Molekula tuzilishi va kimyoviy bog‘lanish

Qutbli bogʻlanishli birikmalarda ya’ni qutbli molekulalarda , qutbsiz bogʻlanishli birikmalarda ya’ni qutbsiz molekulalarda esa boʻladi.
Dipol momenti vektor kattalik boʻlib, dipol oʻqi boʻyicha musbat zaryaddan manfiy zaryadga yoʻnalgan boʻladi:

Ba’zi molekulalarning dipol momentlarining qiymatlari quyidagi jadvalda berilgan:

Molekula	μ∙10^-2^9,Kl∙m	Molekula	μ∙10^-2^9,Kl∙m	Molekula	μ ∙10^-2^9,Kl∙m
H2 N2 CO NO HF HCl	0 0 0,033 0,023 0,640 0,347	HBr HI CO2 H2O H2S NO2	0,263 0,127 0 0,610 0,340 0,097	SO2 NH3 PH3 SO3 BF3 CH4	0,53 0,494 0,183 0 0 0

Qutbli molekulalarning reaksiyaga kirishish qobiliyati qutbsiz molekulalardan kuchliroq boʻladi.
Molekulaning qutbliligi nafaqat undagi qutbli kimyoviy bogʻ borligiga balki uning geometrik shakliga (tuzilishigi) ham bogʻliq.
Molekulaning qutbliligi bilan geometrik tuzilishi orasidagi bogʻlanish

Tip	Fazoviy konfiguratsiya	Qutbliligi	Misollar
A2 AB AB2 AB2 ABC AB3 AB3 AB3 AB4 AB4 AB4 AB5 AB5 AB6 AB7	Gantelsimon Chiziqli Chiziqli Burchakli Chiziqli Tekis uchburchak Trigonal-piramidal T-simon Tetraedrik Tekis kvadrat Buzilgan tetraedr Trigonal-bipiramidal Kvadrat-piramidal Oktaedr Pentagonal-bipiramidal	Qutbsiz Qutbli Qutbsiz Qutbli Qutbli Qutbsiz Qutbli Qutbli Qutbsiz Qutbsiz Qutbli Qutbsiz Qutbli Qutbsiz Qutbsiz	H2,Cl2, N2 HCl, ClF, KCl, HF CO2, CS2, BeCl2(g), C2H2 H2O, SO2, NO2, ClO2 COS, HCN NO ,BCl3,SO3,BF3,C2H4, CO NH3, PCl3, NF3, PF3, H3O^+ ClF3, BrF3 CH4, CCl4, SiF4, CF4, SiC4 XeF4 SF4, TeCl4, H2S, H2O PF5, PCl5, IF5 SF6, WF6, [PF6]^- IF7, ReF7, OsF7

Xulosa qilib aytganda, • chiziqli tuzilishga ega boʻlgan ya’ni markaziy atomi sp gibridlangan molekulalarda markaziy atom atrofida joylashgan atomlar bir xil tabiatli ( BeCl₂, BeH₂, CO₂ va boshqalar) boʻlsa, molekula qutbsiz boʻladi.
• Xuddi shunday sp² –gibridlangan va unga birikkan uchala atomlari ham bir xil boʻlgan molekulalar (BH₃, BCl₃, SO₃, BF₃ va h.z.) ham qutbsiz boʻladi.
Molekulaning dipol momentiga bogʻlanishda ishtirok etmagan elektron juftlar (umumlashmagan) kuchli ta’sir koʻrsatadi. Masalan; NH₃ va NF₃ molekulalari bir xil geometrik (trigonal-piramidal) shaklga ega.

