Моддий нуқта кинематикаси. Механик ҳаракат. Фазо ва вақт. Саноқ системаси

ЗАНЖИР РЕАКЦИЯЛАР — кимёвий реакцияларнинг бир тури. Бу реакцияларда фаол зарра (эркин радикал ёки атом) пайдо бўлиши туфайли бошланғич модданинг кўплаб молекулалари кетмакет ўзгаришларга учраб туради. Ёниш, портлашжараёнлари 3. р. га киради. Кўп кимёвий реакциялар 3. р. тарзида боради. Мае,хлор ва водород аралашмасидан ёруғлик таъсирида водород хлорид ҳосил бўлиши 3. р. дир. Молекуладан вужудга келаётган хлор атомлари (С12—>2 С1) водород молекулалари билан реакцияга киришади: О +Н2>НС1+ Н . Ҳосил бўлган водород атоми, ўз навбатида, хлор молекуласи билан реакцияга киришади: Н+С12»НС1+С1. Шу тарика, эркин водород ва хлор атомлари иштирокида навбатланувчи реакциялар занжири ҳосил бўлади, натижада ютилган ҳар бир ёруғлик квантга тахм. 100000молекула водород хлорид вужудга келади. 3. р. ўтиши учун фаол зарралар (эркин радикаллар ёки атомлар) бўлиши зарур шартдир, булар молекуладаги боғлардан бири узилганда вужудга келади, энергия шунинг учун сарф бўлади. Фаол зарралар турли йўл билан (электр разрядила электронларнинг урилиш энергияси ҳисобига, ёруғлик нури, рентген нури ва ионлаштирувчи бошқа нурлар таъсир этганда) ҳосил бўлади. Иссиқлик ҳисобига эркин радикаллар олиш ғоятда муқим. Лекин аксари молекулаларнинг боғланиш энергияси катта бўлгани учун 3. р. бир қадар юксак траларда рўёбга чиқади. 3. р. ни юқори бўлмаган траларда ўтказиш учун эркин радикалларни осонгина ҳосил қилувчи ҳар хил аралашмалар (инициаторлар) қўлланилади. Мае, саноатда полимерлаш жараёнини рўёбга чиқариш учун органикпероксидлар кўп ишлатилади, булар парчаланганда фаол радикаллар вужудга келади.
Эркин радикалларнинг ўзаро реакцияга киришиб, эркин молекулалар ҳосил қилиши (рекомбинация реакцияси) натижасида 3. р. тўхтаб, занжир узилади. Баъзи фаол аралашмаларсекинлаштирувчи моддалар таъсирида ҳам барча 3. р. тўхтаб қолади. 3. р. ни батамом тўхтатиш учун секинлаштирувчи моддадан озгина қушиш кифоя (қ.Ингибиторлар).
Баъзи 3. р. нинг айрим босқичларида биттадан ортиқ (кўпинча учта) янги эркин радикал вужудга келади. Улардан бири занжирни гўё давом эттиради, бошка иккитаси эса иккита янги занжирни бошлаб, тармоқ тузади (тармокланган 3. р.). Водороднинг оксидланиши тармоқланган 3. р. га мисол бўла олади. Водород қуйидаги схемага мувофиқ оксидланади: 1) Н2+О2> ОН+6;
2) 6н+Н2^Н2О+Й; 3) б+Н2^>ОН+Н ва ҳ. к. 1 ва 2реак цияларда ОН ва Н радикаллари ҳосил бўлади, булар тармокланмаган занжирнинг ривожланишини таъминлайди, 1реакцияда кислород атоми вужудга келади. У иккита эркин валентликка эга бўлиб, 3. р. га осон киришади ва иккита қўшимча радикал (ОН ва Н) ҳосил қилади, булар эса занжирлар — тармоқни бошлаб беради. Табиат ва техникада 3. р. ғоят катта аҳамиятга эга. Кимё ва нефть саноатида крекинг, хлорлаш, оксидлашва полимерлаш каби муҳим реакциялар ҳам 3. р. дир. Ёқилғилар ҳам 3. р. асосида ёнади. Ядро 3. р. и билан тармокланган 3. р. табиатан ҳар хил бўлса ҳам кўп жиҳатдан бирбирига ўхшайди (қ.

21.Моддий нуқта динамикаси. Ньютон қонунлари Галилейнинг нисбийлик принципи.

