“Moliya” kafedrasi

K a p i t a l 
Jismoniy kapital
 
Moliyaviy kapital
 
Bino, inshoot, mashina 
uskunalari va ishlab chiqarish 
jarayonida ish- 
latiladigan boshqa zarur 
resurslar
 
Jismoniy kapitalni sotib olishni 
moliyalashtirish imkonini 
beruvchi aktsiyalar, 
obligatsiyalar, kreditlar 
va h.k.lar
 

---

14 
 
asrning  70-yillarida  ITT  ulkan  ko‘p  millatli  konglomerat
8
ga  aylandi.  Asosiy 
faoliyatidan  tashqari  firmaning  faoliyat  doirasiga  sug‘urta,  harbiy  kiyim-bosh 
tikish,  non  mahsulotlari,  yog‘och-taxta,  bog‘dorchilik  mahsulotlari  ishlab 
chiqarish,  shuningdek  tog‘-kon  ishi  va  avtomobillarni  ijaraga  berish  kirar  edi. 
O‘tgan asrning 80-yillari davomida kompaniya shu faoliyat turlarining ko‘pchiligi 
bilan  shug‘ullanmay  qo‘ydi  va  butun  diqqat-e’tiborini  mehmonxona  va  qimor 
biznesiga qaratdi.   1996  yilga kelib  esa, korporatsiya  umuman  telefon va  telegraf 
uskunalari ishlab chiqarmay qo‘ydi va telekommunikatsiya xizmatlari ko‘rsatishni 
to‘xtatdi.  
 
Firma  qanday  faoliyat  turi  bilan  shug‘ullanishini  uzil-kesil  belgi  (aniq)lab 
olgach, 
kompaniya 
menejerlari 
fabrika, 
mashina 
uskunalari, 
tad-qiqot 
o‘tkaziladigan laboratoriyalar, ko‘rgazma zallari, ulgurji omborxona-lar va boshqa 
uzoq  muddatli  aktivlar  qurish  va  sotib  olish  rejasini  ishlab  chiqishlari  hamda 
buning  barchasini  boshqaradigan  xodimlarni  o‘qitish  loyihasini  tayyorlashlari 
kerak  bo‘ladi.  Bu  jarayon  investitsiyalarni  rejalashtirish  (capital  budgeting 
process) deb ataladi.  
 
Bunday  tahlil  birligi  investitsion  loyiha  (investment  project)  hisoblanadi. 
Investitsiyalarni  rejalashtirish  har  bir  yangi  investitsion  loyiha  uchun  asosiy  niyat 
(maqsad)larni belgilash, ularga baho berish, eng manfaatli niyat (maqsad)ni tanlash 
va ularni amalga oshirish usullarini ishlab chiqishdan iborat.  
 
Firma aynan qanday loyihalarni amalga oshirishini belgilab olgandan so‘ng shu 
loyihalar  qay  tarzda  moliyalashtirilishini  aniqlashi  kerak.  Investitsiyalarni 
rejalashtirish  bilan  bog‘liq  qarorlardan  farqli  o‘laroq  kapital  tuzilmasiga  taalluqli 
qarorlarni qabul qilayotganda tahlil birligi alohida  investitsion loyiha emas, balki 
firmaning  butun  o‘zidir.  Kapital  tuzilmasini  aniqlash  jarayoni  firma  faoliyatining 
amaliy  moliyaviy  rejasini  ishlab  chiqishdan  boshlanadi,  shundan  keyin 
moliyalashtirishning optimal tuzilmasini ishlab chiqishga kirishish mumkin. 
 
