“moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua

Bu yerda: 2 – tezlashtirish koeffitsienti.
Asosiy kapitalning doiraviy aylanish jarayonida vujudga keladigan o’z moliyaviy resurslarining tarkibiga, amortizatsiya fondidan tashqari, yana quyidagi daromadlar va turli tushilmalar ham kiradi:

• 
  foyda, shuningdek, moliyaviy operatsiyalar va boshqa tashkilotlarda aktsiyador sifatida ishtirok etishdan olina-digan daromadlarni ham qo’shib hisoblaganda tadbirkorlik faoliyatidan kelib tushuvchi pul mablag’lari;
  
• 
  mulkni samarali boshqarish hisobidan olinadigan pul mablag’lari;
  
• 
  XYSga tegishli bo’lgan ijara haqi, lizing to’lovlari, dividendlar, aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar bo’yicha foizlar,
  

sotishdan tashqari boshqa daromadlar, asosiy fondlarni sotishdan olingan daromadlar;

• 
  ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanish hisobidan erishilgan foyda.
  

Ish tartibini o’zgartirish va dastgohlarni yuklash koeffitsientining oshirilishi, intensiv foydalanishning o’sishi va asosiy vositalar tarkibiy tuzilmasidagi progressiv o’zgarishlar, kiritilgan quvvatlarning tez o’zlashtirilishi, innovatsion yangiliklarni joriy etish fond qaytimi va boshqa ishlab chiqarish-iqtisodiy ko’rsatkichlarni oshiradi.
Asosiy fondlarni shakllantirish uchun jalb qilina-digan pul mablag’larining manbalarini ikki guruhga bo’lish mumkin:

• 
  maqsadli moliyalashtirish va tushilmalar;
  
• 
  banklarning o’rta va uzoq muddatli kreditlari hamda XYS tomonidan texnikaviy qayta qurollantirish va rekonstruktsiya qilish, yangi asosiy ishlab chiqarish fondlarini yaratish (qurish) uchun milliy va xorijiy valyutada olingan qarzlar.
  

Birinchi guruhning tarkibiga quyidagi manbalar kiradi:

• 
  hukumat organlaridan subsidiyalar shaklida olingan pul mablag’lari;
  
• 
  taraqqiyotning strategik yo’nalishini amalga oshiruvchi maqsadli dasturlar asosida investitsiyalar ko’rinishidagi byudjet mablag’lari;
  
• 
  kichik tadbirkorlikni moliyaviy qo’llab-quvvatlovchi byudjetdan tashqari fondlarning mablag’lari;
  
• 
  hamkorlikdagi loyihalarni amalga oshirishda ishtirok etuvchi boshqa XYS va tashkilotlardan moliyaviy tushil-malar.
  

Ikkinchi guruhga kiruvchi jalb qilingan moliyaviy resurslarning tarkibida kreditorlik qarzlari ham muhim o’rinni egallaydi.
Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi jarayonida ishtirok etadigan moliyaviy resurslardan foydalanishning samaradorligi olingan samara va uni qo’lga kiritish uchun sarf qilingan moliyaviy resurslar o’rtasidagi nisbat orqali ifodalanadi. Shu munosabat bilan moliyaviy resurslardan foydalanishning sifat natijasini quyidagi formula orqali ko’rsatish mumkin:

Bu yerda:

∆𝑭

𝑴
𝑴_𝒔 =
𝒓
∗ 𝟏𝟎𝟎%

𝑴_𝒔 - moliyaviy samaradorlik;
∆𝑭 - foydaning o’sgan qismi;
𝑴_𝒓 - moliyaviy resurslar.