Альберт Эйнштейн 1869 йил 14 мартда Ульм, Германияда туғилган. У назариётчи, физик олим, нисбийлик назарияси асосчиси, майдон квант назарияси ва статистик физика асосчиларидан бири.  Илмий ишлари асосан нисбийлик назариясига доир. Эйнштейн масса ва энергиянинг ўзаро боғлиқлиги қонунини кашф этган. Майдон квант назариясининг яратилишида унинг хиссаси жуда катта. Ёруғлик нурланишини ёруғлик квантлари ёки фотонлар оқимидан иборат, деб ҳисоблаб, ёруғлик нурланишининг дискретлиг, квант структурага эга эканлиги ҳақидаги тасаввурни фанга киритган, Броун ҳаракатининг моликуляр – статистик назариясини ривожлантирган.(1905), фотонни назарий жиҳатдан кашф қилган.  Фазо ва вақтнинг уйғунлиги ҳақида янгшича тасаввурлар юритиш зарурлигини тушунган А.Эйнштейн 1905 йилда “Ҳаракатланувчи муҳитнинг электродинамикаси” номли ишини эълон қилди. Ишда махсус нисбийлик назариясининг асослари баён қилинган эди. Махсус сози, назарияда, фақатгина инерсиал саноқ системаларида рой берадиган ҳодисаларгагина қаралишини таъкидлайди. Шу билан бирга, махсус нисбийлик назариясида фазо ва вақтнинг хусусиятлари: фазонинг бир жинслиги ва изотроплиги, вақтнинг бир жинслилиги асос қилиб олинган. Махсус нисбийлик назариясини кўпинча релативистик назария, унинг эффектларини эса релативистик эффектлар деб аташади.
у назария эълон қилинганида, уни дунё бўйича жамлаб келганда ҳам бирон ўнтача олим тушуна олса керак, деб тахмин қилишган эди! Мана, нима сабабдан биз бу ўринда унинг техникавий, яъни маҳоратга боғлиқ хусусиятларига тўхталмоқчи эмасмиз. Бироқ Эйнштейн нималар билан шуғулланди, қандай масалаларни тадқиқ этди? — буларни тушуниб олиш фойдадан холи бўлмайди. Биз биламизки, ҳар қандай ҳаракат «нисбий»дир. Яъни бу ҳаракатни бошқа нимагадир қиёслаш мумкин. Масалан, Сиз поезд вагонидасиз ва ойнага қараб кетяпсиз. Дераза ортида липиллаб ўтаётган предметларни кузата туриб, поезд ҳаракатланаётганини пайқайсиз. Бироқ вагонда қаршингизда ўтирган кимсага нисбатан олиб қараганда сиз ўз жойингизда ўтирибсиз.
Шунинг учун ҳаракатнинг мавжудлигини ҳаракатсиз нимагадир нисбатан аниқлаш мумкин. Бу, Эйнштейн назариясининг биринчи қисми. Биз уни қуйидагича таърифлашимиз мумкин: космик кенгликда жисмнинг доимий тезлик билан ҳаракатини бошқа бирон объектга нисбат бермасдан қайд этиш мумкин эмас.
Эйнштейн назариясининг иккинчи қисми шуки, ёруғлик тезлигини Эйнштейн коинотдаги ягона ўзгармас ҳодиса деб билади. Ёруғликнинг тезлиги 300 000 км/секунд атрофида эканлигини биз биламиз. Лекин унинг ўзгармас кўрсаткич эканлигини тафаккур қилишимиз қийин. Ва, мана, қай бир сабабга кўра: агар автомобиль соатига100 километртезлик билан юрса, бу ҳол унинг тезлиги тинч турган — ҳаракатсиз кузатувчига нисбатан 100 км/соат эканлигини билдиради. Агар биринчи автомобиль 60 км/соат тезликда бораётган автомобилни қувиб ўтса, у ҳолда биринчи автомобилнинг ҳаракати иккинчи автомобилникига нисбатан 40 км/соат ортиқчадир. Агар иккинчи автомобиль қарама — қарши томондан келаётган бўлса, унда улар ҳаракатининг умумий йиғиндиси автомобилларнинг дуч келув нуқтасида 160 км/соатни ташкил этади.