N-H va N-F bogʻlarining qutbliligi ham deyarli bir xil. Ammo NH₃ ning dipol momenti 0,49·10^-29 Kl·m, NF₃ niki esa 0,07·10^-29 Kl·m.
Buni quyidagicha tushuntirish mumkin: NH₃ da kimyoviy bogʻlanish hosil boʻlishida ishtirok etgan N-H elektronlarining dipol momenti bilan umumlashmagan elektron jufti dipol momentining yoʻnalishi mos tushadi va vektorlari qoʻshilishi natijasida dipol momenti katta boʻladi, NF₃ da esa N-F bogʻining dipol momenti va umumlashmagan elektron juftlarining yoʻnalishi qarama-qarshi tomonga yoʻnalgan, (rasmda strelkalarga qarang) shuning uchun ular bir-birini ma’lum darajada kompensatsiyalaydi.
BF₃ va NF₃ molekulalarining geometrik konfiguratsiyalari har-xil, chunki BF₃ qutbsiz, NF₃ esa qutbli molekuladir.
NH₃ (ammiakning) dipol momenti BF₃ nikidan katta, chunki BF₃ molekulasi yassi (tekis ), NH₃ esa piramidal tuzilishga ega .
Mavzuga oid masala va mashqlar
1. Kovalent birikmalarda valentlik nima bilan aniqlanadi?
2.Elementlarning oʻzgarmas yoki oʻzgaruvchan valentli boʻlishiga sabab nima?
3. Atom orbitallarning gibridlanishi deganda nimani tushunasiz?
4. sp-, sp²-, sp³-gibridlanish natijasida nechta gibrid orbital hosil boʻladi?
5. sp- gibridlangan atomga ega boʻlgan molekula qanday geometrik tuzilishga ega boʻladi?
6. sp²- gibridlangan atom A saqlagan AB₃ tipidagi molekula qanday geometrik tuzilishga ega boʻladi?
7. sp³ –gibridlangan atom A ga ega boʻlgan AB₄ tipidagi molekula qanday geometrik tuzilishga ega boʻladi?
8. a) SiCl₄; b) MgBr₂; v) AlBr₃ lardagi Si, Mg, Al atomlari uchun qanday gibridlanish xos? Molekulalarning geometrik shaklini chizing.Bu molekulalar qutblimi yoki qutbsiz?
9. Quyidagi qaysi molekulalar qutbli, qaysilari qutbsiz hisoblanadi?
OF₂, MgBr₂, PCl₃ BCl₃, H₂S, AlBr₃.
10. Dipol va dipol momenti nima?
11. Atom orbitallari sp³ va sp³d gibridlangan molekulalarda oltingugurt atomlarining elektromanfiyligi bir xil boʻladimi yoki har xil?
12. NH , CH₄ va [BF₄]^- zarrachalar qanday zarrachalar hisoblanadi? Ularning farqli tomonlari nimada ? J: Bu zarrachalar izoelektron zarrachalardir. Ulardagi markaziy atomlar sp³ gibridlangan. Ular faqatgina protonlar soni bilan farqlanadi. Hammasi ham tetraedrik tuzilishga ega.
13. Al₂Br₆ da Al atomi qanday gibridlanishga ega? J: sp³ gibridlanishga ega. Bunday gibridlanish tetraedrik tuzilishli [AlBr₄]^- ioniga mos keladi.
14. dsp³ yoki sp³d gibridlanishga ega boʻlgan atom saqlagan zarrachalar qanday geometrik shaklga ega va bogʻlar orasidagi burchak qanchaga teng? J: Trigonal-bipiramidal yoki kvadrat- piramidal tuzilishli va bogʻlar orasidagi burchak trigonal-bipiramidal tuzilish uchun 90⁰, 120⁰; kvadrat-piramidal shakl uchun > 90⁰, <90⁰.
15. d²sp³ yoki sp³d² gibridlangan atomga ega boʻlgan zarrachalar qanday geometrik shaklga ega boʻlgan bogʻlar orasidagi burchak necha gradusga teng? J: oktaedrik tuzilishli, valent burchak 90⁰.
16. [Al(H₂O)₆]³⁺ da Al, SF₆ da S va H₅IO₆ da I atomlari qanday gibridlangan hamda ular qanday tuzilishli boʻladi? J: d²sp³ gibridlangan va oktaedrik tuzilishga ega.
17. IF₇ va [UF₇]^3- larda yod va uran atomlari qanday gibridlangan va atomlar orasidagi valent necha gradusga teng? J: sp³d³ gibridlangan, atomlar orasidagi valent burchak 72⁰ ga teng.
18. [TaF₈]^3- ionida Ta atomi qanday gibridlangan? Valent burchak nechaga teng? [PbF₈]^4- dachi? J: d⁴sp³ gibridlangan, valent burchak 90⁰ ga teng.