MÖHSÜn nağisoylu XVI əsr azərbaycan təRCÜMƏ ƏSƏRİ “KƏvamiLÜt-təBİR” Bakı – 2011 azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adina əlyazmalar institutu

Мохсун Нагисойлу
Переводное сочинение XVI века

«Кевамил ат-табир»
Переводное сочинение XVI века «Кевамил ат-табир» впер­вые в данной монографии становится отдельным объектом иссле­дования как в текстологическом аспекте, так и с точки зрения переводоведения.

В первой главе монографии рассматриваются вопросы, связанные с возникновением искусства перевода в Азербайджане, изучены характерные особенности переводных сочинений XV-XVI веков, выполненных с арабского и персидского языков. Здесь особое внимание уделено анализу переводческих особенностей таких переводных памятников как «Гюльшани-раз» Ширази (1426), «Асрар-наме» Ахмеди (1478) и «Шухеда-наме» Нишати (1539). Текстологический анализ первых двух поэтических пере­во­дов в сопоставлении их персидских оригиналов показал, что и Ширази и Ахмеди являются представителями свободного вида клас­сического перевода, который преобладал в эпоху средне­вековья. Прозаическому переводному сочинению «Шухеда-наме» же больше всего характерны особенности другого – буквального вида перевода средних веков.

Во второй главе даются сведения об азербайджанском ученом Хубейш Тифлиси (ум. в 1203 г.), который является автором многочисленных сочинений по медицине и астрономии на арабском и персидском языках. Здесь особое внимание уделено сочинению «Камил ат-табир» автора, посвященного толкованию снов, с которого сделан перевод «Кевамил ат-табир» Бевазиджи. В отдельном параграфе главы сопоставлены тексты вышеуказанных сочинений, в результате которого установлено, что переводчик в текст перевода добавил и сведения, исчерпанные с других сред­невековых источников по толкованию снов.

В этой главе впервые даны сведения о пяти рукописных списков «Кевамил ат-табир», которые вкратце сопоставлены в тек­стологическом и графическом аспектах.

Третья глава посвящена анализу переводческих особен­ностей «Кевамил ат-табир». Здесь особое внимание уделено воп­ро­сам перевода персидских фразеологизмов, а также производных и сложных слов. Установлено, что фразеологические единицы, использованы в основном, не дословно, а соответствующими им эквивалентами в тюркском языке. Отмечены также случаи «каль­кирования» некоторых фразеологизмов и сложных слов.

В четвертой главе исследуются синтаксические особен­ности «Кевамил ат-табир» в аспекте перевода. В результате такого анализа выделен своеобразный синтаксис перевода Бевазиджи, резко отличающийся по своей структуре как от персидского ори­гинала, так и от синтаксиса азербайджанско-тюркских письменных памятников данной эпохи.

В конце книги дана трансфонелитерация отдельных отрыв­ков из текста «Кевамил ат-табир».
Mohsun Nagisoylu
The translation work of XVI age

“Kawamil at-tabir”

The translation work of XVI age “Kawamil at-tabir” for the first time has become the separate object of investigation in this monograph, both in a textual aspect and from point of view of translating.

Questions, related to the origin of art of translation in Azerbaijan are examined in the first chapter of monograph. Also the characteristic features of the translation works of XV-XVI from the Arabic and Persian languages are talked about in this chapter. The special attention is given to the analysis of translating peculiarities of such translation works as “Gulshani-raz” by Shirazi (1426), “Asrar-name” by Ahmedi (1478) and “Shuhada-name” by Nishati (1539). The textual analysis of first two poetic translations in comparison of their Persian originals showed that Shirazi and Ahmedi were the representatives of free style of classic translation, which prevailed in the Middle Ages. The prosaic translation work “Shuhada-name” is much more characterized by other style – literal style of translation of that period.

In the second chapter is given an information about the Azerbaijani scientist Hubaysh Tiflisi (d. in 1203), author of the numerous works on medicine and astronomy in Arabic and Persian languages. Here special attention is given to the “Kamil at-tabir” by Tiflisi, which is devoted to the sleep-interpreting and from which the “Kewamil at-tabir” by Bewazidzi was translated.

The texts of the foregoing works are confronted in the separate paragraph of this chapter, as a result of which it is determined that a translator added some information, taken from other medieval sources about sleep-interpreting. In this chapter first for the first time is given information about five manuscripts of “Kevamil at-tabir”, which are shortly confronted in textual and graphic aspects.

The third chapter deals with the investigation of the analysis of translating peculiarities of “Kawamil at-tabir”. Here the special attention is given to the problems of translation of Persian phrase logical units, also derivative and difficult words. It has been determined that the phraselogical units were used mainly, has been translated not word by word, but by their proper equivalents in a Turkish language. Moreover the translator had used a “calquing” of some phraseological units and difficult words.

The fourth chapter examines the syntactic peculiarities of “Kawamil at-tabir” in a translating aspect. As a result of such analysis it was set that the original syntax of Bewazidzhi’s translation has sharply differ structure in comparison with the Persian original and also Azerbaijani-Turkish written monuments of that epoch.

The transliteration of some fragments of the text of “Kawamil at-tabir” is given at the end of the book.

M Ü N D Ə R İ C A T
Ön söz 3
I FƏSİL. Orta yüzilliklərin Azərbaycan tərcümə əsərləri

(XV-XVI əsrlər) 8

II FƏSİL. Hübeyş Tiflisinin “Kamilüt-təbir” əsəri və

Bəvazicinin “Kəvamilüt-təbir” tərcüməsi 45

§1.Hübeyş Tiflisi və əsərləri haqqında.............................45

§2.Bəvazicinin “Kəvamilüt-təbir” tərcüməsi və

əlyazmaları haqqında.......................................................54

§3.Tərcümə ilə orijinalın mətnlərinin müqayisəli

təhlili................................................................................65
III FƏSİL. Abidənin tərcümə xüsusiyyətləri............................72
IV FƏSİL. Abidənin sintaktik xüsusiyyətləri

(tərcümə aspektində) 111

Nəticə.........................................................................................139
Ədəbiyyat...................................................................................145
“Kəvamilüt-təbir” (əsərdən parçalar)........................................157

Yuxuyozmalar...........................................................................159

Hekayətlər.................................................................................225

Ərəb və fars sözləri lüğət..........................................................233

Əski türk sözləri lüğəti..............................................................238

Xülasə (rus dilində)...................................................................242

Xülasə (ingilis dilində)..............................................................244

 Məqtəl - ədəbiyyatşünaslıqda Kərbəla faciəsinə həsr olunan əsərlərin ümumi adı mənasında işlənir.

Orta əsrlərə aid farsca, eləcə də türkcə əlyazmalarda “k”, “g” və “q” səslərini bildirmək üçün bircə ک “kaf” hərfindən istifadə olunmuşdur. Bu dolaşıqlığı aradan qaldırmaq üçün biz “Kamilüt-təbir” kitabından verilən nümunələrdə “g” və “q” səslərinin ifadəsi üçün گ “qaf” hərfindən istifadə edilməsini məqsədəuyğun saydıq.

 Sizin minməyinizdən ötrü, həm də zinət üçün atı, qatırı və uzunqulağı (yaratdı)... (Quran, Nəhl, 8)

^ Minik heyvanları içində ən iti görəndir.

 Digər əlyazmalarda: Hafiz.

 atasın.

^ anasın.

1 aslan, şir.

 dovşan.

 ovçu.

 yeni.

* Kişi sözü burada dilimizdəki indiki mənasında işlənmişdir.

^ çözulmüşü; əyirilmişi.

 arıq.

* toyuq.

*^* turac.

*^** tülkü.

 isti.

 darı.

*^* arpa.

*^** yuxa, nazik.

 tükündən.

 güləşdi.

 arxa, dal.

 soyuğa.

 dustağa.

 ağac.

 arpa.

2^ darı.

 itdi.

 davar, mal-qara.

 min.

 alma.

 alın.

 Onlardan birinə qızı olması ilə müjdə verdikdə qəzəblənib üzü qapqara qaralar. (Quran, ən-Nəhl, 58)

 meşəliyin.