Шундай қилиб, Эйнштейн назариясига кўра, агар ёруғликнинг ҳаракат тезлиги худди шу асосда ўрганиладиган бўлса (масалан, биз бир йўналишда, ёруғлик эса — бизга қараб қарама — қарши томондан ҳаракатланаётгани ҳисобга олинса), унинг тезлиги ўзгармасдан — 300 000 км/соат бўлиб қолаверади. Бу ҳол Эйнштейннинг нисбий назарияси хусусида умумий тасаввур беради. Бундан ташқари, Эйнштейн масса ва энергия билан боғлиқ муаммоларни ҳам уларнинг бир ҳолатдан иккинчи ҳолатга ўтиши нуқтаи назаридан ўрганди.
22. Газлар кинетик назариясидан асосий тенгламаси. Босим. Кўтарувчи куч. Иссиқлик ва ҳарорат.
Бугунги кунгача олиб борилган кузатишлар катта массали жисмлар ѐруғлик тезлигига нисбатан жуда кичик тезликларда харакатланаѐтган холлларда Нютон қонунлари хақиқатни жуда тўғри акс эттиришини кўрсатади. Ньютон қонунларига асосланган механика Ньютон механикаси ѐки классик механика деб аталади. 9 1 21 F 12 F 2 F 21 12 F 1 21 F 12 F 2 F 21 12 F Ньютоннинг биринчи қонуни қуйидагича таърифланади: хар қандай жисм ўзининг тинч холатини ѐки тўғри чизиқли текис харакат холатини унга бошқа жисмлар томонидан таъсир кўрсатилиб, унинг шу холатини ўзгартиришга мажбур қилмагунларича сақлайди. Берилган жисм билан атрофдаги бошқа жисмларнинг бир бирига кўрсатаѐтган таъсирини ѐки турли хил ташқи майдонларнинг шу жисмга кўрсатаѐтган таъсирини миқдор жихатдан характерловчи физик катталик куч деб аталади. Берилган саноқ системасига нисбатан Нютоннинг биринчи қонуни бажарилса, бундай система инерциал саноқ система, акс холда ноинертсиал саноқ система дейилади. Инерциал саноқ системага нисбатан тинч холатда турган ѐки тўғри чизиқли текис харакатда бўлган хар қандай саноқ система инертсиал саноқ системадир. Динамиканинг иккинчи қонунини Ньютон қуйидагича таърифлаган: харакат миқдорининг ўзгариши харакатлантирувчи кучга пропортсионал ва шу куч таъсири юз бераѐтган тўғри чизиқ йўналиши бўйича содир бўлади. Харакат миқдори деганда Ньютон жисм массасини унинг тезлигига кўпайтмасини тушунган. Хозирги кунда "Харакат миқдори" ўрнига p m v   (2.1) катталик жисм импулси деб аталади. Масса берилган жисм инертлигининг ўлчовидан иборат катталикдир. Жисм инертлиги деганда, хар қандай ташқи таъсирга нисбатан жисмнинг қаршилик кўрсатувчанлик ѐки ташқи таъсирга берилмаслик хусусияти тушунилади. Юқоридагиларни хисобга олиб Ньютоннинг иккинчи қонунини қуйидагича таърифлашимиз мумкин: жисм импулсининг вақт бўйича ўзгариш тезлиги шу жисмга таъсир этаѐтган кучга ѐки кучларнинг тенг таъсир этувчисига тенг: F dt d p   (2.2) (2.1) дан импулс ифодасини (2.2) га келтириб қўйсак F dt d m v    ( ) (2.3) ифодага эга бўламиз. Жисм харакатининг тезлиги ѐруғликнинг вакуумдаги тезлигидан жуда кичик бўлган холларда, яъни классик механика доирасида жисм массаси м ўзгармас катталикдан иборат деб қаралади. Бу холда (2.3) ни қуйидагича ѐзиш мумкин: F dt d v m    dt dv - харакат тезланиши эканлигини эътиборга олиб, юқоридаги формулани қуйидаги кўринишда ѐзишимиз мумкин: m a F    Демак, классик механика доирасида Нютонинг иккинчи қонунини қуйидагича тарифлашимиз мумкин: жисмга таъсир этаѐтган куч жисм массаси билан шу куч таъсирида жисмнинг олган тезланишининг кўпайтмасига тенг. Динамиканинг учинчи қонунини Ньютон қуйидагича таърифлаган: Tаъсирга хамма вақт тенг ва қарама-қарши акс таъсир мавжуд; бошқача айтганда, иккита жисмнинг бир- бирига ўзаро таъсирлари ўзаро тенг ва қарама-қарши йўналган".