Asosiy kapitalning rivojlanishi va uning moliyaviy jihatdan ta’minlanishini boshqarishda asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning samaradorligini baholash alohida ahamiyat kasb etadiki, uning juda ko’p jihatlari mavjud.
Bu yerda, eng avvalo, davlat, mulkdorlar, boshqaruv-chilar va xodim (ishchi)lar manfaatlarini birgalikda qarash jihati juda muhimdir. Davlat manfaatlari, bir tomondan, XYSlarning soliq to’lovlarini maksimallashtirish maqsa-dida balans foydaning maksimallashtirilishini ko’zda tutadi. Ikkinchi tomondan esa, foydadan soliq to’lovlari foydaning kengaytirilgan ilmtalab takror ishlab chiqarishga qayta investitsiya qilinishini hisobga olgan holda optimallashtirilmog’i lozim.
Juda ko’p hollarda mulkdorlar va boshqaruvchilar manfaatlari bir-biriga mos keladi. Mulkdorlar uchun ham, boshqaruvchilar uchun ham bir aktsiyaga to’g’ri keluvchi foyda summasining o’sishi orqali aktsionerlar daromadlarini maksimallashtirish maqsadini amalga oshirish alohida ahamiyat kasb etadi.
Odatda, daromadlarnimaksimallashtirish ishlab chiqarishning samaradorligini oshirish bo’yicha tadbirlarni amalga oshirish hisobidan erishiladi. U rentabellik va mehnat unumdorligi, fond qaytimining oshishi, xarajat-larning qisqarishi, aylanma mablag’lar aylanishining tezlashuvi, mahsulot sifatining oshishi, asosiy fondlarning yangilanishi, innovatsion texnologiyalar va boshqaruv metodlaridan foydalanish bilan bog’liq.
Boshqaruv qarorlarida dividend siyosatini oqilona shakllantirish muhim ahamiyatga egaki, u sof foydani dividendlar to’lashga va uni jamg’arishga yo’naltirishga oqilona taqsimlanishini nazarda tutadi.
XYS xodim (ishchi)lari manfaatlari nuqtai-nazaridan faqatgina moliyaviy natija emas, balki o’zining tarkibiga ish haqi va uning o’sishi, ijtimoiy dasturlar va mehnat sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan XYS xarajatlari hisobidan vujudga keladigan moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkich-larning o’sishini qamrab oluvchi ijtimoiy-iqtisodiy samara ham muhimdir.
Asosiy kapitaldan samarali foydalanishni baholashda XYS moliya-xo’jalik faoliyatining natijaliligini ochib beruvchi umumiy moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlardan foy-dalanish maqsadga muvofiq. Bu yerda hal qiluvchi va aniqlovchi ko’rsatkich sifatida ishlab chiqarishning umumiy rentabelligi ko’rsatkichidan foydalanish mumkin. U samaradorlikni baholashning me’zoni bo’lib xizmat qiladi va quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
𝑩𝑭

Bu yerda:

𝑹_𝒖 = _𝑭
𝒂𝒂
∗ 𝟏𝟎𝟎%

𝑹_𝒖 - ishlab chiqarishning umumiy rentabelligi;
𝑩𝑭 - balansdagi foyda (soliqqa tortilgunga qadar);

𝑭_𝒂𝒂 - asosiy ishlab chiqarish fondlari normalashtirilgan aylanma mablag’larning yillik o’rtacha qiymati.
Fond qaytimi ko’rsatkichi XYS asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligining darajasini ifodalaydi va u quyidagicha aniqlanadi:
𝑻

Bu yerda:

𝑭_𝒒 - fond qaytimi;
𝑭_𝒒 = _𝑭
𝒂𝒊𝒄𝒉
∗ 𝟏𝟎𝟎%

𝑻 - sotishdan olingan sof tushum;
𝑭_{𝒂𝒊𝒄𝒉} - asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o’rtacha qiymati.
Fond sig’imi fond qaytimiga nisbatan teskari ko’rsat-kich hisoblanadi va bir so’mlik realizatsiya qilingan mahsulotga to’g’ri keluvchi asosiy ishlab chiqarish fond-larining qiymatini ko’rsatadi. Shuning uchun bu ko’rsatkichni quyidagicha aniqlash mumkin:

Bu yerda:

𝑭_𝒔 - fond sig’imi;
𝑭_𝒔
= ^{𝑭𝒂𝒊𝒄𝒉} ∗ 𝟏𝟎𝟎%
𝑻

𝑭_{𝒂𝒊𝒄𝒉} - asosiy ishlab chiqarish fondlarining yillik o’rtacha qiymati;
𝑻 - realizatsiyadan olingan sof tushum.
Dastgohlar yoki asbob-uskunalar ishlashining smenalik koeffitsienti ulardan foydalanish va ularning yuklan-ganlik darajasini ifodalab, yil, chorak, oy va kun davomida har bir birlik dastgoh yoki asbob-uskunalarning necha smenada ishlaganligini ko’rsatadi va u quyidagicha aniq-lanadi:

