Dividendlarni kafolatlangan olish tamoyili bo'yicha aksiyalarni tasniflash. Ushbu tamoyilga ko'ra ular oddiy va imtiyozlilarga bo'linadi.
Oddiy aksiya o'z egasiga aksiyadorlar yig'ilishida ovoz berish huquqini beradi, lekin dividendlar to'lanishini kafolatlamaydi. Ular bo'yicha dividendlar, agar hisobot davrida jamiyat foyda olishga muvaffaq bo'lgan bo'lsa, dividendlar to'lash to'g'risida qaror aksiyadorlar yig'ilishi tomonidan qabul qilingan bo'lsa va faqat imtiyozli aksiyalar egalariga dividendlar to'langandan keyingina to'lanadi. Oddiylari ko'proq. Rossiya qonunlariga ko'ra, ularning ulushi (nominal qiymati) kompaniyaning ustav kapitali hajmining 75% (yoki undan ko'p) bo'lishi mumkin.
Imtiyozli aksiyalar (prefaktsiyalar) odatda aktsiyadorlarning umumiy yig'ilishida ovoz berish huquqini bermaydi, balki qat'iy belgilangan dividend va aksiyaning minimal tugatish qiymatini kafolatlaydi. Ularning nominal qiymati kompaniya ustav kapitalining 25 foizidan oshmasligi kerak. Bitta aktsiyadorlik jamiyati prefaktsiyalarining turli masalalari ularning egalariga turli huquq va imtiyozlarni berishi mumkin. Rossiya qonunchiligida bu borada hech qanday cheklovlar mavjud emas. Imtiyozli aktsiyalarning quyidagi asosiy turlarini ajratib ko'rsatishimiz mumkin.
28. Forward va Fyuchers shartnomalar nima va ularning qanday farqli tomonlari mavjud? Forvard kontraktlar (forward contracts), deb kontraktda ko‘rsatilgan narx va vaqt bo‘yicha ma’lum bir aktivlarni bir tomon sotib olish majburiyatini, ikkinchi tomon esa sotish majburiyatini oluvchi vositalarga aytiladi. Bu xil kontraktlar sotuvchiga va xarid qiluvchiga ushbu aktivlarning kelgusida sotiladigan narxining noaniqligiga bog‘lanib qolmaslik imkonini beradi.
Fyuchers (fyuchers shartnomasi) inglizcha “futures” so‘zidan olingan bo‘lib, hosila moliyaviy instrument sanaladi. U bazaviy aktivning oldi-sotdisi bo‘yicha standart muddatli shartnoma bo‘lib, unga ko‘ra tomonlar (sotuvchi va xaridor) baholarning darajasi va mol yetkazib berish muddatlari xususida kelishib oladilar. Aktivning qolgan parametrlari (miqdori, sifati, qadoqlash, markirovka qilish va h.k.lar) birja shartnomasining maxsus qismida oldindan kelishib olingan bo‘ladi. Tomonlar birja oldida fyuchersning ijro etilishiga qadar majburiyatli hisoblanadilar.
