradi. Shunday risk uchun javobgarlikni topshiradigan shaxslar (yoki tashkilotlar) komitentlar deb ataladi. Ushbu vakolatni qabul qiluvchilar esa komissionerlar deb ataladi.


Komitentning komissioner bilan munosabati muammosi (principal-agent problem) shundaki, komissioner ko‘pincha komitent agar komissioner bilgan barcha bilimlarga egalik qilganida qabul qilgan qarorlaridan va o‘zi mustaqil qabul qilishi mumkin bo‘lgan qarorlaridan farqlanuvchi qaror-larni qabul qiladi. Buning natijasida komissionerlar va komitent-larning manfaatlari o‘rtasida ko‘pincha ziddiyatlar kelib chiqadi. Nostan-dart (noandozaviy) vaziyatlarda komissionerlar, hattoki, o‘zlarining komi-tentlari manfaatlariga qaramasdan harakat qilishlari mumkin. Bunday holat, masalan, fond brokeri «sutdan yog‘ olish» deb nomlanadigan ish bilan shug‘ullansa, ya’ni mijozga hech qanday foyda olib kelmaydigan, lekin brokerning komission summasini oshiradigan ko‘psonli bitimlarni mijozning hisobidan amalga oshirganida kelib chiqadi.

Buning yanada tushunarli bo‘lishi uchun e’tiboringizni quyidagi “qo‘lbola”, “jaydari” o‘zbekona misolga qaratmoqchimiz: ma’lumki, ko‘pka-riga (uloqqa) yaraydigan kuchli otga hamma chavandoz ham ega bo‘lavermaydi. Xuddi shuningdek, shunday kuchli otga ega bo‘lganlarning hammasi ham chavandoz bo‘lmasligi mumkin. Bunday sharoitda otning egasi o‘z otini kuchli chavandozga “chopish uchun” taqdim etishi, tabiiy. Shunga o‘xshash, chavan-dozning ham o‘zganing kuchli otidan ko‘pkari (uloq) davomida “chopishidan” o‘zga chorasi qolmaydi. Shu munosabat bilan, ko‘pkari (uloq)da qo‘lga kiritilgan yutuq (solim)lar chavandoz va otning egasi o‘rtasida, odatda, qanday taqsimlanishini bilasizmi? Hech joyda yozma ravishda qayd etilgan bo‘lishiga qaramasdan, azal-azaldan, bu narsa (yutuq)ni taqsimlashda quyi-dagiga rioya qilinadi: pulli yutuqlar

– chavandozniki, natural ko‘rinishdagi yutuqlar (uloq, gilam, tuya, ho‘kiz, mashina va h.k.lar) esa – otning egasiniki. Bunday sharoitda chavandoz bilan otning egasi o‘rtasidagi munosabatlarning qanchalik uzoq vaqt davom etishi yoki uning doimiy xarakterga ega bo‘lishi, boshqa sharoitlar teng bo‘lgan taqdirda, chavandozning xolisona xatti-harakatiga bog‘liq. Agar chavandoz har safar ko‘pkari (uloq)da o‘zaro manfaatlar mushtarakligiga intilib harakat qilsa – nur ustiga, a’lo nur – o‘zaro munosabatlar davom etadi. Aksincha, ko‘pkari (uloq) davomida solim pulli e’lon qilinganda har safar o‘zini o‘tga ursa-yu, natural ko‘rinishdagi solim e’lon qilinganda esa – to‘dadan chetga chiqib, oddiy tamoshabinga aylanib, ayyorlik qilsa – o‘sha zahotiyoq yoki navbatdagi ko‘pkari (uloq)da kuchli otdan umid qilmasa ham bo‘laveradi. Chunki bu yerda otning egasi va chavandoz manfaatlari o‘rtasida ziddiyatning kelib chiqqanligi shuni taqozo etadi.