Bu yerda:

𝑲_𝒔
= ^𝑯𝒌 ∗ 𝟏𝟎𝟎% yoki 𝑲

𝒔
𝑫_𝒖
= ^𝑯𝒔 ∗ 𝟏𝟎𝟎%
^𝑺𝒎𝒂𝒙

𝑲_𝒔 - smenalik koeffitsienti;
𝑯_𝒌 - kun davomida haqiqatda ishlagan dastgoh (mashina)/soatlar;
𝑫_𝒖 - dastgoh (mashina)larning umumiy soni;
𝑯_𝒔 - bir smenada haqiqatda ishlagan dastgoh (mashina)/soatlar soni;
𝑺_𝒎𝒂𝒙 - bir smenada maksimal ishlashi mumkin bo’lgan dastgoh (mashina)/soatlar soni;
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirish koeffitsienti yangidan yaratilgan mahsulotga o’tkazilishi natija-sida ular iste’mol qiymatining kamayishini ifodalaydi va u quyidagicha aniqlanadi:

Bu yerda:

𝑲_𝒆
= ^𝑨𝒂𝒓𝒆𝒏
^𝑭𝒊𝒄𝒉𝒇𝒃
∗ 𝟏𝟎𝟎%

𝑲_𝒆 - eskirish koeffitsienti;
𝑨_{𝒂𝒓𝒆𝒏} - foydalanishda bo’lgan davr mobaynida asosiy ishlab chiqarish fondlarining renovatsiyasi (qayta tiklanishi)ga hisoblangan amortizatsiya ajratmalarining summasi;
𝑭_{𝒊𝒄𝒉𝒇𝒃} - asosiy ishlab chiqarish fondlarining boshlang’ich qiymati.
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining yangilanish koef-fitsienti XYS investitsion talabini qondirishning inten-sivligini ifodalaydi va u quyidagicha hisoblanadi:

Bu yerda:

^𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇

𝑸
𝑲_𝒚𝒂 =
𝒃𝒂𝒏𝒄𝒉
∗ 𝟏𝟎𝟎%

𝑲_𝒚𝒂 - yangilanish koeffitsienti;
𝑸_{𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇} - yil davomida kiritilgan asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati;
𝑸_{𝒃𝒂𝒏𝒄𝒉} - barcha asosiy ishlab chiqarish fondlari ning yil oxiridagi qiymati.
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining chiqish (chiqib ketish) koeffitsienti esa eskirgan ishlab chiqarish appa-ratining foydalanishdan chiqib ketish dinamikasini ifodalaydi va u quyidagicha aniqlanadi:
^𝑸𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇𝒍

Bu yerda: Bu yerda:

𝑸_𝒄𝒉 = _𝑸
𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇𝒃
∗ 𝟏𝟎𝟎%

𝑸_𝒄𝒉 - chiqish (chiqib ketish) koeffitsienti;
𝑸_{𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇𝒍} - yil davomida tugatilgan (likvidatsiya qilingan) asosiy ishlab chiqarish fondlarining qiymati;
𝑸_{𝒂𝒏𝒄𝒉𝒇𝒃}- asosiy ishlab chiqarish fondlarining yil boshidagi qiymati.
Shunday qilib, asosiy kapital doiraviy aylanishining samaradorligi, ko’p jihatdan, amortizatsiya ajratmalarining maqsadli foydalanilishini, ishlab chiqarish apparatining rivojlanishiga emission daromad va sof foydaning kerakli miqdorlarda reinvestitsiya qilinishini oldindan aniqlab beradi. Shu bilan birgalikda bu yerda, yangi texno-logik tizimlardan foydalanish, mashina va dastgohlarning yuklamalik darajasi, asosiy ishlab chiqarish fondlarining o’z vaqtida yangilanishi va chiqib ketishi, moliyalashtirishning mumkin bo’lgan barcha manbalarini faol jalb qilish muhim ahamiyat kasb etadi.

2. Aylanma kapital: mazmuni, tarkibiy tuzilmasi va foydalanish