29. Oddiy va imtiyozli aksiyani farqli jihatlari nimada?
Oddiy aksiyalar korporatsiya aktivlariga qoldiq talablarni (residual claim) ifodalaydi. Bunday aksiya egalari firmaning u tomonidan barcha qolgan moliyaviy majburiyatlarni bajarganidan so‘ng qolgan istalgan aktivlariga huquqi bor. Masalan, agar firma biznesni to‘xtatishga qaror qilsa va o‘zining barcha aktivlarini sotayotgan bo‘lsa, u hoda oddiy aksiyalarga egalik qiluvchi barcha aksiyadorlar, barcha kreditorlarga tegishli bo‘lgan summalar to‘lab bo‘lingandan keyin nima qolsa (yoki nimadir qolsa) hammasini o‘zaro bo‘lishib oladilar. Oddiy aksiyalar unga egalik qiluvchining cheklangan mas’uliyati (limited liability) bilan tavsiflanadi. Bu, agar firma yopilayotgan bo‘lsa va uning aktivlarini sotishdan tushgan daromad uning hamma qarzlarini yopishga etmayotgan bo‘lsa, unda kreditorlar aksionerlardan qarz majburiyatlari bilan to‘liq hisob-kitob qilish uchun qo‘shimcha mablag‘ talab qilish huquqiga ega emasliklarini anglatadi. Bu yerda kreditorlarning korporatsiyaga talablari uning aktivlariga bo‘lgan talablari bilan cheklanib qoladi. Firmalar turli-tuman moliyaviy instrumentlarni muomalaga chiqarishi mumkin. Bu tashkillashtirlarda savdo (sotuv)ga chiqariladigan standartlashtirilgan qimmatli qog‘ozlar – oddiy va imtiyozli aksiyalar, obligatsiyalar va konvertatsiya qilinadigan qimmatli qog‘ozlar bo‘lishi mumkin. Shuningdek, korxonaga qo‘yilgan bozordan tashqari (nobozoriy) moliyaviy talablar (claims), ya’ni bank ssudalari, xodimlar uchun opsionlar, ijara shartnomalari va pensiya ta’minoti bo‘yicha majburiyatlar ham savdo (sotuv)ga qo‘yilishi mumkin. Imtiyozli aksiyalar (prefaktsiyalar) odatda aktsiyadorlarning umumiy yig'ilishida ovoz berish huquqini bermaydi, balki qat'iy belgilangan dividend va aksiyaning minimal tugatish qiymatini kafolatlaydi. Ularning nominal qiymati kompaniya ustav kapitalining 25 foizidan oshmasligi kerak. Bitta aktsiyadorlik jamiyati prefaktsiyalarining turli masalalari ularning egalariga turli huquq va imtiyozlarni berishi mumkin. Rossiya qonunchiligida bu borada hech qanday cheklovlar mavjud emas. Imtiyozli aktsiyalarning quyidagi asosiy turlarini ajratib ko'rsatishimiz mumkin. Oddiy (muntazam) prefaktsiyalar egalariga qo'shimcha imtiyozlar bermaydi. Jamg'arma imtiyozli aksiyalar egasiga u (aktsiyadorlarning umumiy yig'ilishi qarori bilan) dividendlar olmaydigan davr uchun ovoz berish huquqini beradi va barcha to'plangan dividendlar to'liq to'langan paytdan boshlab ushbu huquqni yo'qotadi. Konvertatsiya qilinadigan imtiyozli aksiyalar AJ tomonidan belgilangan shartlarda xuddi shu jamiyatning oddiy yoki boshqa turdagi imtiyozli aksiyalariga almashtirilishi (aylantirish) mumkin. Qaytarib olinadigan yoki sotib olinadigan imtiyozli aksiyalar aksiyadorlik jamiyati tomonidan ma’lum muddat o‘tgandan keyin (yoki chaqirib olinadigan maxsus belgilangan sanadan keyin) sotib olinishi mumkin.
30. Moliyaviy risklarni difersifikatsiyalash deganda nimani tushinasiz? Moliyaviy tizim risklarni boshqarish (riskiy boshqaruv) uchun imko-niyatlarni vujudga keltiradi. Pul resurslarini moliyaviy tizim yordamida ko‘chirib o‘tkazishga o‘xshab, risk ham ko‘chirib o‘tkaziladi. Moliyaviy tizimda vositachilar, masalan, riskni ko‘chirish bilan bog‘liq faoliyatga ixtisoslashtirilgan sug‘urta kompaniyalari mavjud. Bu kompaniyalar o‘zlarining risklilik darajasini kamaytirishni xoxlovchi mijozlardan maxsus sug‘urta pullarini undiradilar va ularni ma’lum bir mukofot evaziga sug‘urta talablarini to‘lashga va riskni bo‘yniga olishga rozilik beradigan investorlarga beradi Moliyaviy tizim risklarni boshqarish (riskiy boshqaruv) uchun imko-niyatlarni vujudga keltiradi. Pul resurslarini moliyaviy tizim yordamida ko‘chirib o‘tkazishga o‘xshab, risk ham ko‘chirib o‘tkaziladi. Moliyaviy tizimda vositachilar, masalan, riskni ko‘chirish bilan bog‘liq faoliyatga ixtisoslashtirilgan sug‘urta kompaniyalari mavjud. Bu kompaniyalar o‘zlarining risklilik darajasini kamaytirishni xoxlovchi mijozlardan maxsus sug‘urta pullarini undiradilar va ularni ma’lum bir mukofot evaziga sug‘urta talablarini to‘lashga va riskni bo‘yniga olishga rozilik beradigan investorlarga beradi.
