Budjet tizimi budjetlarining iqtisodiy belgilar bo’yicha xarajatlari quyidagi xarajatlar guruhlarini o’z ichiga oladi:
birinchi guruh - ish haqi, pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar, kompensatsiya to’lovlari va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam;
ikkinchi guruh - ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar;
uchinchi guruh - kapital qo’yilmalar (Davlat investitsiya dasturida nazarda tutilgan aniq yo’naltirilgan ro’yxatlarga muvofiq);
to’rtinchi guruh - boshqa xarajatlar.
Xarajatlar guruhlari bo’yicha aniq moddalar budjet tasnifiga muvofiq belgilanadi.
36. Davlat budjeti taqchilligini qoplash manbalari nimalardan iborat? Byudjet taqchilligi, byudjet kamomadi — byudjetlati harajatlarning daromadlardan ustun boʻlishi. Kamomad rejali ravishda belgilanishi ham mumkin. Koʻpincha Byudjet taqchilligi rejalashtirilgan byudjet bilan ijro etilgan byudjetning nomutanosibligi natijasida sodir boʻladi va harajatlarning daromadlardan yuqori boʻlganligini koʻrsatadi. Davlatning Byudjet taqchilligi ni qoplash kredit emissiyasi yoki boshqa manbalar, shu jumladan muomalaga turli muddatli davlat obligatsiyalarini chiqarish hamda aholi yoki yuridik shaxslar oʻrtasida joylashtirish evaziga amalga oshiriladi.
37. Xalqaro moliya haqida tushuncha
Bugungi kunda ko‘plab xalqaro moliyaviy tashkilotlar mavjud. Ularning vakolati turli davlat hukumatlari moliyaviy siyosatini muvofiqlashtirishdan iborat. Bunday xalqaro moliyaviy tashkilotlar ichida eng muhimi Bazelda (Shveytsariya) joylashgan Xalqaro hisob-kitoblar banki (BIS – Bank for International Settlemens) hisoblanadi. Uning vazifasi barcha mamlakatlardagi bank qoidalarining maksimal o‘xshashligini ta’minlashdan iborat. Undan tashqari xalqaro moliya bozorida yana ikki xalqaro moliyaviy tashkilot faoliyat yuritadi. Ularning maqsadi – savdo va moliya faoliyatini rag‘batlantirishdan iborat. Bular: Xalqaro valyuta fondi (XVF) (IMF – International Monetary Rupd) va Xalqaro taraqqiyot va tiklanish banki yoki Dunyo banki (International Bank for Reconstruction and Development, World bank). XVF unga a’zo bo‘lgan davlatlar iqtisodiy va moliyaviy sharoitlarining o‘zgarishini kuzatadi, texnik yordam ko‘rsatadi, xalqaro savdo va moliya operatsiyalari qoidalarini ishlab chiqadi, xalqaro iqtisodiyotning turli masalalari bo‘yicha maslahat beradi, ayrim a’zo davlatlar to‘lov balansini to‘g‘rilab olishlari uchun resurslar taqdim qiladi va h.k.
38. Moliyaning xalqaro integatsion jarayonlarga ta’siri. Moliya-xo’jalik Yuritishning iqtisodiy faoliyatida o’zining Moliyaviy siyosatini Yurgizishda asosiy quroli xalqaro iqtisodiy aloqalarda shaklanadigan Moliyaviy mexanizm hisoblanadi.
Moliya- xalqaro sfyeradan –uning ishtirokchilarining iqtisodiy manfaatlariga ta’sir qiluvchi va o’z navbatida xalqaro iqtisodiy qo’shiluv jarayoni tyezlashtiradi.
Xalqaro aloqalarning rivojida Moliyaning roli uch yo’nalishda namoyon bo’ladi:1.Turli xil yo’nalishdagi xalqaro hamkorlikni Moliyalashtirish uchun kerakli manbalar qidirish va mobilizasiyalash.2.Xalqaro intyegrasion jarayonlarni muvofiqlashtirish.3.Xar qaysi xalqaro munosabatlarning turi va bevosita ishtirokchilarini rivojlantirishga rag’batlantirish.
Avvalo Moliya – eksport-import opyerasiyalariga ta’sir etadi. Bu esa jahon bozorida talab katta bo’lgan raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga rag’batlantiradi.
Moliya – milliy daromadning tashqi iqtisodiy faoliyat natijasida kyeladigan kismini shakllanishiga ta’sir kurasatadi.
Xalqaro hamkorlikning ahamiyatli shakli bu Uzbekistonning xalqaro tashqilotlar va fondlarga a’zo bulish, ishtirok etishidir. Bu tashqilotlarga a’zo bulish usha tashqilotlarning ustav kapitaliga va byudjetiga ma’lum kvotalar kiritish bilan bo’ladi.