Firmalar  turli-tuman  moliyaviy  instrumentlarni  muomalaga  chiqa-rishi 
mumkin.  Bu  tashkillashtirilgan  bozorlarda  savdo  (sotuv)ga  chiqari-ladigan 
standartlashtirilgan  qimmatli  qog‘ozlar  –  oddiy  va  imtiyozli  aksiyalar, 
obligatsiyalar  va  konvertatsiya  qilinadigan  qimmatli  qog‘ozlar  bo‘lishi  mumkin. 
Shuningdek,  korxonaga  qo‘yilgan  bozordan  tashqari  (nobozoriy)  moliyaviy 
talablar  (claims),  ya’ni  bank  ssudalari,  xodimlar  uchun  opsionlar,  ijara 
shartnomalari  va  pensiya  ta’minoti  bo‘yicha  majburiyatlar  ham  savdo  (sotuv)ga 
qo‘yilishi mumkin.  
  Korporatsiya kapitali tuzilmasi kapitalning ma’lum qismi egala-ridan har biri 
korporatsiya  daromadining  qancha  qismini  olishini  belgilab  beradi.  Masalan, 
obligatsiya egalari, odatda, belgilangan (qat’iy) to‘lovlar olib turadi, aksiyadorlarga 
esa  daromadga  da’vogarlarning  barchasi  o‘z  ulushini  olgandan  keyin  qolgan 
mablag‘  to‘lanadi.  Kompaniya  ishining  qanday  nazorat  qilinishi  qisman  kapital 
tuzilmasiga  bog‘liq.  Odatda,  aksiyadorlar  firmani  direktorlar  kengashiga  o‘z 
                                                           
8
  “Konglomerant”  lotincha  “conglomeratus”  so‘zidan  olingan  bo‘lib,  so‘zma-so‘z  “to‘dalangan,  yig‘ilgan, 
to‘plangan”  deb  tarjima  qilinib,  jumladan,  “turli-tuman  jins,  predmet  va  qismlarning  tasodifiy  mexanik 
ko‘shilmasidan iborat narsa; qurama” ma’nolarida ishlatiladi. Qarang: o‘sha manba. J.II. –B. 398. 

---

15 
 
vakillarini  saylash  huquqidan  foyda-langan  holda  boshqaradilar,  obligatsiyalar 
chiqarish  va  kompaniyaning  boshqa  kredit  kelishuvlariga  kirishi,  ko‘p  hollarda, 
undan  ma’lum  shartlarni  bajarishni  taqozo  etadi,  ushbu  shartlar,  o‘z  navbatida, 
kreditorlar  bilan  tuzilgan  tegishli  shartnomalarda  ko‘zda  tutilgan  bo‘ladi 
(covenants  )  va  boshqaruv  xodimlari  faoliyatini  cheklaydi.  Ushbu  shartnoma 
cheklovlari  tufayli  kreditorlar  ma’lum  darajada  kompaniya  menejerlarining  ishi 
(faoliyati)ni nazorat qila oladilar. 
Aylanma  kapitalni  boshqarish  sifati  firma  muvaffaqiyatiga  ulkan  ta’sir 
ko‘rsatadi.  Agar  menejerlar  kompaniyaning  kunlik  moliyaviy  ishla-riga  doimiy 
diqqat  qilmasalar  (e’tibor  bermasalar),  eng  oqil  tuzilgan  uzoq  muddatli  reja  ham 
ko‘ngildagidek amalga oshmasligi mumkin. Hatto o‘sib kelayotgan muvaffaqiyatli 
firmada ham kiruvchi va chiquvchi pul oqimlari vaqt jihatidan aniq bir-biriga mos 
tushmasligi mumkin. Menejerlar mijozlar o‘z hisoblari bo‘yicha to‘lovlarni vaqtida 
amalga  oshirishlarini  muntazam  tekshirib  turishlari  kerak  va  hokazo.  Boshqacha 
qilib  aytganda,  menejerlar  firma  moliyasi  ustidan  umumiy  boshqaruvni  shunday 
amalga  oshirishlari  kerakki,  pul  mablag‘larining  operatsion  defitsiti  doimo 
to‘ldirilib  turishi,  ortiqchasi  yaxshi  daromad  olib  keladigan  tarzda  investitsiya 
qilinishi kerak
9
.  
Firma  moliyaviy  qarorlar  qabul  qilishi  vaqtidagi  har  bir  qaror,  xoh  u 
investitsiyalash,  xoh  moliyalashtirish  yoki  aylanma  kapitalni  boshqarish  masalasi 
bo‘lsin,  muayyan  ishlab  chiqarish  texnologiyasiga,  shuningdek  tadbirkorlik 
faoliyatini  boshqarish  tizimi,  soliq  tizimi  va  firma  faoliyat  yuritadigan  raqobat 
muhiti kabi omillarga bog‘liq. Firma tanlaydigan moliyaviy siyosat variantlari ham 
bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir.