Молия бозори ва биржа иши ўқув қўлланма

Умумбозор функциясига
қуйидагилар киради:
- тижоратни ривожлантириш функцияси (бу функция бозор 
қатнашчиларининг ўзаро рақобат асосида даромад олишини таъминловчи 
функция);
- нарҳ-навони белгилаш функцияси, яъни бозорда молиявий 
инструментларнинг бозор нарҳларини (курсларини) шаклланиши ва таъсири 
жараёнини, уларни бозор конъюнктурасига боғлиқ тарзда узлуксиз
ҳаракатини (ўзгаришини) таъминлайди (бозор курслари қанчалик тез 
шаклланиб барқарорлашса, молия бозорида бу инструментлар шунчалик 
самара билан жойлаштирилади ва ликвидлилиги таъминланади);

---

9 
- информация билан таъминлаш функцияси, яъни бозор ўз 
қатнашчиларига савдо объектлари ва савдо иштирокчилари тўғрисидаги 
ахборотни шакллантиради ва ҳавола қилади;
- тартиблаштирувчи (мувофиқлаштирувчи ва назорат қилувчи) 
функция, яъни бозор ўзидаги савдо ва унда иштирок этиш, қатнашчилар 
ўртасидаги муносабатлар меъёрларини ва низоларни ҳал қилиш 
тартибларини жорий қилади, устувор йўналишларни аниқлайди, назорат 
органларини ва тартибларини белгилайди, бозор қатнашчилари томонидан бу 
меъёр ва тартиб-қоидаларга риоя қилинишини назорат қилади ва ҳ.к. 
Молия бозорининг 
маҳсус функцияларига
қуйидагиларни киритиш 
мумкин: 
- молиявий ресурсларни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш функцияси. 
Уни ўз навбатида тўрт кичик функцияга ажратиш мумкин: 1) молиявий 
ресурсларни тармоқлар ва бозор фаолияти соҳалари (сфералари) ўртасида 
тақсимлаш ва қайта тақсимлаш; 2) жамғармаларни, айниқса аҳоли 
жамғармаларини, ноишлаб чиқариш шаклидан ишлаб чиқариш шаклига 
ўтказиш (трансформациялаш); 3) ноинфляцион асосда давлат бюджетини 
молиялаштириш, яъни қўшимча пулни муомалага чиқармасдан; 4) пул 
массасини бошқариш; 
- нарҳ ва молиявий рискларни олдини олиш функциясини, ёки 
ҳосилавий қимматли қоғозларни (фьючерслар, опционлар, своп, форвард ва 
ҳ.к.) пайдо бўлиши эвазига хеджирлаш.
Молиявий глобаллаштириш функцияси
қуйидагиларда намоён бўлади:
- 
молиявий ресурсларни умумжаҳон миқёсида глобаллашган 
иқтисодиёт доирасида самарали тақсимланиши ва қайта тақсимланиши;
- миллий молия бозорларини ўзаро интеграциялашуви (уйғунлашуви);
- молия бозорларини интернационаллашуви;
- жаҳон глобаллашуви жараёнлари (барча йўналишларда) ривожини 
катализатори ва ҳ.к.
Молия бозори вазифаларини 
асосий ва қўшимчаларга
ажратиш 
мумкин. 
Асосий вазифалари
унинг бозор муносабатлари тизимидаги 
аҳамияти ва қулай шароитларни таъминлаши билан ифодаланади (улар 
юқорида санаб ўтилган).
Молия бозорининг 
қўшимча вазифаларига
қуйидагиларни киритиш 
мумкин:
- эмитентнинг молия оқимларини оптималлаштириш; 
- бозор қатнашчиларининг ижобий имиджини шакллантириш; 
- эмитентнинг иқтисодий манфаатларини ҳимоялаш; 
- бизнесни ривожлантириш ва қўшимча иш жойларини яратиш; 
- жаҳон молия тизимига интеграциялаштириш; 
- сиёсий ҳуруж, молиявий ва иқтисодий қийинчилик, молиявий 
репрессия ва валютавий интервенция воситаси сифатида таъсир кўрсатиш;
- инвесторларнинг хуқуқларини ҳимоялаш ва мақсад-манфаатларини 
таъминлаш. 

---

10 
Халқаро мавқега эга бўлган замонавий молия бозори ўзининг асосий 
роли доирасида (яъни иқтисодиётнинг ҳолати “барометри”) жаҳон 
глобаллашуви шароитида иқтисодиётда бир-бири билан боғлиқ қуйидаги 
ролларни ўйнайди:
1. “Иқтисодиётнинг муаммолари даражасини метрикаси, ўлчагичи”, яъни 
иқтисодиётда омиллар таъсири остида пайдо бўлувчи муаммоларни маҳсус 
индикаторлар ёрдамида миқдорини ўлчашга ва шу асосда масъул давлат 
органи ҳамда иқтисодиёт субъктлари томонидан сиёсат юритишда тегишли 
қарорлар қабул қилишга кўмаклашади; 
2. “Молиявий ресурсларни бозор конънктураси асосида иқтисодиёт 
субъектлари ўртасида тартиблашган тарзда самарали тақсимланиши ва қайта 
тақсимланишининг коммутатори”. Бунда бозор конъюнктураси фискал ва 
монетар сиёсатлар ёрдамида тартиблаштирилади; 
3. “Иқтисодиётда рақобат муҳитини ривожлантириш катализатори” 
сифатида илмий-техникавий прогресс ва инновацияларни рағбатлантиради; 
4. “Бозор қатнашчилари таркибини интернационализатори” сифатида 
иқтисодий глобаллашувни ривожлантиради; 
5. “Молиявий инструментлар ва улар билан боғлиқ операцияларни 
стандартизатори” 
сифатида 
молиявий 
глобаллашув 
жараёнини 
ривожлантиради; 
6. “Иқтисодиёт субъектларининг инвестицион фаоллигини стимулятори” 
сифатида иқтисодиётни ривожлантириш ва иқтисодий ўсишни таъминлаш. 
Инвестицион фаоллик молия бозорида инвесторларнинг ҳақ-хуқуқларини 
ҳимояланганлик даражаси ва рисклар шароитида молияни самарали 
бошқарилишга боғлиқ; 
7. “Бозор иқтисодиёти шароитидаги стихияли жараёнларни регулятори”. 
Бундай жараёнлар маълум индикаторлар (кўрсаткичлар) ёрдамида 
баҳоланиб, уларнинг критик (чегаравий) қийматларини билган ҳолда маълум 
регулятив воситалар ёрдамида тартиблаштирилади; 
8. 
“Бозор нарҳлари стабилизатори” сифатида бозор савдоси 
тенденцияларини (динамикасини) барқарорлаштиради, талаб ва таклифни 
мувозанатлаштиради; 
9. “Иқтисодиётни тартиблашган фаолиятини таъминловчи алгоритмик 
процессор” сифатида барча молиявий муносабатларни бозор қатнашчилари 
томонидан мақсадли стратегик тарзда амалга оширилишига кўмаклашади; 
10. “Активлар секьюризатори” сифатида самарасиз реал активларни 
қимматли қоғозларга трансформациялаб, уларга янги ҳаёт бағишлайди ва 
фаол инвестицион жараёнга қайта киритади;
11. 
“Иқтисодиёт субъектлари информатори” сифатида уларнинг 
рискларини пасайтиришга (ёки бошқаришга) кўмаклашади; 
12. “Инновацион молиявий воситалар (маҳсулотлар ва операциялар) 
синтезатори” сифатида рақобатбардошлилик ва молиявий ҳавфсизликни 
таъминлайди;

