Моли ва унинг ишлаш тартиби 1- §. Сув исте

ХВИ.4- расм. Қумтуткичлар, бункерлар, майдончалар ва улар орасидаги коммуникатсияларнинг ўзаро жойлашиш чизмаси.
164
ф = Ф/н, м² н — карталар сони, карталар сони учтадан кам бўлмаслиги керак.

ХВИ.5-расм. Қум майдончаси
1 — қум майдони; 2 —тўсиқ; 3 — қум тақсимловчи тарнов; 4 —қум келувчи қувур, 5 —дренаж.
77- §. ҚУМ БУНКЕРЛАРИ
Қурилиш меъёрлари ва қоидаларининг 6.34 бандига биноан, тозаловчи стансияларнинг суткадаги қуввати 75000 метр куб бўлганда, тутилган қумларни органик моддалардан ювиш ва сувини чиқариш учун ҳамда қумларни автомашинага ортиш мўлжалланган ҳолда қум бункерлари лойиҳаланади. Тутилган қумлар қумтуткичлардан гидроелеваторлар ёрдамида қум бункерларига узатилади ва ювилади.
Қумларнинг суткадаги миқдори қуйидагича аниқланади:
W^ = ^Ж^ел , м³ 1000
Қум бункерлари ҳажмини қуйидаги тенглик орқали аниқланади:
W = W , т, м³
_б хт
бу ерда: W — суткада ушланган қум ҳажми, м³/сут.
т — қумларнинг бункерда сақланиш вақти т = 1,5--9 сутка. Бункернинг диаметри
Д=^W, м Впҳн
бу ерда: ҳ — бункер баландлиги ҳ = 2 м.
н — бункерлар сони, н камида 2 га тенг. Ҳар бир бункернинг ҳажми камида 20 метр кубга тенг бўлиши керак.
Қум бункерларида ажратиб олинадиган дренаж сувларни қум-туткичларга оқава сувларни етказиб берадиган тарновларга қайтариш лозим.
Қумларнинг ювилиш самарадорлигини ошириш учун, уларни диаметри 300 мм га тенг бўлган гидротсиклон ва гидротсиклон олдига босими 0,2 МПА (2 кгс/м) тенг бўлган пулпа билан биргаликда лойиҳалаш мақсадга мувофиқ.
78- §. ТИНДИРГИЧЛАР
Оқава сувлар таркибидаги эримаган моддаларни ажратиб олиш мақсадида тиндиргичлар ишлатилади.
Ишлатилиш шароити ва тозалаш бекатининг технологик чизмасига биноан тиндиргичлар бирламчи ва иккиламчи бўлади. Бирламчи тиндиргичлар оқава сувларни механик тозалашда, иккиламчи тиндиргичлар оқава сувларни биологик тозалашда ишлатилади.
Тиндиргичлар ишлаш тартибига кўра, даврий ишлайдиган ва узлуксиз ишлайдиганларга бўлинади.
Тозаланадиган оқава сувларнинг оқим йўналишига кўра, тиндиргичлар қуйидаги турларга бўлинади: горизонтал, тик, радиал (сув тақсимлаш-йиғиш қурилмаси айланма ҳаракат қиладиган, сув оқими пастга тушиб, юқорига кўтариладиган), найчасимон. Горизонтал тиндиргичларда оқава сувлар асосан горизонтал ҳолатда оқади, тик тиндиргичларда тепадан пастга оқади, радиал тиндиргичларда оқава сувлар марказдан тиндиргичнинг чекка томонларига горизонтал ҳолатда оқади. Найчасимон тиндиргичларда тиндириш қисми токчалар билан бўлинган (ёки найчасимон қувурлар) ва шу токчалар орасидан тозаланадиган оқава сувлар ламинар ҳаракатда оқиб ўтади. Горизонтал тиндиргичлар режада тўғри тўртбурчак шаклида бўлиб, узунлигининг энига нисбати 1:4 дан кам бўлмайди ва чуқурлиги 4 метргача бўлиши мумкин. Тиндиргичнинг бошланиш томонига оқава сувлар тарновлар орқали узатилади ва тиндиргичнинг эни бўйлаб, сув бир текисда тарқатилади, тиндиргичнинг пастки томонидан тарновлар ёрдамида оқава сувлар йиғиштириб олинади ва бошқа иншоотларга юборилади.
