“Moliya” kafedrasi

(soddalashtirilgan shakli) 
 
Xo‘jalik faoliyatidan pul mablag‘larining sof kirimi (chiqimi) 
 
Sof foyda 
23,4 
Amortizatsiya (+) 
+30,0 
Olinishi kerak bo‘lgan hisobvaraqlardagi summa (debitorlik 
qarzlari)ning o‘zgarishi (-) 
 
-10,0 
Tovar-moddiy zaxiralar qiymatining o‘zgarishi (-) 
-30,0 
To‘lanishi kerak bo‘lgan hisobvaraqlardagi summa (kreditorlik 
qarzlari)ning) o‘zgarishi (+) 
 
+12,0 
Ishlab chiqarish faoliyatidan olingan pul mablag‘larining yakuniy 
harakati  
 
25,4 
Investitsion faoliyat natijasidagi sof pul oqimlarining kirimi (chiqimi) 
Asosiy vositalarga kapital qo‘yilmalar summasi o‘zgarishi (-) 
-90,0 
Moliyaviy faoliyatdan sof pul oqimlarining kirimi (chiqimi) 
To‘langan dividendlar (-) 
-10,0 
Qisqa muddatli qarz summalarining o‘zgarishi (+) 
+94,6 
Pul mablag‘lari va bozor qimmatli qog‘ozlari summasining o‘zgarishi  
 
20,0 
 
mablag‘lari o‘rtasida nima uchun farq borligini ko‘rsatib beradigan to‘rtta modda 
(bo‘lim) bor. Ular quyidagilardan iborat: 
1.  Amortizatsiya xarajat (ajratma)lari; 
2.  Olinishi  kerak  bo‘lgan  (debitorlik)  hisob-varaqlardagi  summalar-ning 
o‘zgarishi; 
3.  To‘lanishi  kerak  bo‘lgan  (kreditorlik)  hisob-varaqlardagi  summalar-ning 
o‘zgarishi; 
4. Tovar-moddiy boyliklar qiymatining o‘zgarishi. 
 Endi  “XYZ”  korporatsiyasi  hisobotining  ushbu  qismlarini  batafsil-roq 
o‘rganib chiqamiz. 
Birinchidan,  20x1  bo‘yicha  amortizatsiya  ajratmalari  summasi  30,0  mln. 
so‘mni  tashkil  etdi  va  20x1  yil  bo‘yicha  sof  foyda  hisoblab  chiqilayotganda  bu 
xarajatlar  miqdori,  garchi  ular  pul  shaklida  amalga  oshirilmagan  bo‘lsa-da, 
kompaniya  daromadlari  summasidan  chiqarib  tashlangan  edi.  Buning  sababi 
shundaki,  ekspluatatsiya  jarayonida  amortizatsiya  ajratmalari  hisoblanadigan 
asosiy  vositalar  (zavod  binolari  va  asbob-uskunalar)ni  sotib  olishga  ketgan  pul 
mablag‘lari chiqimi ushbu aktivlar dastlab sotib olinganda hisobga olinadi. Ammo 
bunda amortizatsiya ajratmalari xarajat hisobla-nadi va firma ushbu bino va asbob-
uskunalarni ekspluatatsiya qiladigan keyingi yillarda shu xarajatlarni hisobga oladi. 
Demak, sof foyda ko‘rsatkichidan kelib chiqqan holda ishlab chiqarish faoliyatidan 

---

93 
 
olingan  tushum  ko‘rsatkichini  aniqlash  (olish)  uchun,  avvalo,  birinchi  navbatda  
birinchi songa amortizatsiya ajratmalarini qo‘shish kerak.  
Keyin, biz tahlil qilayotgan hisobotda 10,0 mln. so‘m miqdorida olinishi kerak 
bo‘lgan  debitorlik  qarzlari  summasining  ortishi  aks  ettirilgan.  Bu  ko‘rsatkich  yil 
davomida firma ko‘rgan foyda summasi va firma amalda xaridorlardan olgan pul 
miqdori o‘rtasidagi  farqni  ko‘rsatadi. Moliyaviy  natijalar  to‘g‘risidagi hisobotdan 
olingan  ma’lumot-larga  ko‘ra  “XYZ”    korporatsiyasi  20x1  yilda  jami  200,0  mln 
so‘m  miqdorida  tovar  ishlab  chiqarib,  jo‘natgan  va  xizmat  ko‘rsatgan  hamda  bu 
to‘lovlarni talab qilgan. Ammo amalda firma xaridorlardan faqat 190,0 mln so‘m. 
olgan. Demak, sof foyda ko‘rsatkichi asosida ishlab chiqarish faoliyatidan olingan 
tushum  ko‘rsatkichiga  ega  bo‘lish  uchun  birinchi  ko‘rsatkichdan  10,0  mln.  so‘m 
(debitorlik qarzining ortishi)ni ayirib tashlash kerak. 
Bundan  tashqari,  hisobotda  tovar-moddiy  zaxiralar  qiymatining  30,0  mln. 
so‘m miqdorida ortgani qayd etilgan. Bu tovar-moddiy zaxiralarning yil oxiridagi 
qiymati shu davrning yil boshidagi qiymatidan 30,0 mln. so‘mga ko‘p, deganidir. 
Demak, xom ashyo sotib olish va (yoki) tovar-moddiy zaxiralarga kiritilgan tovar 
ishlab  chiqarishga  30,0  mln.  so‘m  sarflangan  va  bu  xarajatlar  sof  foyda 
hisoblanayotganda  inobatga  olinmagan.  Shunday  qilib,  sof  foyda  ko‘rsatkichi 
asosida  operatsion  faoliyatdan  olingan  tushum
 
