142
келитирилган жадвалда NYSEдаги брокерлик жойларининг турли йиллардаги ўртача нархи акс
эттирилган.
Йил
Брокерлик
жойининг
нархи
Йил
Брокерлик
жойининг
нархи
Йил
Брокерлик
жойининг
нархи
1987
$1,1миллион
1994
$ 795,000
1876
$ 4,000
1988
$ 665,000
1995
$ 918,000
1929
$ 625,000
1989
$ 420,000
1996
$ 1338,000
1930
$ 205,000
1990
$ 295,000
1997
$ 1463,000
1942
$ 17,000
1991
$ 431,000
1998
$ 1612,000
1993
$ 575,000
1999
$ 2325,000
Биржа аъзоларининг контрагенти жуда ҳам барқарор.
NYSE аъзолари қуйидаги тоифаларга бўлинади:
а) мутахассислар (specialist). Бу биржанинг операциялар залидаги энг фаол кишилардир.
Уларнинг ҳар бирига биржада котировка қилинадиган бир ёки бир неча қимматли қоғозлар
бириктирилган. Мутахассисларнинг сони 150 тага яқин. Улар брокерлар ва дилерлар сифатида
фаолият кўрсатади.
Биринчи ҳолатда улар брокерлар
учун дилерлар саналади, яъни маълум миқдордаги
мукофот ҳақи эвазига брокерларнинг буюртмаларини бажаради. Биржага аъзо бўлган фирмалар
уларга келиб тушадиган буюртмаларни биржанинг операциялар залидаги брокерларни четлаб
ўтилган ҳолда, буюртмаларни автоматлаштирилган узатиш тизими орақли тегишли биржа
савдо жойига, мутахассисларга тўғридан-тўғри узатиш имкониятига эга бўлади. Ушбу
буюртмаларни мутахассислар брокерларга тақдим этишади. Бунда улар мазкур қимматли
қоғозларни харид қилиш ёки сотишга интилаётган бошқа брокерларга нисбатан рақобатчи
сифатида қатнашади. Агар мутахассис битимни амалга оширса, у шу жойнинг ўзида бу ҳақда
автоматлаштирилган тизим орқали тегишли буюртмани берган фирма олдида ҳисобот беради.
Бунинг учун у брокерлик мукофотини (воситачилик ҳақини) олади.
Иккинчи ҳолатда мутахассислар қимматли қоғозларни уларнинг нархлари ошганда сотиш
йўли билан ёки нархлар паса
йганда уларни харид қилиш йўли билан ўзларига
бириктирилган қимматли қоғоз ёҳуд бир неча қимматли қоғозлар бўйича савдо-сотиқнинг
ликвидлиги ва барқарорлигини таъминлайди. Мутахассислар бозор тамойилларига қарама-
қарши томонга ҳаракат қилиши ва бу билан бозорни беқарорлаштирувчи омилларга қарши
курашиши лозим. Бироқ уларнинг имкониятлари, албатта, чегараланган. Мутахассислар шахсий
маблағларини етарли даражада йирик суммаси мавжуд бўлишининг
мажбурийлигига
қарамасдан, бу маблағлар баъзан уларга бириктирилган қимматли қоғозлар курсларининг
кескин пасайиб ва кўтарилиб кетишига қарши туриш учун етарли бўлмай қолади. Айни пайтда
б уларнинг манфаатларига тўғридан-тўғри зид келади (бирж тарихида шундай ҳоллар юз
берганки, унда мутахассислар бозорининг мавзуд тамоийилларига қарама-қаршиэмас, балки
улар билан бир хил ҳаракат қилишган). Мутахассисилар ўз акцияларининг нархи кескин пасая
бошлаганда, уларни ўз ҳисобидан харид қилишади ва акциялар нархи зудлик билан кўтарила
бошлаганда эса, уларни сотишади. Мутахассислар учун нархларнинг пасайиши ёки
кўтарилишига «охиригача» қарама-қарши туриш шарт эмас. Уларнинг энг асосий вазифаси –
нархларнинг кескин ўзгаришига йўл қўймаслик. Бироқ, буни амалга оширшнинг иложи бўлмай
қолганда, савдолар жараёнига биржанинг ўзи аралашади ва вазият барқарорлашгунга қадар
мазкур қимматли қоғозлар бўйича савдоларни тўхтатиб қўяди. 2000
йилнинг бошига келиб
Нью-Йорк фонд биржасида 1400 га яқин аъзо рўйхатга олинган. Улар бир неча ўнлаб
бирлашмаларга уюшган (spescialist units). Бирлашма алоҳида шахслардан, шерикчилик, «қўшма
ҳисобрақамлар» (қўшма корхоналар, уларга бир неча шахс кириши мумкин) ёки «бирлашма
дафтарчалар» (иштирокчилар ўз ҳисобраақмларига эга бўлиши мумкин, лекин улрада бита
умумий дафтарча мавжуд) корпорацяиларидан таркиб топиши мумкин;
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
143
б) биржа брокерлари (exchange brokers) - ўз мижозларининг топширқларини
бажарувчи
биржа аъзолари. Улар дилерлик операцияларини амалга ошириш ҳуқуқига эга эмас, лекин
бошқа брокерларнинг топширқларини бажариши мумкин;
в) биржа маклерлари (competitive traders) – операцияларни ўз ҳисобидан амалга оширувчи
ёки уларнинг иштирок улуши мавжуд бўлган топширқларни бажарувчи биржа аъзолари;
г) ассоциар аъзолар (allied members) – савдо залига битимларни тузиш ҳуқуқларисиз
киришга рухсат этилган шахслар (директорлар, биржага аъзо бўлган
ташкилотларнинг
ходимлари). Таъкидалаганидек Америка фонд бозорининг ўзига хос хусусияти шундан
ибортки, ХХ асрнинг 30-йилларида бошлаб, у тижорат банкларининг иштироксиз равожланди.
Банклар ушбу жараёнга анча кеч қўшилишди. Анъанавий тарзда биржа савдоларини бевосита
иштирокчилари эмас.
Биржага камида 18 млн. доллар миқдоридаги активларга эга бўлган АҚШ компаниялари,
100 млн долларга эга бўлган чет эл компаниялари муомалага чиқарилган акцияларини сони
камида 1 млн та бўлиб, 100 ва ундан ортиқ акцияларга эгалик қилувчи акциядорларининг сони
камида 2000 кишидан иборат бўлган компанияларнинг қимматли қоғозларига рухсат этилади.
Компанияларнинг даромадлари (солиқлар тўлангунга қадар) сўнги у 5 йилда камида 6,5 млн.
долларни ташкил этиши лозим. Бундай қаътий талабларга фақат
кам фоиздаги
компанияларнинг қимматли қоғозларига жавоб беради. АҚШда 1999 йил баҳорига келиб
рўйхатга олинган 3 млндан ортиқ акциядорлик жамиятларида Нью-Йорк фонд биржасида фақат
1647 та компаниянинг акциялари котировка қилинади. Сўнгги бир неча йил давомида Нью-
Йорк фонд биржасидаги савдоларни ҳажми сезиларли даражада ўсди. ҳозирги кунда
биржада
1700 компания акцияларининг 2200 дан ортиқ эмиссияси қайд этилган.
Do'stlaringiz bilan baham: