“Moliya” kafedrasi

3.  Investitsiya loyihalarini moliyaviy tahlil etishning maqsadi va uning 
asosiy jihatlari 
     Investitsiya  loyihalarini  moliyaviy  tahlil  etish  ularning  samaradorligini 
ochib  berishda  markaziy  urinni  egallaydi.  Moliyaviy  tahlil  loyihadan  keladigan 
samara  uning  xar  bir  ishtirokchilarining  uz  maqsadlaridan  kelib  chikib,  loyihani 
amalga  oshirishdagi  erishilishi  lozim  bulgan  natijalarni  kulga  kiritish 
imkoniyatlarini  ochib  beradi.                  Bozor  isloxotlarigacha  bulgan  davrda,  ya’ni 
markazlashtirilgan  rejalashtirish  tizimi  amal  kilgan  paytda  kapital  kuyilmalarning 
samaradorligini  baholash  akademik  T.S.  Xachaturov  ilmiy  boshchiligida  ishlab 
chikilgan  uslub  asosida  amalga  oshirilar  edi.  Buning  asosida  kapital 
kuyilmalarning  iqtisodiy  samaradorligani  aniqllash  tamoyillari  samaradorlikning 
tarmok me’yor koeffitsienti yordamida takkoslama iqtisodiy samaradorlikni tashki 
hisoblash  yuli  bilan  absolyut  va  nisbiy  kurinishlardagi  ularning  koplanishini 
hisoblash usullari yotar edi. 
Investitsiyani  variatlarini  tanlashda  ham  ushbu  uslublarning  uziga  xos  urni 
bor  edi,  lekin  ular  kattik  dogmatik  andozalar  tizimi  bilan  chegaralangan  edi. 
SHuning  uchun  ushbu  uslublarda  zarur  bulgan  ko’rsatmalar  yuk  edi,  ya’ni  bular: 
bozor  iqtisodiyoti  uchun  muhim  bulgan  investitsiya  loyihalarini  amalga 
oshirishdagi  noaniqllik  va  risklar,  inflyatsiya  sharoitidagi  real  va  nominal 
qiymatlarni  baholash  va  shu  kabilardir.  SHuningdek  kapital  kuyilmalarning 
samaradorligini  aniqllashda,  baholashda  iqtisodiy,  ijtimoiy  va  ayniqsa,  marketing 
jixatlari hamda loyiha ishtirokchilarining manfaatlari etarlicha hisobga olinmas edi, 
pul okimi tahlili, balans tahlili, amortizatsiya hisobi va boshkalarga bulgan e’tibor 
uning uchun xos emas edi. 
Yuqoridagi  holatlarni  hisobga  olmaslik  ma’muriy  boshkarish  davriga  mos 
keladi, chunki unda davlat mulki xukmron hisoblanar va bu borada undan boshka 
manfaatdorlar  yuk  edi.  Bundan  tashkari,  xar  bir  loyiha  davlat  tomonidan 
belgilangan dasturlar orkali moliyalashtirilar, loyihaning samaradorligi, kreditning 
qaytarilishi  unchalik  ahamiyatga  ega  emas  edi.  SHuningdek  xususiy 

---

159 
 
tadbirkorlikning  mavjud  bulmaganligi  insonlarni  mustakil  bir  ish  qilishlariga  va 
faoliyat olib borishlariga yul bermas edi. 
Rivojlangan  mamlakatlar  tajribasi  shuni  ko’rsatadiki,  investitsiya  loyihasi, 
eng  avvalo,  ma’lum  bir  maqsadni  kuzlagan  xolda  kupchilikning  (loyiha 
ishtirokchilari  va  axolining)  manfaatlarini  e’tiborga  olish  bilan  amalga  oshirilishi 
lozim. Xozirgi
 
