Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

2. Moliya bozori va tijorat tashkiloti tomonidan
Moliya bozori pul mablag’laridan foydalanish. 
Moliya bozori – bu Moliya aktivlari bozori.
Moliya bozori elementlariga: oltin va qimmatli myetallar, milliy valYuta, xorijiy valYuta, 
ssuda kapitali (kredit), qimmatbaho qog’ozlar kiradi.
Moliya bozorining tarkibiy qismlari bо‘lib, valYuta bozori, milliy pul mablag’lari, fond 
bozori, oltin bozori va boshqa qimmatbaho myetallar bozorlari kiradi.
Fond bozori – bozor islohatlari davom etayotgan sharoitda Moliya bozori pul 
mablag’larini jalb qilish va qayta taqsimlashning asosiy vositasi bо‘lib hisoblanadi.
Moliya bozori qanday vazifalarni hal qiladi.
-Moliya bozori elementlariga ichki Moliyalashtirish manbalari jalb qilish imkoniyatini, 
vaqtincha bо‘sh pul mablag’larini uzoq muddatli investisiyalarga jalb qilish va boshqa 
ehtiyojlarni qondirishiga imkon yaratadi.
-Moliya 
bozori kapitalni uning qatnashchilar о‘rtasida xarakatini Yuzaga 
kyeltirib,Moliyaviy resurslarni iqtisodiyotning eng ryentabillik sohasida jamlanishining 
ta’minlaydi.
-Moliya bozori investorga(Yuridik va jismoniy shaxslarga) о‘zining invyetision 
portfyelini shakllantirishga imkoniyat yaratib, bu kapitalni inflyasiyadan saqlash va qо‘shimcha 
daromad olish imkonini beradi.
Rivojlangan Moliya bozorining asosiy belgilari bо‘lib huquqiy – mye’yoriy bazaning 
barqarorligi, opyerasiyalarning bozor qatnashchilari haqida tо‘liq ma’lumotlarning tо‘liqligi, 
qatnashchilarning keng doirasi va Yuqori texnik infrastruktura mavjudligi hisoblanadi.
Ushbu belgi (alomatlar) mavjudligi tijorat tashkilotlariga о‘z ehtiyojlari uchun Moliya 
bozori, pul mablag’larini tyez va samarali jalb qilishni ta’minlaydi.
Moliya bozori pul mablag’laridan foydalanishning tijorat tashkiloti emissiya orqali, 
banklarda kredit liniyalarini ochish, boshqa tashkilotlardan qarz olish orqali amalga oshiradi.
Emissiya yoki qimmatli qog’oz chiqarish jamiyat tashkil qilayotgan, hamda qarz 
kapitalining jalb qilish maqsadida yoki korxonaning boshlang’ich kapitalini oshirish maqsadida 
muomilaga qimmatli qog’oz chiqariladi.
Emissiya qilinayotgan qimmatli qog’oz albatta davlat rо‘yxatidan о‘tishi shart.
Qimmatli qog’oz emissiyasi ochiq turda qimmatli qog’ozlarni cheklanmagan doiradagi 
investorlar о‘rtasida joylashtirilishi mumkin yoki yopiq shaklda oldindan ma’lum cheklangan 
doirada investorlar о‘rtasida joylashtirilishi mumkin.
Ochiq xolda qimmatli qog’ozlarni joylartirishda majburiy tarzda emissiya prospyekti 
matbuotda e’lon qilinishi lozim. Emissiya prospyekti kuyidagilarni о‘z ichiga oladi: 
-Emissiya haqida ma’mumotlar –Yuridik shaxs sifatida emityent statusi, ularning 
ryekvizitlari, barcha ta’sischilar rо‘yxati, ustav fondining ular orasidagi taqsimlanishi, boshqaruv 
organi strukturasi va boshqa ma’lumotlar beriladi.
-Emityentning Moliyaviy xolati haqida ma’lumotlar-buxgaltyeriya balansi va Moliyaviy 
xisobotlar (oxirgi 3 yil uchun), oxirgi kvartaldagi emissiya haqida qaror о‘abul qilishdan oldingi 
balans va hisobot, kreditorlik qarzlarini batafsil tavsifi, ustav fondi haqidagi ma’lumotlar va 
taqsimlanishi, ryezyerv fondlari va ilgarigi qimmatli qog’ozlar emissiyasi haqida ma’lumotlar.
-Muomilaga chiqarilishi kо‘zda tutilayotgan qimmatli qog’ozlar haqida ma’lumotlar – 
qimmatli qog’ozlarning turlari, turlari bо‘yicha soni, bitta qimmatli qog’oz nominal bahosi, 
chiqarish tartibi haqida ma’lumot, muomilaga chiqarish haqida qaror chiqarilgan sana, 
joylashtirish boshlang’ich va oxirgi sanasi, salohiyatli investorlarga cheklovlar, dyevidyend 