Badallarning manbalari a’zo bulayotgan milliy tashqilotlar va davlat strukturasining valYuta va boshka Moliyaviy fondlar bo’ladi.
Xalqaro tashqilotlar mablaglari ma’lum fondlarda jamlanadi va maqsadli programmalarni bajarish uchun sarflanadi.
Moliyaning xalqaro aloqalarga ta’sir etuvchi yana bir yo’nalishi bu – xorijiy sarmoyadorlarni mablaglarini jalb etish.
Xorijiy sarmoyalar xorijiy davlat – investor mablaglarini yoki xorijiy tijorat tashqilotlarining mablaglarini jalb kilish kurinishida bo’ladi.
Kredit hisobiga kurilgan korxonalar va ob’yektlar Uzbekistonnig milliy mulki bulib hisoblanadi.
Xorijiy tadbirkorlar uzlarining mablaglari yoki xorijiy davlat byudjet mablaglaridan Moliyalashtirilayotgan boshka korxonalar qo’shma korxona va boshka xorijiy Yuridik shaxs sifatida faoliyat kursatadi. Uzbekiston iqtisodiyotiga kilinadigan xorijiy sarmoyalar (investisiyalar) iqtisodiy rivojiga va jahon iqtisodiyotiga qo’shilishi uchun sharoit yaratadi.
Xorijiy investorlarni rag’batlantirish uchun Moliyaviy valYuta va boj imtiyozlari belgilanadi.
Tashqi iqtisodiy faoliyatlarda Moliyaviy jarayonlarning konuniy va xakkoniy bulishini ta’minlash uchun Moliyaviy valYuta va bojxona nazorati tashqil etiladi.
Nokonuniy xolatlar aniklanganda xukukiy tashqilotlar urnatilgan konuniy sanksiyalar, jarimalar kullanilab, Shu tarzda, Moliyaviy munosabatlar azorat kilinib turiladi.
Markazlashtirilgan valYuta fondlarini tashqil kilish va ulardan foydalanish.
Uzbekiston tashqi iqtisodiy aloqalarining rivojlanishida milliy valYuta fondini tashqil etish va ulardan foydalanish orkali tashqi iqtisodiy munosabatlarni boshkarish muxim rol uynaydi.
Uzbekistonda bozor mexanizmi valYuta resurslari ishlab chiqarish va boshka xo’jalik sub’yektlariurtasida kayta taksimlash mexanizmi shakllanganligi sababli bu kabi kayta taksimlash qo’shimcha sharoitlarni vujudga kyeltirish orkali amalga oshiriladi.
Barcha korxonalar mulkiy shakli va ruyxatga olinganidan kat’iy nazar, tovarlar va xizmatlarni eksport kilishdan va ichki valYuta bozor ida amalga oshiriladigan opyerasiyalarning erkin almashtiriladigan valYutadan tushgan tuShumni belgilangan normativlarga kura majburiy ravishda sotish kerak.
Markaziy bank valYuta ryezyervi korxona va tashqilotlarda erkin almashtiriladigan valYuta –valYuta tuShumi tushgan vaktdagi Markaziy bank tomonini belgilangan kurs buyicha sotishdan shakllanadi.
ValYuta ryezyervi ikki kismga bulinadi:1-kismi –stabilizasiya fondi, bu mablaglar ichki bozorda milliy valYuta kursin barkarorligini ta’minlash va milliy valYutani almaShuvi uchun sharot yaratish maqsadida tuziladi.2-kismi-Moliya vazirligiga sotiladi. Bu mablaglar xukumat extiyojlarini kondirish maqsadida sarflanadi.
Normativda belgilangan mikdordagi valYutalarni sotgandan sung, korxonalar valYutalvrni kolgan kismini ichki bozor dagi uz ishlab chiqarish faoliyatiga valYuta tuShumiga ega bulmagan boshka korxonalar va maxaliy xokimiyat organlariga vakolatli banklar bilan kelishilgan kurs buyicha sotiladi.
Maxalliy xokimiyat organlari vakolatli banklari orkali tyegishli byudjet hisobidan valYuta sotib oladi, va uni uzlarini valYuta fondlarini shakllantirishga yo’naltiradilar.bu fond mablaglari axoli va byudjet karomogida bulgan no ishlab chiqarish korxonalari uchun zarur budgan tovarlar olish uchun ishlatiladi.
Iqtisodiy intyegrasiya - milliy xo’jaliklar o’rtasida chukur, barqaror o’zaro aloqalar va mehnat taqsimoti, ularning turli bosqich va har xil shakldagi takroriy ishlab chiqarish tuzilmalarining o’zaro aloqalari asosida mamlakatlarning xo’jalik- siyosiy jihatdan birlaShuvi jarayoni.