---

11 
13. “Молиявий воситаларнинг маҳсус индустрияси” сифатида бозор 
қатнашчилари учун молиявий инструментлар билан боғлиқ фаолият бўйича 
ишлаб чиқариш жараёнини ташкиллаштиради; 
14. “Иқтисодиётнинг инвестицион муҳити сифати ва муаммолари 
даражасини анализатори” (1-чи ва 11-чи роллар билан ҳамоҳанг тарзда); 
15. “Бозор қатнашчиларига ўз муаммоларини англашга, баҳолашга ва ҳал 
қилишга кўмаклашадиган механизм”; 
16. “Эквивалент кўзгу” сифатида барча бозор қатнашчиларининг фаолият 
натижалари сифатини бевосита ва билвосита акс эттиради ҳамда келажакдаги 
стратегияларини мақсадли қуришга кўмаклашади;
17. 
“Спекулятив 
операциялар 
тотализатори” 
сифатида 
бозор 
қатнашчиларини кутилажак, аммо рискли, манфаалар томон чорлайди. Бунда 
эмитентлар қимматли қоғозлари сифатини спекулятив инвесторларнинг 
орзули мақсад-манфаатларини керакли (спекулятив) даражада таъминлашга 
мажбурлар, акс ҳолда инвесторлардан маҳрум бўладилар. Сабаби, 
эмитентлар иқтисодий ривожланиш учун янги ва қўшимча инвестицион 
ресурларга муҳтож, инвесторлар эса – молия инструментлари бўйича кам 
(ёки кўп) рискли бозор даромадига интиладилар, чунки, айнан спекулятив 
инвесторлар иқтисодиётда инвестицион муҳитни белгилайдилар. Шундай 
қилиб, молия бозори спекулятив инвесторларнинг азартга кириши муҳитини 
қиздиради, молиявий инструментларни муомалага чиқарувчиларни эса 
доимий тарзда молиявий барқарорликка мажбур қилади, инвестицияларга 
бўлган рақобатли курашини қиздиради, натижада бозор рақобатини 
муҳитини таъминлайди; 
18. “Молия бозори қатнашчиларини бир бутун инфратузилмавий тизимга 
бирлаштирувчи” сифатида ҳар бир қатнашчини ўз ўрнини, мақсад ва 
вазифаларини, функцияларини, бир-бири билан боғлиқликдаги тартибли 
фаолиятини таъминлайди; Молия бозорининг бир бутун тизимлилиги 
деганда уни бир-бири билан узвий боғланган унсурлардан (қатнашчилардан) 
иборат мураккаб катта тизим (структуравий-функционал модел) сифатида 
ташкиллашгани тушунилади (1.2 параграфга қаралсин). Ҳар бир унсур 
бозорда ўзига ҳос мақсадга ва тегишли фаолият турига эга; 
19. “Молиявий маҳсулотлар (инструментлар), ресурслар ва ҳизматлар 
гипермаркети” сифатида барча бозор қатнашчиларини уларнинг товарларини 
объектив нарҳларда алмашинуви борасида учраштиради ва манфаатларини 
қондириш учун керакли шароитларни яратади;
20. “Бозор муҳити” сифатида бозорда очиқ (эркин) иқтисодиёт 
қонунларининг амал қилинишини, иқтисодиётни монетизациялашувини, 
капитал айланмаси ва трансформациясини, активлар секьюритизацияси 
тамойилларини таъминлайди. Бунда ҳар бир мамлакат бозори муҳити 
ўзининг қувват потенциали миқдори доирасида айтилган ролини бажаради;
21. “Молиявий глобаллаштирувчи” сифатида юқорида келтирилган роллар 
асосида миллий иқтисодиётлар бирлашувини таъминлайди, бозор 
қатнашчиларининг халқаро даражада фаолият чегаралини ва таъсирини 
кенгайтиради, давлатнинг регулятив ролини камайтиради (халқаро регулятив 

---

12 
ташкилотлар эвазига), ресурслар оқимини географик кегайтириб 
тезлаштиради ва самарадорлигини оширади; 
22. “Молиявий инструментларнинг объектив курсларда конвертори” 
сифатида валюталарни ва қимматли қоғозларни эркин бозор баҳоларида ва 
ҳажмларида рақобатли алмашинувини таъминлайди.
23. Инвесторларнинг маблағлари учун кучли рақобатли кураш шароитида 
“Инвестицион лойиҳалар селекциясини ва структуравий (тузилмавий) 
ислоҳатларни амалга оширувчи механизм” роли. Ушбу ролни самарали 
бажарилиши юқорида келтирилган ролларга ҳамоҳанг бўлиб давлатнинг 
монетар (асосан фоиз ставкасини ўзгартилиши) ва фискал сиёсатлари билан 
боғлиқ иқтисодий ўсиш моделида катта аҳамиятга эга.
Таъкидлаш жоизки, келтирилган роллар фақат очиқ бозор иқтисодиёти 
шароитида, ўта ривожланган бизнес ва ҳусусий мулкчилик тизимида тўлиқ 
бажарилиши мумкин. Бундай шароит ва тизимга эга бўлмаган 
мамлакатларнинг бозори юқори даражада ривожланган давлатлар бозорига 
қарам бўладилар
5
.
Молия бозори, жумладан қимматли қоғозлар бозори, фаолият 
кўрсатишининг асосий