---

hisoblash tartibi, mablag’lardan foydalanish yо‘nalishi, chiqarish shakli(naqd,naqdsiz) va boshqa 
ma’lumotlar.
Qimmatli qog’ozni joylashtirish yakunlari matbuotda qilinadi. Joylashtirilmagan 
aksiyalar jamiyat diryektorlar kengashi ihtiYOrida bо‘ladi.
Shuni ta’kidlash joizki, qimmatli qog’ozlarni ochiq emissiya qilish kо‘p xarajatli 
opyerasiya hisoblanadi, u ma’lum xarajatlarni va kо‘p vaqt (6-9 oy) talab qiladi. Shuning uchun 
u fond bozori profyessionallarini jalb qilish orqali amalga oshirilishi lozim.
Korxonaning pul mablag’lariga bо‘lgan ehtiyojni bankdan kredit olish yoki boshqa 
tashlkilotlardan qarz olish orqali ham qoplanishi mumkin.
Kredit va qarzlar berish mablag’larning qaytarilmaslik riski bilan bog’liq. CHunki 
qarzdorning ishonchliligini bilib bо‘lmaydi. Shuning uchun kredit berishni kо‘rib chiqishdan 
oldin qarzdorga mablag’lardan maqsadga muvofiо‘ foydalanish haqida ma’lumotlar mavjudligini 
tekshirish lozim.
Agar kredit tovarlar xarid qilish uchun olinayotgan bо‘lsa, kuyidagilarga alohida e’tibor 
berish lozim:
-yetkazib berish muddati; 
-tovar turi;
-tomonlarning sanksiyalari; 
-bahosi; 
-hisob-kitob usuli;
Agar shartnoma shartlari bankni qanoatlantirmasa, ya’ni qarzdorning tо‘lov turi, shakli 
va hisob - kitob usuli bankka ma’о‘ul bо‘lmasa, u shartnomaga о‘zgartirishlar kiritishni talab 
qilishi mumkin yoki ssuda berishdan bosh tortishi mumkin. 
Kredit shartnomasini tuzishning zaruriy shartlaridan biri xaridorlarga tovar yetkazib 
berish haqidagi shartnomaning mavjud bо‘lishidir. Bundan tashqari buYutma- protokol, oldindan 
yozilgan yozma keliShuvlar, tovar xaridorlarining tо‘lov о‘obiliyati haqida ma’lumotlar bо‘lishi 
kerak.
Xaridorlarning tо‘lov о‘obiliyati kafolati sifatida ular tomonidan mol yetkazib 
beruvchilarning shartlarini bajarilishi о‘abul qilinishi mumkin, ya’ni qarz oluvchiga ssuda 
beraYOtgan bankda akkreditiv ochishi, maqsadli dyepozit schYOti yoki ishonchli kafolat 
majburiyatini, ya’ni yetkazib berilgan tovar hisobini tо‘lash kafolatini berishi kerak. 
Kredit sharnomasi kuyidagilarni о‘z ichiga olishi kerak; 
1) 
SHartnomada ishtirok etuvchi tomon ishtirokchilari
nomi va vakili; shartnoma pryedmyeti qisqa bayoni: 
2) 
tomonlarning majburiyatlari;
a) bankning
b) qarz oluvchining 
3) 
tomonlarning о‘z majburiyatlarini bajarish javobgarligi; 
Ushbu shartnomaga xarakterli alohida shartlar;
5) 
shartnomaga о‘zgartirish kiritish shartlari; 
6) 
tomonlarning imzolari, muxri, Yuridik adryesi va hisob raо‘amlari;
Birinchi bо‘limda kreditlash ob’yekti kо‘rsatilishi tavsiya etiladi, muddati Shu jumladan 
oxirgi muddat, kredit qaytarilishi ta’minlashning alohida shartlari (agar ular bо‘yicha keliShuvga 
kelingan bо‘lsa). 
Ikkinchi bо‘limda bank majburiyatlari, berilayotgan kredit summasi, muddati, foiz 
stavkasi, kommision tо‘lovlar va x.k.
Yirik bitimlarda kutilayotgan ryentabillik darajasi 50 foiz va undan Yuqori bо‘lsa, foiz 
tо‘lovlaridan tashо‘ari, kreditdan foydalanayotganligi uchun tо‘lov ham olish tavsiya etiladi. 
Qoida tariqasida kredit muddatidan qat’iy nazar Yuqorida aytib о‘tilgan tо‘lov kredit 
summasining 2% - 5% i atrofida olinadi.
Bunday baholashning zaruriyati Yuqori darajadagi risk mavjudligi bois amalga oshiriladi.

