Moddiy nuqta dinamikasi

N



  ta’sir kuchi tushuniladi. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, 

P



 

jismga qo‘yilgan 

N



 esa taglikka qo‘yilgan, lekin jismning harakatsiz holatida bu 

kuchlar modul jihatidan bir-biriga teng bo‘lib, yo‘nalishlari esa qarama-qarshidir.  

Elastiklik kuchlari. Harqanday qattiq jism tashqi kuchlar ta’sirida o‘zining shaklini 

va xajmini o‘zgartiradi. Bunday o‘zgarish 

deformatsiya deb ataladi. Tashqaridan 

qo‘yilgan kuchlarning ta’siri to‘xtashi 

bilan yo‘qolib ketuvchi deformatsiyalar 

elastik deformatsiyalar deb ataladi. 

Kuchlarning ta’siri to‘xtagandan so‘ng 

jismda saqlanib qoluvchi deformatsiyalar 

plastik yoki qoldiq deformatsiyalari deb 

ataladi. 

Deformatsiyalanish jarayonida qattiq jismni tashkil etuvchi zarrachalar 

(molekulalar va atomlar)ning ma’lum qismi bir-birlariga nisbatan siljiydi. Bunday 

siljishga qattiq jism tarkibidagi zaryadlangan zarrachalar orasidagi elektromagnit 

kuchlari qarshilik ko‘rsatadi. (Zaryadlangan zarrachalar orasidagi o‘zaro ta’sir 

kuchlari elektromagnit ta’sir kuchlari deb ataladi). Natijada 

deformatsiyalanayotgan qattiq jismda son jihatidan tashqaridan qo‘yilgan kuchga 

teng, lekin qarama-qarshi yo‘nalishga ega bo‘lgan ichki kuch-elastiklik kuchi 

vujudga keladi. Deformatsiyalarning turlari juda ko‘p bo‘lib tushunish oson 

bo‘lishi uchun eng sodda deformatsiyalardan birini-bir tomonlama cho‘zilish yoki 

bir tomonlama siqilishni qarab chiqaylik. 

Uzunligi l ga, ko‘ndalang kesimining yuzi esa S ga teng bo‘lgan bir jinsli rezina 

sirtiga qo‘yilgan va uning bir uchi devorga maxkamlangan bo‘lsin sterjen stol (2.1-

rasm). Agar X o‘qining musbat yunalishi bo‘yicha sterjen ko‘ndalang kesimning 

yuzaga tik ravishda tashqi 

tash

F



 kuch ta’sir qilsa, sterjenning uzunligi x qiymatga 

ortadi, ya’ni cho‘ziladi. Deformatsiyalanish (cho‘zilish) jarayonida, sterejenda uni 

avvalgi holiga qaytarishga intiluvchi, son jihatidan 

tash

F



 kuchga teng lekin qarama-

qarshi yo‘nalishga ega bo‘lgan 

el

F



 elastiklik kuchi vujudga keladi. 

Deformatsiyalanish darajasini sterjen uzunligining nisbiy o‘zgarishi x/l= orqali 

belgilanadi. Deformatsiyaga sabab bo‘lgan tashqi ta’sir esa ta’sir  etuvchi kuchning 

sterjen ko‘ndalang kesimi yuziga nisbati 





S

F

tash

 orqali aniqlanadi. Tashqi va 

elastiklik kuchlari son qiymatlari bo‘yicha o‘zaro teng, yo‘nalishlari esa qarama-

qarshi ekanligini e’tiborga olib, bu kuchlarning X o‘qiga proyeksiyalarini 

quyidagicha yozish mumkin: 

 

el

F



tash

F





х

0



el

F



tash

F





х

0



---

х

el

х

tash

F

F

.

.





 ;  

S

F

el





                                                     (2.6) 

bunda 



 ni mexanik kuchlanish deb atalib, u kuzatilayotgan sterjen ko‘ndalang 

kesimining birlik yuziga to‘g‘ri keladigan elastiklik kuchini ifodalaydi. 

Ingliz olimi Robert Guk tajribalar asosida elastiklik deformatsiyalarda vujudga 

keluvchi kuchlanish nisbiy cho‘zilishga proportsional ekanligini ifodalovchi 

qonuni yaratadi. Gukning bu qonunini bir tomonlama cho‘zilish yoki siqilishdan 

iborat deformatsiyalar uchun quyidagicha yozish mumkin:        

=E                                                                    (2.7) 

(2.7) dagi 

E

- o‘zgarmas kattalik bo‘lib, sterjenning qanday materialdan 

yasalganligiga va uning fizik holatiga bog‘liq. E-ni elastiklik moduli yoki Yung 

moduli deyiladi. (2.7) ga