iqtisodiy vaziyat, mamlakatning iqtisodiy rivojlanishidagi vazifalar, 
investitsiya  loyihasini  amalga  oshirishda  bir  necha  manfaatlarning  uzaro  tuknash 
kelishi  jaxon  iqtisodiyotidagi  eng  etuk  tajribalarni  Uzbekiston  iqtisodiyotining 
uziga  xos  xususiyatlarini  hisobga  olgan  xolda  joriy  etish  barcha  soxalardagi  kabi 
investitsiya loyihalari tahlilida ham uslubiy o’zgarishlarga erishishni takozo etdi va 
uni muhim vazifa sifatida kuydi. 
Ushbu  vazifani  echishda  mualliflar  V.  V.  Berens,  P.M.  Xavraneklar  ishlab 
chiqqan-  "Rukovodstvo  po  otsenke  effektivnosti  investitsiy”  kitobida  investitsiya 
loyihalarining  samaradorligini  baholashda  "YUNIDO"  uslubiyoti  keng  tadkik 
etilgan bo’lib, bu uslubiyot loyihalarni tahlil etishda ahamiyatli urin tutadi. Ushbu 
uslubda  u  yoki  bu  loyihani  moliyalashtirishda  qarorlar  qabul  qilish,  shuningdek 
investitsiya  oldi  tadkikotlari  uchun  muljallangan  kapital  kuyilmalarning 
samaradorligini  baholashning  jaxon  tajribasi  mutafassal  yozilgan.  Bularning 
barchasi  bozor  tahlilining  jixatlariga,  shuningdek  texnik-iqtisodiy  asoslashdaga 
savollarga,  ya’ni  xom  ashyo  bazasini  baholash,  kurilish  maydonini  tanlash, 
loyihalashtirish 
va 
texnologiyalarni 
tanlash, 
investitsiya 
loyihalarini 
investorlarning  uz  mablag’lari  evaziga,  shuningdek  tashki  moliyalash  manbalari 
evaziga  moliyalashtirishni  ta’minlash,  investitsiya  loyihalarining  iqtisodiy 
samaradorligini 
aniqllash 
(bular 
daromadlilikning 
ichki 
me’yori, 
sof 
diskontlashtirilgan daromad va x,. k.) jarayonlariga tegishlidir. 
Investitsiyalarni  baholash  uchun  sharoitlar  mavjud  bulganda,  loyihani 
tayyorlash  moliyaviy  va  iqtisodiy  tahlillar  talablariga  muvofiq  xolda  utkazilishi 
kerak. 
Agar  moliyaviy  tahlil  buyicha  mutaxassis  texnik-iqtisodiy  asoslashni  ishlab 
chikishning  boshlangich  boskichlarida  ushbu  jarayonga  kuyilgan  bulsagina, 
tegishli  mutaxassis  orkali  moliyaviy  tahlil  loyiha  ishlab  chiqilishining  boshidan 
boshlab kuzatib borishi mumkin buladi. 
Investitsiyalash  moliyaviy  va  iqtisodiy  nukgai  nazardan  kelgusida 
investitsiyalarning  umumiy  boshlagich  qiymatini  oshiruvchi  sof  foydani  xosil 
qilish  va  olish  maqsadida  barcha  turdagi  moliyaviy,  iqtisodiy  resurslarning  uzok 
muddatga kuyilishi sifatida aniqllanishi mumkin. 
Ushbu  kuyilmaning  asosiy  jixati  —  bu  moliyaviy  resurslarni  (ya’ni 
investorning  uz  va  karz  mablag’larini)  investitsiyalar  tomonidan  ishlab  chiqarish 
aktivlariga kuyilgan asosiy va sof aylanma kapitalga aylantirish. 
Kelgusidagi  sof  foydaga  kizikish  loyihaga  mablag’  soluvchi  xar  bir 
ishtirokchi tomon uchun umumiy bulsada, kutilayotgan foyda yoki daromad xar xil 
baholanishi va fark qilishi mumkin. 
YUNIDO  uslubi  buyicha  moliyaviy  tahlilning  muhim  jixatlari  bo’lib 
quyidagilar hisoblanadi: 

