Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

Baholarni shakllantirishga xarajatli yondaShuv myetodi
da XYUS ning tovarlarni 
ishlab chiqarish va realizasiya qilish haqiqiy xarajatlari asosiy tayanch nuqta sifatida qabul 
qilinadi. Baholarni shakllantirishning bu myetodi tarixiy jihatdan yeng qadimgi va yeng 
ishonchli hisoblanadi. Uning asosida XYUS mahsu-lotni ishlab chiqarish va realizasiya qilish 
xarajatlarining bux-galtyeriya hujjatlari bilan tasdiqlangan xarajatlaridan iborat bо‘lgan haqiqiy 
kategoriya yotadi. Ma’lum darajada bunday yonda-Shuvning obrо‘si baholarni shakllantirishni 
barcha xarajatlarga normal daromadlarni tо‘liq olish va ularning ishlab chiqarilgan tovarlar 
о‘rtasida tо‘g’ri taqsimlanishining XYUS uchun zarurli-gini nazarda tutuvchi iqtisodiy nazariya 
orqali qо‘llab-quvvatla-nishi bilan belgilanadi. Biroq baholarni shakllantirishning xa-rajatli 
myetodi ba’zi bir kamchiliklarga yega. Xususan, kо‘p hol-larda mahsulot birligiga tо‘g’ri 
kyeluvchi xarajatlarning salmog’i-ni, bu narsa ushbu yondaShuvga kо‘ra bahoning asosi 
bо‘lishiga qaramasdan, baho о‘rnatilgunga qadar uni aniqlashning iloji yо‘q. 
Mahsulotni bozorda realizasiya qilishni tashkil yetishdagi bahoning darajasini ishlab 
chiqarish masshtabi va sotish hajmi aniqlab beradi. Iqtisodiy nazariya va buxgaltyeriya hisobiga 
kо‘ra, mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarning salmog’i ishlab chiqarish 
masshtabiga tо‘g’ridan-tо‘g’ri bog’liq. Mah-sulotni ishlab chiqarish hajmi orsa, bir buYumga 
tо‘g’ri kyeluvchi doimiy xarajatlar summasi va uni ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarning 
umumiy miqdori kamayadi. Baholarni shakllanti-rishga yondaShuvlarni taqqoslash quyidagi 
xulosani chiqarishga imkon beradi: savodli myenyejyer, bu sohadagi uning qarori haqiqiy 
xarajatlarni qoplash va faoliyatning tarkib topgan sharoitlarida kо‘zda tutilgan foydaning 
tyegishli о‘lchamini olishning zarurligi bilan belgilangan bir paytda, baholarni shakllantirishning 
passiv yо‘liga turmasligi kerak. Bu yerda passiv baholarni shakl-lantirish deyilganda baholarni 
qat’iy tarzda xarajatlar myetodi asosida yoki raqobatchilarning bahoviy qarorlari ta’siri ostida 
о‘rnatilishi nazarda tutilayapti. 
Hozirgi sharoitda baholarni shakllantirishdagi yeng oqilona yondaShuvlardan biri 
baholarni faol shakllantirish hisoblanadi. U realizasiyani boshqarish siyosati doirasida yeng 
foydali ishlab chiqarish hajmi, ishlab chiqarishning о‘rtacha xarajatlari va opyera-siyalar 
foydaliligining maqsadli darajasiga yerishish maqsadida baholarning о‘rnatilishini kо‘zda tutadi. 
Baholarni boshqarish orqali realizasiyaning kerakli hajmi va unga mos kyeladigan о‘rtacha 
xarajatlarning miqdoriga yerishiladiki, bu narsa oxir-oqibatda, XYUSni opyerasiyalar 
foydaliligining kо‘zda tutilgan darajasiga olib chiqadi. 
Muammoni hal yetishga bunday yondaShuv baholarni shakllanti-rish xarajatli 
myetodining “kasal” joyidan – “kuchsiz” bozorlarda (kon’Yunkturasi yomonlashib borayotgan 
bozorlarda) juda Yuqori baholarni yoki “kuchli” bozorlarda (talab о‘sib borayotgan bozorlar-da) 
juda past baholarni о‘rnatishdan – qochishga imkon beradi. 
Baholarni shakllantirishning xarajatli myetodidan voz kyechish oson ish yemas. CHunki 
bu narsa XYUS larning myenyejyerlari-dan yangi mahsulotni ishlab chiqarishga investisiyalar 
boshlangun-ga qadar baho bо‘yicha ularning pozisiyalarini aniqlashni taqozo yetadi. Buning 
uchun yangi buYumlarni yaratish algoritmini tо‘liq о‘zgartirish, baholarni shakllantirishning 
qimmat yondaShuviga о‘tish kerak.