Moddiy nuqta dinamikasi
1.Tabiatdagi kuchlari va ularning xususiyatlari.
2.Nyutonning qonunlari. Gravitasiya va og’irlik kuchi, elastiklik kuchi. Qattiq
jismlar deformasiyasi va mexanik kuchlanish.
3. Guk qonuni. Yung moduli.
4.Butun olam tortishish qonuni. Gravitasion maydon va uni kuchlanganligi.
5.Ishqalanish kuchlari va uning turlari.
Umuman hozirgi kunda ma’lum bo‘lgan hamma kuchlarni to‘rt xil asosiy toifaga
ajratish mumkin: tortishish kuchlari, elektromagnit kuchlar, qudratli uzaro ta’sir
kuchlari (masalan, yadroda zarralarning o‘zaro ta’sir kuchlari) va zaif o‘zaro ta’sir
kuchlari (masalan, elementar zarralarning emirilishida sodir bo‘ladigan kuchlar).
Mavjud bo‘lgan har qanday jismlar o‘zaro tortishib turadi. Jismlar orasidagi
tortishish kuchlarining qonuniyatini 1687 yilda Nyuton aniqlagan bo‘lib, uni
odatda butun olam tortishish qonuni deb ataladi. Bu qonunga ko‘ra moddiy nuqta
deb qaralishi mumkin bo‘lgan har qandai ikki jism massalarining ko‘paytmasiga
to‘g‘ri proporsional va oralaridagi masofaning kvadratiga teskari proporsional
kuch bilan bir-biriga tortilib turadi. Bu kuchning modulini quyidagicha ifodalash
mumkin
2
2
1
r
m
m
F
(2.1)
bunda
- tortishish (gravitatsiya) doimiysi bo‘lib, uning qiymati
= 6,67 10–11 N
m2/kg2 ga teng. (2.1) ni sharsimon shakldagi, bir jinsli, ixtiyoriy massaga ega
bo‘lgan jismlar uchun ham qo‘llash mumkii. jism bilan yer orasidagi o‘zaro
tortitish kuchining modulini quyidagicha yozish mumkin
2
2
Yerр
Yer
R
mM
F
(2.2)
bunda m - Yer sirtidagi jism massasi; Myer - Yerning massasi, Ryer - Yer
sharining radiusi.
Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan m massali jism Ftor - tortitish kuchi
ta’sirida Yer bilan bog‘liq sanoq sistemasiga nisbatan biror tezlanish bilan
harakatga keladi:
ma
F
tor
(2.3)
(2.2) va (2.3) ni o‘zaro tenglab, Yerning tortish kuchi ta’sirida kuzatilayotgan
jismning olgan tezlanishini quyidagicha aniqlash mumkin:
2
Yer
Yer
R
M
a
(2.4)
(2.4) formuladagi kattaliklar o‘zgarmas qiymatga ega ekanliklarini e’tiborga olsak,
jism harakatiga qarshilik ko‘rsatuvchi kuchlar mavjud bo‘lmagan xollardagi Yer
sirtiga yaqin balandliklarda har qanday jism bir xil tezlanish bilan tushadi degan
xulosaga kelamiz. Boshqacha aytganda, (2.4) da faqat Yerning tortishish kuchi
ta’sirida vujudga kelgan erkin tushish tezlanishidir, shuning uchun uni
g
orqali
belgilaylik, ya’ni
2
Yer
Yer
R
M
g
(2.5)
Jism og‘irligi deganda, tutib turuvchi taglikka yoki osmaga shu jism tomonidan
ko‘rsatilayotgan