---

160 
 
— investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari; 
— kuyilmalarni baholash va loyiha kaytimi; 
— loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish; 
— risk, noaniqllik va boshkalar. 
Moliyaviy  tahlilning  maqsadlari  va  andozasi  "investitsiyalash"  suzining 
mazmuni bilan ma’lum bir ahamiyat darajasida aniqllanadi. 
Investitsiyalash  moliyaviy,  iqtisodiy  resurslarni  kelgusida  foyda  olish  yoki 
uni  yaratish  va  ijtimoiy  samaraga  erishish  maqsadida  uzok  muddatga  iqtisodiy 
resurslarni kuyishdir. 
Ushbu 
kuyilmaning 
asosiy 
jixati 
investorning 
uz  mablag’larini 
investitsiyalash  asosida  ishlab  chiqarish  aktivlariga,  shuningdek  ushbu  resurslarni 
ishlatish bilan yangi likvidlikni xosil qilishga o’zgartirishda namoyon buladi. 
Yuqoridagilarni hisobga olish bilan "investitsiyalash" tushunchasi uziga xos 
aniqllik kasb etadi, moliyaviy tahlil va loyihani sunggi baholash esa loyiha buyicha 
talab  qilinadigan  kuyilmalarni,  kutilayotgan  natijani,  shuningdek  kelgusi  sof 
foydani tahlil etish va baholashni (qiymatini) kuzda tutadi. 
Ushbu maqsad uchun kullaniladigan usullar quyidagilardir: 
 — loyihaning bashorat qilinish xususiyatlari xakkoniyligining tahlili; 
—  investitsiyaning  amalga  oshuvchanligiga  sezilarli  ta’sir  ko’rsatuvchi 
jiddiy  o’zgarishlarni  aniqllash  bilan  loyihalashtirilayotgan  xarajat  va 
daromadlarning tarkibi va ahamiyatliligini tahlil etish; 
- 
investitsiyalardan keladigan daromad, ularning foydaliligi, samaradorligi orkali 
aks  ettirilgan  xar  yillik  xosil  qilingan  va  jamgarilgan  sof  moliyaviy  foydani 
aniqllash va baholash; 
—  vakt  omilining  kapital  qiymati,  baholar  va  noaniqllik  sharoitida  (aniql 
loyiha bilan boglik bulgan risklar) qabul qilinadigan qarorlar munosabatini hisobga 
olish. 
SHunday  kilib, moliyaviy  tahlilning  maqsadi va  andozasi  shundan  iboratki, 
u  investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning  echimi  bilan  boglik 
omillarni,  shuningdek  loyihadagi  barcha  moliyaviy  okibatlarni  tahlil  kiladi  va 
aniqllaydi. 
Moliyaviy  tahlilning  asosiy  jixatlari  quyidagichadir:Birinchidan,  sanoat 
investitsiya loyihalarining moliyaviy tahlili  — bu saloxiyatli investorlar va loyiha 
yaratuvchilariga  loyihadagi  moliyaviy  okibatlarni  ko’rsatish  uchun  yoki  asosiysi 
texnik  xarajatlarni  yoki  loyiha  takliflarini  tugallash  uchun  loyihani  ishlab 
chikishning oxirgi boskichlarida amalga oshiriladigan ajratiluvchi faoliyat emas. 
Moliyaviy 
tahlil 
texnologiya 
va 
ishlab 
chiqarish 
kuvvati, 
loyihalashtirilayotgan  korxonaning  joylashgan  joyi,  resurslar,  loyiha  andozasi, 
marketing 
strategiyalarining 
moxiyati 
jixatidan 
aniqllanuvchi 
loyiha 
strategiyalarini ishlab chikish va turli xil mukobillarini kuzda tutishi lozim. 
Ikkinchidan,  moliyaviy  tahlilni  utkazish  jarayonida  qaror  qabul  kiluvchi 
shaxs investitsiyalarni baholash uchun turli xil mezonlarni kullashini ham hisobga 
olishi  zarur.  Bu  analitikni  shunday  mezonlarni  aniqllashga  majbur  kiladi  va  u 
investorlar  talab  kiladigan  axborotlarni  tayyorlash  uchun  unga  muvofiq  keluvchi 

---

161 
 
usullarni  tanlaydi.  Masalan,  investorlar  past  rentabellikda  tezlashtirilgan 
amortizatsiyani  afzal  kurishi  mumkin  yoki,  xatto,  kichik  daromadlar  sharoitida 
bosh rakobatchiga nisbatan bozordagi uz ulushini kengaytirishni xoxlashi mumkin, 
bunda  uning  strategiyami  mavjud  firmaning  yuqori  rentabelliligani  ta’minlashga 
xizmat kilsa ajab emas. 
Bu  erda  nafaqat  katnashuvchi  tomonlarning,  balki  jamiyatning  ham 
kizikishini  hisobga  olish  kerak.  Jamiyatning  kizikishi  shundaki,  bunda  ular 
investitsiya  jarayonida  cheklangan  resurslarning  samarali  ishlatilishi  va 
mamlakatning rivojlanishiga inti-ladilar. 
Kizikishlarni  nazorat  qilish  uchun  turli  xil  ma’muriy  va  fiksal  tadbirlar 
kullaniladi. Bu tadbirlar ham ragbatlantiruvchi, ham chegaralovchi bo’lib, loyihani 
baholash va moliyaviy tahlil jarayonlariga kiritilishi va aniqllanishi lozim.