---

Kredit muddatini aniqlashda Yuqorida kо‘rsatilgan tijorat bitimlarini hisobga olish lozim. 
Ushbu oldi-sotdi opyerasiyalari 1-3 oy ichida amalga oshirilishi lozim. Undan ortiq muddat 
ichida bozor kon’Yunkturasi о‘zgarishi yoki qatnashchilarning Moliyaviy ahvoli riski kelib 
chiqadi.
Uchinchi bо‘limda pyenya miqdori kо‘rsatilishi kerak. Qoida tariqasida, kyechiktirilgan 
har bir kun uchun qarzdor qoplanmagan ssudaning 0,5% i miqdorida tо‘lov tо‘laydi. Kredit 
muddati aniq kо‘rsatilishi kerak. Ushbu muddatdan sо‘ng bankning qarzni undirish huquqi 
boshlanadi yoki bankning garov huquqi ishga tushadi.
Tо‘rtinchi bо‘limga ushbu shartnomaning mahsus shartlari kiritiladi-xaridor yoki mol 
yetkazib beruvchining oldindan tо‘lash shartlari. 
Byeshinchi bо‘limda keliShuvning kuchga kirishi aniq muddati kо‘rsatiladi-keliShuv 
imzolangan paytdan yoki tomonlarning ma’lum bir majburiyatlarini bajargandan sо‘ng. 
KeliShuvning amal qilish muddati odatda kredit tо‘liq о‘oplanguncha davom etadi. 
KeliShuvga kiritiladigan barcha о‘zgartirishlar protokol orqali rasmiylashritiriladi. 
Qarzdor ssuda olish uchun о‘uyidagi hujjatlarni topshiradi: 
a) Notarial tasdiо‘langan Ustav, ta’sis shartnomasi, ryegistrayiya haqida ma’lumot. Bu 
hujjatlar qat’iy aniq shakllantirish tartibi-ikkita gyerbli muhr. Ryegistrasiya haqida ma’lumot 
davlat ryeyestidan о‘tganligi haqida ta’kidlov. 
b) Notarial tasdiqlangan imzo nushalari mavjud bank kartochkasi. 
Agar korxona diryektori korxona ta’sischilaridan biri bо‘lsa, unda asil nushadagi ta’sis 
hujjatlaridagi imzo bank kartochkasidagi imzo bilan bir hil bо‘lishi lozim. 
Agar korxonaga boshqa odam vakil bо‘lsa, mijozni ta’sischilardan rahbar tayinlash 
bо‘yicha yig’ilishi protokoli sо‘ralsa maqsadga muvofiq bо‘ladi. Undagi ma’lumotlar bank 
kartochkasidagi ma’lumotlar bilan bir hil bо‘lishi lozim. Agar vakil ishonchnoma bilan xarakat 
qilayotgan bо‘lsa ishonch yorlig’i kо‘rsatilishi lozim. 
v) Kontrakt bо‘yicha olinaYOtgan kredit kontraktning asil nushasini talab etishi lozim. 
g) Asil nushadagi, soliq inspyeksiyasidan о‘tgan balans. 
d) Texnik iо‘tisodiy asoslash
ye) Ssudaning ta’minlanganligi tasdiо‘lovchi hujjat.