аърифда "таъсир" ва "акс таъсир" иборалари бўлиб, юзаки қараганда "таъсир"- бирламчи ва "акс таъсир" иккиламчига ўхшаб кўринади. Лекин "таъсир" ва "акс таъсир" лар ўзларининг физик табиати бўйича айнан бир хилдир. Хар қандай икки жисмнинг бир- бирига кўрсатаѐтган таъсири ўзаролик характерига эгадир. Ньютоннинг учинчи қонунини қуйидагича таърифлаш мумкин: моддий нуқта деб қаралиши мумкин бўлган икки жисмнинг бир-бирига хар қандай таъсири ўзаро таъсир характерига эга бўлиб, уларнинг бир-бирига кўрсатаѐтган таъсир кучлари хар доим катталик жихатидан тенг ва йўналиши жихатидан қарама-қаршидир. Умуман хозирги кунда маълум бўлган хамма кучларни тўрт хил асосий тоифага ажратиш мумкин: тортишиш кучлари, электромагнит кучлар, қудратли ўзаро таъсир кучлари ( масалан, ядрода зарраларнинг ўзаро таъсир кучлари) ва заиф ўзаро таъсир кучлари (масалан, элементар зарраларнинг емирилишида содир бўладиган кучлар). Мавжуд бўлган хар қандай жисмлар ўзаро тортишиб туради. Жисмлар орасидаги тортишиш кучларининг қонуниятини 1687 йилда Нютон аниқлаган бўлиб, уни одатда бутун олам тортишиш қонуни деб аталади. Бу қонунга кўра моддий нуқта деб қаралиши мумкин бўлган хар қандаи икки жисм массаларининг кўпайтмасига тўғри пропорционал ва ораларидаги
23. Майдон кучланганлиги ва потенциал орасидаги боғланиш. Электр сиғими.

24. Қайтиш қонуни. Ясси, қавариқ, ботиқ кўзгу.

Физика фани бизни ўраб олган моддий дунёдаги ҳодисалар ҳақидаги маълумотни тажриба воситасида йиғади. Лаборатория шароитида муайян ҳодисага у ёки бу омилнинг таъсирини ўрганиш мақсадида физикавий тажриба ўтказилади. Жисмлар хоссаларини ва ҳодиса табиатини тўла очиш учун шу хусусиятларни тавсифловчи муайян физик катталиклар киритиш ҳамда улар ёрдамида турли хил сифатий жиҳатларни миқдорий баҳолаш зарур. У ҳолда ҳодисанинг турли хоссалари орасидаги муносабат физик катталиклар орасидаги муносабат орқали акс этади. Физик катталик –бирор сифатни миқдорий тавсифловчи катталикдир. Физик катталиклар ёрдамида ҳар қандай жараённи математик ифодалаш мумкин. Шунинг учун физик жараёнларни кузатиш ва ҳар хил физик катталикларни ўлчаш алоҳида аҳамиятга эга. Физик катталикни ўлчаш уни эталон қилиб қабул қилинган бир жинсли миқдор билан ўзаро солиштириш жараёнидан иборатдир. Ўлчашларни иккига бўлиш мумкин: 1) бевосита ўлчаш; 2) билвосита ўлчаш. Бевосита ўлчашда ўлчанаётган физик катталик тўғридан тўғри эталон билан ёки тегишли бирликларда даражаланган ўлчаш асбоблари билан солиштирилади. Бирор масофа оралиғини чизғич, штангенциркуль билан ўлчаш, термометр ёрдамида температурани ўлчаш, амперметр ва вольтметрлар ёрдамида мос равишда ток кучини ва кучланишни ўлчашлар бевосита ўлчашга мисол бўлади. Ўлчанаётган катталикнинг қиймати бевосита асбобнинг шкаласи бўйича ҳисобланади ёки шкаладаги бўлимлар сони аниқланиб, уни бир бирликка тенг қилиб олинган қийматига кўпайтирилади. Билвосита ўлчашда аниқланадиган катталик бевосита ўлчаниши мумкин бўлган катталиклар орасидаги функционал боғланишдан аниқланади. Масалан, ёритилганлик E ни ўлчаш учун сиртга тушаётган ёруғлик оқими Ф ва бирлик юза S ни бевосита ўлчаб сўнгра улар орасидаги S Ф боғланишдан ҳисобланади.