Радиал тиндиргичларда режада кўпинча доира шаклида бў-либ, уларнинг диаметри 16 дан 40 метргача, чуқурлиги 1/6 дан 1/10 диаметр қийматида бўлади.
Радиал тиндиргичларда тозаланадиган оқава сувларни марказий қувурга пастдан ёки юқоридан келтириш мумкин. Тиндир-гичнинг конструксиясига кўра, тозаланадиган сув марказий қувурдан тиндиргичга чиқарилиб, унинг томонларига маълум бир тезликда оқади ва айлана қурилган тарновларда тозаланган сувлар йиғиштириб олинади.
Тик тиндиргичлар режада доира шаклида, диаметри 10 метргача бўлиши мумкин. Оқава сув марказий қувурга юборилади, ундан чиққан сув пастдан юқорига кўтарилади, тозаланган сув тарновлар чеккасида йиғилади.
79- §. БИРИНЧИ ТИНДИРГИЧЛАР
Тиндиргичлар Қурилиш меъёрлари ва қоидалари (2.04.03— 97)нинг 6,57—6,70 бандлари асосида қурилади.
Тиндиргич турларини оқава сувларнинг танланган тозалаш технологик чизмаси, чиқиндиларга ишлов бериш усули, иншоот-ларнинг тозалаш қуввати, қурилиш навбати, қурилиш майдонининг релефига геологик ва гирологик ҳолатларни инобатга олган ҳолда танланади.
Бирламчи тиндиргичлар сони иккитадан кам бўлмаслиги, шу билан бирга барчаси ишлайдиган бўлиши керак, агар уларнинг сони кўрсатилган қийматдан кам бўлса, ҳисоблаб, аниқланган тиндиргичнинг ҳажм қийматини 1,2—1,3 баробар ошириш зарур.
Бирламчи тиндиргичларни, ҳисоблаш оқава сувларни тиндириш самарадорлигини инобатга олган ҳолда, чўкиндиларнинг чўкиш кинетикаси асосида олиб борилади.
Тиндирилган оқава сувлар биологик тозаловчи иншоотларга йўналтирилганда, уларнинг таркибидаги чўкиндиларнинг консен-тратсияси C = 150 мг/л дан ошмаслиги лозим. Агар улар икки босқичли аеротенкларга ва лойқаларни тўла минераллаштирадиган аеротенкларга йўналтирилса, муаллақ чўкмаларнинг консен-тратсияси чегараланмайди.
Оқава сувлар таркибидаги муаллақ чўкмаларнинг консен-тратсияси C = 300 мг/л қийматидан катта бўлганда, бирламчи тиндиргичларнинг самарадорлигини оширувчи қурилмалар (биокогулятор, олдиндан аеротсиялаш) қурилиши лозим.
Барча турдаги тиндиргичлар учун эримаган модда зарра-ларининг чўкиш самарадорлиги қуйидаги ифода орқали аниқланади:
Е_ф=Cен Cех 100%
C эн
бу ерда: C — тозаланадиган оқава сувдаги чўкма бўйича аниқланган ўртача ифлослик консентратсияси; C — тозалангандан кейин оқава сувларда қолиши
ех
