Modellarni yaratish bosqichlari

Kompyuter 
qurimalari 
Parametri 
Narxi 
RAM
2 Gb
X so‘m
HDD
500 Gb
Y so‘m
Monitor
19"
Z so‘m
Quyidagi jadval esa “obyekt-obyekt” tipidagi jadvalga misol bo‘ladi:
 
 

---

Obyektlar orasidagi masofa (km) 
Obyekt 
Qarshi
Buxoro
Toshkent
Qarshi
0
170
500
Buxoro
170
0
400
Toshkent
500
400
0
Faqat sonlardan tarkib topgan to‘g‘ri to‘rtburchakli jadvalni biz matritsa deb 
atalishini bilamiz. Faqat 0 va 1 lardan tashkil topgan matritsa 
ikkilik matritsa
deb 
ataladi. Jadvalning bunday sonlardan iborat qismi ikkilik matritsani beradi:
Talabalarning to‘garaklarga qatnashishi 
Talabalar 
Shaxmat
San’at
Fan
O. Abruyev
0
0
1
R. Mirzayeva
0
1
0
Z. Murodova
1
0
1
Sh. Tog‘ayev
1
1
0
Axborotli modellarning ba’zi bir turlarini qurishda belgilar tizimi va grafik 
elementlardan bir vaqtda foydalanish ham mumkin. Xususan, biror bir algoritmning 
blok-sxemasida shu algoritmning elementlarini belgilash uchun geometrik 
figuralardan foydalanilsa, dastur instruksiyalarini yozish uchun formal algoritmik til 
elementlaridan foydalaniladi.
Axborotli modellarni qurishda iyerarxik tizimlar juda muhim amaliy ahamiyat 
kasb etadi. Masalan, biologiyada butun hayvonot olami (tip, sinf, otryad, 
oiladoshlik, jins va tur) iyerarxik tizim sifatida qaraladi.
Informatikada esa fayllar tizimini 
iyerarxik tizim
deb qarash mumkin.

---

 Iyerarxik axborotli modellarda obyektlar (elementlar) boshidan oxirigacha 
darajalari bo‘yicha taqsimlanadi va joylashtiriladi. Qoidaga ko‘ra, iyerarxiyaning 
birinchi darajasida faqat bitta element joylashadi. Qolgan elementlar bosh darajadagi 
elementga tobe yoki uning tarkibiy qismi bo‘lib, bunda keyingi darajada turgan har 
bir elementning o‘zi ham bir yoki bir nechta tarkibiy elementlarga ega bo‘lishi 
mumkin, yuqoridan esa bitta elementga tobe bo‘ladi.
Iyerarxik axborotli modellarni tasvirlashning eng qulay usuli – bu graflar 
orqali tasvirlashdir. Iyerarxik model elementlari grafda oval shaklida akslantiriladi 
va u grafning uchlari (cho‘qqisi) deb ataladi.
Grafning oxirgi elementidan tashqari barcha elementlar o‘zidan quyi turgan 
elementlar bilan bog‘langan bo‘ladi. Bu bog‘lanish strelka shaklidagi yo‘naltirilgan 
chiziq bilan ifodalanadi va u grafning yoylari deb ataladi.
Graf eng yuqori darajada turgan bitta elementdan boshlab yuqoridan pastga 
qarab tarmoq otgan daraxt manzarasini berganligi uchun uni ba’zan “daraxt” deb 
ham atashadi. Masalan, butun bir oilaning shajaraviy “daraxti”ni quyidagi graf 
orqali ifodalash mumkin:
Eng avvalo, axborotlarni tasvirlash nuqtayi nazariga ko‘ra axborotli 
modellarning klassifikatsiyasini qarab chiqamiz. Axborotli modellarning 
tasvirlanish formasi material axborot tashuvchi hamda kodlashtirish usuliga bog‘liq 
bo‘ladi.
Shu ma’noda biz, axborotli modellarning turli sinflariga duch kelamiz: faraziy 
(xayoliy yoki intuitiv) model, verbal model, struktur model, matematik model, 
algoritmik model va hk.
Agar modellashtirish jarayonida qo‘yilgan masalaning ba’zi jihatlari 
kompyuter dasturlari asosida tadqiq etishga yo‘naltirilgan bosa, u holda bunday 
modellashtirish kompyuterli modellashtirishga daxldor bo‘ladi.
Kompyuterli modellarni yaratish va qayta ishlash jarayonida faraziy, verbal, 
struktur, matematik va algoritmik modellarning barchasi birgalikda yetakchi o‘rinni 
egallaydi.
Xususiy holda kompyuterli modellarni yaratish bosqichlarini ko‘rib chiqamiz. 
Bunda quyidagi bosqichlar e’tiborga olinadi:
1-bosqich: masalaning mazmunan qo‘yilishi;

---

2-bosqich: tizimli tahlil (modelni qurishga oid metodni tanlash);
3-bosqich: tizimli sintez (masalaning matematik qo‘yilishi va modeli);
4-bosqich: boshlang‘ich (berilgan va oraliq) ma’lumotlarni shakllantirish;
5-bosqich: algoritmlash; dasturiy ta’minotni tanlash va 
dasturlash; 6-bosqich: dasturni testdan o‘tkazish;
7-bosqich: dasturga tuzatish kiritish;
8-bosqich: hujjatlashtirish.