ko‘rsatkichiga  ega  bo‘lish  uchun 
birinchi ko‘rsatkichdan 30,0 mln. so‘m (ya’ni, 20x1 yilda tovar-moddiy boyliklar 
qiymati oshishi)ni ayirib tashlash kerak. 
Hisobotning  to‘rtinchi  moddasi  (bo‘limi)da  to‘lanishi  kerak  bo‘lgan  summa 
(kreditorlik  qarzi)ning  12,0  mln.  so‘mga  oshgani  aks  ettirilgan.  Bu  son    “XYZ”  
korporatsiyasining  hisobot  yilida  sotilgan  tovarlari  tannarxi  (110,0  mln.  so‘m)  va 
unga  mahsulot  (mol)  yetkazib  beruvchilar  va  xodimlarga  to‘langan  pul  miqdori 
(hajmi)  o‘rtasidagi  farqni  o‘zida  mujassam  etadi.  Sof  foyda  hisoblanayotganda 
110,0  mln.  so‘m  to‘liqligicha  chiqarib  tashla-nadi.  O‘z  navbatida,  operatsion 
faoliyatdan  kelgan  pul  oqimlari  hisobla-nayotganda  esa  firma  haqiqatda  to‘lagan 
faqat  98,0  mln.  so‘m  chiqarib  tashlanadi.  Shunday  qilib,  sof  foyda  ko‘rsatkichi 
asosida  ishlab  chiqarish  faoliyatidan  olingan  tushum  ko‘rsatkichiga  ega  bo‘lish 
uchun sof foyda summasiga 12,0 mln. so‘mni qo‘shish kerak.  
Shunday  qilib,  amin  bo‘ldikki,  ishlab  chiqarish  faoliyatidan  olinadigan  pul 
tushumlari  ko‘rsatkichi  bilan  kompaniyaning  sof  foydasi  mos  keladi,  deb 
ta’kidlash  uchun  bizda  hech  bir  asos  yo‘q.  Ularni  bir-biriga  moslashtirish  uchun 
sof foydani, biz yuqorida muhokama etgan, hisobotning to‘rtta moddasi (qismi)ni 
hisobga olgan holda to‘g‘rilash kerak.  
Pul  oqimlari  to‘g‘risidagi  hisobot  “hisoblash  metodi”  asosida    turli  hisob 
yuritish standartlari qo‘llaniladigan turli mamlakatlarda o‘z sof foydasi yuzasidan 
hisobot beradigan kompaniyalarning iqtisodiy ko‘rsat-kichlarini taqqoslash uchun 
juda muhim.  
Investitsion  faoliyat  munosabati  bilan  pul  oqimlari  aks  ettirilgan  jadvalning 
ikkinchi  bo‘limida  ko‘ramizki,  20x1  yil  davomida  “XYZ”  kompaniyasi  yangi 
zavod  binolari  va  asbob-uskunalar  sotib  olishga  90,0  mln.  so‘m  sarflagan. 
Hisobotning  uchinchi  bo‘limida  –  moliyaviy  faoliyat  natijasida  pul  oqimlari 

---

94 
 
harakatida – korporatsiya o‘z aksiyadorlariga dividend tariqasida pul shaklida 10,0 
mln.  so‘m  to‘lagan  va  94,6  mln.  so‘m  miqdorida  qarz  olgan  va  o‘zining  qisqa 
muddatli qarzini ko‘paytirgan. 
Yuqorida  bayon  etilganlarga  yakun  yasab,  aytish  mumkinki,  “XYZ”  
kompaniyasining  ishlab  chiqarish,  investitsion  va  moliyaviy  faoliyati  uning 
ixtiyoridagi  pul  mablag‘lariga  (pullar  va  bozor  qimmatli  qog‘ozlari)  ta’sir 
ko‘rsatishi  natijasida  ularning  hajmi  20x1  yil  oxiriga  kelib,  20,0  mln.  so‘mga 
oshgan.  Bu  summaga  quyidagi  tarzda  erishilgan:  ishlab  chiqarish  operatsiyalari 
natijasida“XYZ” kompaniyasi 25,4 mln. so‘m miqdorida daromad olgan va bundan 
tashqari, 94,6 mln so‘m miqdorida qo‘shimcha qarz (zayom) olgan. Jami bu 120,0 
mln.  so‘m  miqdorida  tushumni  hosil  qiladi.  Bu  summadan  90,0  mln.  so‘m  yangi 
asosiy vositalar sotib olishga, 10,0 mln. so‘m esa aksiyadorlarga dividend to‘lashga 
sarflangan.