мумкин бўлган ифлослик консентратсияси. Тиндиргичга оқиб келадиган чўкманинг ҳажми қуйидаги ифода орқали аниқланади:
В 100М
(100-П_муд)г , м бу ерда: М — чўкма массаси, тн; М = C/1000тн.
C — оқава сув аралашмасидаги чўкма бўйича аниқланган ифлослар миқдори; П — чўкма намлиги, агар чўкмани плунжерли муд насослар ёрдамида тиндиргичдан ташқарига чиқарилса, у ҳолда 93—94% га, қувурлар орқали ўзи оқиб чиқса, 95% га тенг; г — чўкманинг ҳажм оғирлиги, тн/м³ г=1,5 тн/м. Тиндиргичларда тиндирилиши натижасида оқава сувлардан ажратиб олинган чўкиндиларнинг миқдори қуйидаги ифода орқали аниқланади: м³/сут
бу ерда: қ — оқава сувнинг соатдаги миқдори, м³/соат; П — чўкинди намлиги; муд г
— чўкинди зичлиги, 1,5 /см3.г муд г г
Ифода орқали аниқланган чўкиндилар чиқиндиларга ишлов берувчи иншоотлар (метантенк, аеробли стабилазтор ва бошқа-лар)га танланган тозалаш технологиясига асосланиб юборилади.
Тиндиргичларда чўкинди йиғадиган бўлимнинг ҳажми
W = Қ •Т, м³/сутка
_ил муд
бу ерда: Қ — тиндиргичда оқава сувдан ажратиб олинган
муд
чўкинди ҳажми; Т — чўкиндининг тиндиргичда сақланиш вақти, Т= 2 сутка ёки 8 соатга тенг, чўкиндилар тиндиргичдан гидростатик босим остида таш-қарига чиқарилса — 2 сутка, механизатсия-лашган усул билан чиқарилса — 8 соат.
168
Тиндиргичда оқава сув оқиб ўтадиган (ишчи) қисмининг ҳажми, W = (қ •т)/н, м³
иш w
бу ерда: т — тиндириш вақти, оқава сувларнинг талаб қилинган тозалаш даражасига боғлиқ бўлади (тиндиргичда тозаланган сувлар кейинчалик филтратсия май-донларига юборилса, т = 0,5 соат, агар аеротенк ёки биофилтрга юборилса, т = 1,5 соат); н — тиндиргичлар сони; Тиндиргичлар сони қуйидаги ифода орқали аниқланади:
н = қ /қ , дона
бу ерда: қ — тозаланадиган оқава сувнинг соатдаги мак-симал миқдори; қ — битта тиндиргичнинг бир соат давомида оқава
_сет
сув ўтказиш миқдори, м3/соат. Тиндиргичнинг сув юзаси майдонини қуйидаги ифода орқали аниқлаш мумкин:
Ф = қ /у , м²
бу ерда: қ — тиндиргичга оқиб келадиган оқава сувнинг максимал секунддаги миқдори, м³/с. у — эримаган модда зарраларининг гидравлик катталиги, мм/с ва қуйидаги ифода орқали аниқлаш мумкин:
у° =фв у \ ъ мм/сек
т сет сетЗсет н
бу ерда: К — тиндиргичнинг тури, сувларни тиндиргичга тар-
сет
сет
т
сет
қатиш ва йиғиб олиш усулига боғлиқ бўлган коеффитсиент, ХВИ.3- жадвалдан олинади; тиндиргичнинг сув оқиб ўтадиган қисмининг чуқурлиги;
оқава сувларни тиндириш вақти, секунд, аниқ-ланган тозалаш самарадорлигига боғлиқ ҳолда шаҳар оқава сувлари учун жадвалдан олинади; н² — даража кўрсаткичи, шаҳар оқава сувлари учун Қ.М.Қ.дан аниқлаш мумкин, тиндириш жараёнида моддаларнинг агломератсиясига боғлиқ қиймат.
ХВИ.3- ж а двал.