Е Физик катталикни аниқлаш учун қуйидаги амаллар кетма-кет бажарилиши керак: 1) асбобларни ўрганиш ва текшириш; 2) асбобларнинг кўрсатишини кузатиш ва ёзиб олиш; 3) ўлчашлар натижасидан фойдаланиб, аниқланиши керак бўлган физик катталикни ҳисоблаш; 4) хатоликларни ҳисоблаш. Ўлчашларнинг ёзилиш тартиби ва бажариладиган лаборатория иши тўғрисида ҳисобот Юқорида айтиб ўтганимиздек,ўлчанаётган физикавий катталикликлар икки ва ундан ортиқ бўлиб, улардан фақат биттаси функция ролини қолганлари эса аргумент вазифасини ўтайди. Хуллас, улар орасидаги функционал боғланиш тенглама ёки тенглик кўринишида берилади. Шу тенгламанинг чап тамонидаги катталикнинг қиймати унинг ўнг тамонидаги катталиклар қийматини ҳисоблашлар орқали қуйидаги тартибда топилади. 1. Тенгликнинг ўнг тамонида қатнашувчи барча катталикларнинг қийматлари етарли даражада аниқ ўлчанади ва унинг чап тамонидаги катталикнинг қиймати берилган тенглик ёрдамида ҳисобланади. 2.Ўлчаш натижаларини ишлаб чиқишда улардан аввало энг ишончлилари олинади. Ноаниқроқ (гумонли) бўлган натижалар ташлаб юборилиб, ўлчаш қайта ўтказилади. Ҳар бир ўлчаш натижасининг ўрта арифметик қиймати, уни аниқлашдаги ўртача абсолют ва нисбий хатолик топилиб натижа қуйидагича ёзилади: 100%х ,   х х   х х Nх . Лаборатория ишларини бажариш жараёнида талабага қўйиладиган талаблар 1.Талаба навбатдаги амалий машғулотда қайси номердаги лаборатория ишини бажариши лозимлигини ўқитувчи унга бир ҳафта олдин маълум қилади. Бу ерда талабанинг вазифаси белгиланган ишнинг назариясини ўзлаштириш, тегишли қуроллар ва ишни бажариш тартиби билан танишиб келишдан иборат. 5 2.Ҳар бир талаба лаборатория ишлари учун махсус ҳисобот дафтари тутиб, у дафтарда лаборатория ишини қандай бажарганлиги олган натижалари тўғрисидаги ҳисоботни тартибли қилиб ёзиб бориши керак. 3.Ўқитувчи талабанинг ишнинг назариясини ва ишни бажариш методикасини ўзлаштирганлигига ишонч ҳосил қилгач, унга ишни бажаришга рухсат беради. 4.Талаба ишга киришгач, ўқитувчи унинг қуроллардан тўғри фойдаланаётганлигини, қуролларнинг ўринли созланганлигини, олинаётган натижаларнинг ишончлилигини ишни бажариш жараёнида текшириб боради ва талабанинг ишни бажарганлиги тўғрисида унинг дафтарига ва лаборатория журналига белгилаб қўяди. 5.Лаборатория ишининг бажарилиши ва олинган натижалар ҳисоботи ўқитувчига белгиланган тартибда топшириб борилади. Бу ҳақда ўқитувчи тамонидан талаба дафтарига ва лаборатория журналига қайд қилинади. 6.Агар талаба бирор сабабга кўра битта ёки иккита ишни бажара олмаса, қолиб кетган ишни дарсдан ташқари вақтда лаборатория мудирининг назоратида бажариши ва ўқитувчига бу ҳақда ҳисоботни топшириши шарт. Талабанинг ўзбошимчалик билан иш навбати графигини бузиши қатъий ман этилади. 7.Ҳар бир талаба ўқув семестри давомида камида 8-12 та практикум машғулоти ва барча ишлар юзасидан ҳисобот топшириши лозим. Шундан кейин ўқитувчи

25. Ядро реактори. Термоядро реакциялари.