48
Agar moliyaviy tizim to‘g‘ri faoliyat ko‘rsatsa, unda yuqorida qayd qilingan stimullashtirish muammolarini hal qilishga yordam beradi. Bu esa moliyaviy resurslarni birlashtirish imkoniyati, riskni taqsimlash va ixtisoslashtirish kabi ushbu tizimning afzalliklaridan yanada samara-liroq foydalanish imkoniyatini taqdim etadi. Jumladan, masalan, kredit faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan stimullashtirish muammolarini kamaytirish uchun, qarz oluvchi o‘zining majburiyatlarini bajarmaganda, qarz beruvchiga uning ish aktivlarini xatga olish (arest) huquqi berilishini o‘z ichiga oluvchi qarzni ta’minlash (collateralization) prinsipidan keng foydala-niladi. Shunday yondashuv tufayli, kreditorning qarz oluvchining faoliyati ustidan nazorat bo‘yicha xarajatlari sezilarli darajada kamayadi. Bu holatda unga faqat, qarzni ta’minlash sifatida taqdim qilingan aktiv-larning bozor qiymati qarzning asosiy summasi va uning foizini to‘lashga yetarli bo‘lishining tashvishini qilish qoladi, xolos.

Texnologiyalar rivojlanib borgan sari qarzning ta’minlanishi uchun xizmat qiladigan turli xil ish aktivlari (masalan, qarz oluvchining tovar-moddiy zahirasiga kiruvchi tovarlar)ni baholashga, shuningdek, ular ustidan nazoratga ketadigan xarajatlar doimiy ravishda kamayib bormoqda. Buning natijasida bu kabi kelishuvlardan foydalanish sohasi kengay-moqda.

Yo‘lga qo‘yilgan moliyaviy tizim tufayli komitent va komissioner o‘rtasidagi muammolarni ham yumshatish mumkin. Jumladan, agar perso-nal⁴⁵ni boshqarish ishi uchun mukofotlash firma aksiyalarining bozor bahosi ko‘rsatkichiga bog‘liq bo‘lsa, menejerlar va aksionerlar manfa-atlarini aniqroq muvofiqlikka keltirish mumkin. Shuningdek, masalan, kredit shartnomasiga kreditorning huquqini qo‘shimcha sug‘urtalovchi ("equity kicker") alohida bandni kiritish imkoniyatini ham ko‘rib chiqamiz. Bu esa korporatsiya aksiyadorlari va kreditorlari manfaatlari o‘rtasida zid-diyatlar kelib chiqishi riskini kamaytirish imkonini beradi. Bu maqsadga erishishga kreditorga aksiyadorlar o‘rtasida taqsimlash uchun hisob-lanadigan foydalarda ishtirok etishiga yo‘l beradigan kredit keli-shuvining har qanday tartibi (alohida band) yordam beradi. Mazkur turdagi kengroq qo‘llaniladigan uslublardan biri, qarz to‘lanmagan holatda kreditorlar o‘rtasida foydadan ma’lum bir foizning taqsimlanishini o‘z ichiga oladi; boshqasi – kreditor o‘zining qarz summasini korporatsiya aksiyalarining oldindan kelishib olingan soniga konvertatsiya qilish huquqiga egaligidir.

Boshqaruv personali firmaning aksiyadorlari tomonidan saylani-shini hisobga olish kerak. Bu shunga olib keladiki, aksiyadorlar va kreditorlar manfaatlarining ziddiyatlari yuzaga kelgan holatda mene-jerlar odatda, aksiyadorlar manfaatlarini qondirish uchun mumkin bo‘lguncha harakat qiladilar, va ko‘pincha buni firma kreditorlari hisobidan amalga oshiradilar. Bunday holatlarda yuzaga keladigan ma’naviy risk muammosi boshqa sharoitlarda ikki tomonlama foyda keltiradigan qarz kelishuvining tuzilishiga xalaqit berishi mumkin. Kelishuvga qo‘shimcha qilib, "equity kicker" bandini kiritib, bu muammoni yumshatish yoki hatto butkul hal qilish mumkin. Buning natijasida firmaning aksiya-dorlari ham, uning

45. 
    “Personal” lotincha “personalis” – shaxsiy. Korxona, muassasa xodimlari yoki ularning ixtisosiga ko‘ra bir guruhi. Qarang: o‘sha manba. J.III. - B.247.
    

49
kreditorlari ham yutadilar, xolos. Axir o‘zbeklarda “Qars” ikki qo‘ldan chiqadi”, “Sizdan – ugina, bizdan – bugina”, “Six ham kuymasin, kabob ham”, deb bekordan-bekorga aytilmagan.