Тосалаш даражаси, э	Сув қатламининг баландлиги ҳ1= 500 мм, чўкма бўйича ифлослик консентратсияси мг/ л га тенг бўлганда, тиндириш вақти тсет секунд
%	100	200	300	400
20 30 40 50 60 70	600 900 1320 1900 3800 —	300 540 650 900 1200 3600	— 320 450 640 870 2600	— 260 390 450 680 1830

ХВИ.4- ж а двал.

Тиндиргичлар	Ҳ ажмдан ф ойдал ан и ш коеффитси-енти К сет	Тиндириш қисмининг чуқурлиги Ҳсе т, м	Ени Бсе т, м	Оқим тезлиги у w, мм/c	Тубининг лойқа йиғ иш чуқурлигига н и сбат ан қиялиги
Горизонтал	0,5	1,5—4	2Ҳ—5Ҳ	5—10	0,005—005
Радиал	0,45	1,5—5	—	5—10	0,005—0,05
Тик	0,35	2,7—3,8	—	—	—
Су в т ақси м -лашйиғиш қу-рилмаси , ай-ланма ҳаракат қиладиган	0,85	0,8—1,2	—	—	0,05
Сув оқими пастга тушиб, юқорига кў т ар и л ади ган	0,65	2,7—3,8	—	2—3	—
Юпқа қат-ламли тўплам-дан и борат бў л -ган : қар ам а-қарши оқимлар йў налиши, қарама-қарши ва бир хил йўналишда и ш л айди ган , оқим йўна-лишларини кеси б ўтадиган	0,5—0,7 0,8	0,025—0,2 0,025—0,2	2—6 1,5	— —	— 0,005

Тиндиргичлардаги сув оқимида турболентлик ҳолатларини ифодаловчи тезликни у_тв мм/с қуйидаги жадвалдан аниқлаш мумкин:

уw, мм/с 5	10	15
утв, мм/с 0	0,05	0,1

Горизонтал тиндиргичлар
Горизонтал тиндиргич узунлиги қуйидаги ифода орқали аниқланади:
Ҳ сет ×уw К _сет (у-у_{т в} )
, м
бу ерда: у_тв — турболентлик ҳолатини ифодаловчи тезлик, мм/с; Битта тиндиргичнинг эни қуйидаги ифода орқали аниқланади:
Б = Ф/Л•н, м
Битта тиндиргичдан бир соат давомида оқиб ўтадиган сув миқдори
қ_сет = 3,6•К_сет•Л_сет•Б_сет(У₀ - у_тв), м³/соат
бу ерда: н — тиндиргичлар (бўлимлар) сони;
Б — битта тиндиргичнинг (бўлимнинг) эни, м; у, Ҳ, К — қийматларни Қурилиш меъёрлари ва қоидаларининг жадвалидан олиш мумкин. Тиндиргичнинг кенглиги қуйидагича аниқланади:
Б = Ф/Л, м
бу ерда: Ф — тиндиргич сув юзасининг майдони.
Тиндиргичнинг умумий қурилиш баландлиги қуйидаги қийматлар йиғиндисига тенг:
Ҳ= Ҳ₁ +ҳ₁ +ҳ₂+ҳ₃, м
бу ерда: Ҳ ₁ — тиндиргичнинг сув оқадиган қисмининг чу-қурлиги;
ҳ ₁ — бетараф қатлам, (ҳ₁ = 0,3 - 0,5 м);
ҳ₂ — тиндиргичнинг чўкинди йиғиладиган қисмининг чуқурлиги қуйидагича аниқланади, ҳ₂ = W_чўк/ Ф, м;
ҳ₃ — тиндиргич сув юзасидан унинг деворларининг юқори қиррасигача бўлган масофа (ҳ ₃ = 0,3 м).
Топилган қийматлар асосида адабиётлардан намунали тиндиргичлар қабул қилинади. Танланган намунали тиндиргичлар тўғрилигини текшириш учун, оқава сувларнинг ҳақиқий оқиб ўтиш тезлиги қуйидаги формула ёрдамида аниқланади:
у_х = ^Қ
3,6 ×Ҳ ×Б
бу ерда: Б — тиндиргичнинг кенглиги;
Қ — соатдаги максимал оқава сув миқдори; Ҳ — тиндиргичнинг сув оқиб ўтадиган қисмининг чуқурлиги.