Моддий нуқта кинематикаси. Механик ҳаракат. Фазо ва вақт. Саноқ системаси

1. 
   Моддий нуқта кинематикаси. Механик ҳаракат. Фазо ва вақт. Саноқ системаси.
   

Механиканинг физик асослари. Кинематика. а) Моддий нуқта, саноқ системаси, радиус вектори ва траекторияси тушунчалари. Физика – грекча сўз бўлиб, табиат деган маънони англатади. Физика фанининг ривожланишида Ўрта Осиѐ олимларининг ҳиссаси катта. Масалан: Абу Али ибн Сино, Беруний, Улугбек шулар жумласидандир. Энг оддий механик ҳаракат – моддий нуқтанинг ҳаракатидир. Жисмнинг геометрик ўлчамларини эътиборга олиш аҳамиятсиз бўлса уни моддий нуқта деб юритамиз. Жисмнинг фазодаги вазиятини белгилаш учун фойдаланиладиган координаталар системаси ва вақтни қайд қилишда қўлланиладиган асбоб – соат биргаликда саноқ системаси деб аталади. Саноқ системаси жисмнинг фазодаги вазиятини, унинг ўзгаришини X,Y,Z координаталар ва вақт саноғи t ѐрдамида белгиланади. Декарт координаталар системасида А нуқтанинг координатаси X,Y,Z координата ѐки r – радиус вектори билан характерланади.(1-расм) 1-расм 2-расм r r(t)   (1) 1) Тенглама моддий нуқта ҳаракатининг кинематик тенгламаси дейилади. Берилган жисмнинг ҳаракат давомида фазода қолдирилган изи, жисм траекторияси дейилади. Траекториянинг шаклига қараб илгариланма, айланма ва тебранма ҳаракатларда кўриш мумкин. Моддий нуқта фазонинг А нуқтасида жойлашган бўлсин. (2-расм) А нуқтанинг фазодаги ўрнини r0 – радиус вектор орқали ифодалаймиз.
ΔZ оралиғида моддий нуқта ҳаракатланиб, фазодаги В нуқтасига келади. Моддий нуқтанинг бу ҳолати r – радиус вектор орқали ифодаланади. Моддий нуқтанинг бошланғич ва охирги ҳолатларини ифодаловчи радиус векторлар айирмаси, яъни r 0 ҳолат  r r Моддий нуқтанинг кўчиши дейилади. ­Ҳаракат бошлангандан сўнг моддий нуқта босиб ўтадиган траекториянинг АВ – узунлигини йўл узунлиги ΔS деб қаралади, яъни r0 r r  S  AB     (2-расм). Фақатгина сон қиймати билан характерланадиган физик катталикларни скаляр катталиклар деб аталади. Масалан: босиб ўтилган йўл S, вақт t, хажм v ва х.к.з. Сон қиймати ва йўналиши билан характерланадиган катталикларни эса вектор катталиклар деб юритамиз. Масалан: кўчиш r  , тезлик   ва х.о. Ўзаро  бурчак ҳосил қилувчи ҳар қандай икки вектор катталик (масалан кўчиш вектори) қуйидагича қўшилади ѐки айрилади. 2 1 2 cos 2 2 2 1 r rr  r r  1 2 r r r      ( ) 1 2 1 2 r r r r r      шаклида айириш бажарилади.     Механик ҳаракат турлари ­Ҳар қандай ҳаракат фазода содир бўлади ва қандайдир вақтни талаб қилади. Шу сабабли нуқтанинг ҳаракатини характерлаш учун ҳаракат тезлиги деб аталувчи катталик киритилади. Тезлик - ҳаракатнинг жадаллигини ва унинг берилган пайтдаги йўналишини характерлайди. Ўртача тезлик: t r        Оний тезлик: dt dr t r t         0lim Ва уни модули dt dS

2. 
   Температура ва термодинамик мувозанат. Идеал газ қонунлари.
   

Асосий тушунчалар: термодинамик система, изоляцияланган, ѐпиқ, очиқ, гомоген ва гетероген, узлуксиз системалар, термодинамик параметрлар, термодинамик жараѐнлар: изобар, изотерм, адиабат, изохор, изобар-изотерм ва изохор-изотерм жараѐнлар, қайтар ва қайтмас жараѐнлар. Интенсив ва экстенсив катталиклар. Холат тенгламалари ва термик коэффициентлар: термик кенгайиш коэффициенти, босим ортишининг коэффициенти, изотермик сиқилиш коэффициенти. Термик коэффициентларнинг ўзаро боғланиши. Газларнинг кинетик назариясининг асосий тенгламаси (Больцман тенгламаси). Газларнинг иссиқлик сиғими. Иссиқлик сиғимининг эркинлик даражаси билан боғлиқлиги. Реал газлар. Ван-дер-Ваальс тенгламаси. Газларнинг конденсатланиши. Критик нуқта. Буғ ва газ орасидаги фарқ. Келтирилган босим, ҳажм ва температуралар. Кимѐвий термодинамиканинг вазифаси. Феноменологик (классик) термодинамика, номувозанат жараѐнларнинг термодинамикаси, статистик термодинамика. Термодинамикани биринчи қонунининг таърифлари. Термодинамика биринчи қонунининг математик ифодаси, унинг интеграл, дифференциал ҳамда хусусий кўринишлари. Калорик коэффициентлар. Термодинамиканинг биринчи қонунини калорик коэффициентлар орқали ифодалаш. Идеал газнинг турли жараѐнлардаги кенгайиш иши, жараѐн иссиқлиги ва ички энергиянинг ўзгариши. Жоуль қонуни. Идеал газнинг адиабата тенгламаси. Пуассон тенгламалари. Энтальпия. Гесс қонуни ва ундан келиб чиқадиган хулосалар. Термокимѐ. Хосил бўлиш ва ѐниш иссиқликлари. Иссиқлик сиғимининг ҳароратга боғлиқлиги. Реакция исиқлик эффектининг ҳароратга боғлиқлиги. Кирхгоф тенгламаси. Термодинамиканинг иккинчи қонуни ва унинг таърифлари: Томсон (Кельвин), Оствальд, Клаузиус, Каратеодори. Энтропия тушунчаси. Карно цикли. Фойдали иш коэффициенти. Қайтар жараѐнлар учун термодинамиканинг иккинчи қонуни. Келтирилган иссиқлик ва унинг тўлиқ дифференциал эканлиги. Энтропия экстенсивлик фактори эканлиги. Изоляцияланган системаларда термодинамик жараѐннинг ўз-ўзича боришини, йўналиши ва чегарасини белгиловчи умумий кўрсаткич. Максимал иш тушунчаси. Энергиянинг диссипацияси. Энтропиянинг тартибсизлик ўлчови эканлиги. Қайтмас жараѐнлар учун термодинамиканинг иккинчи қонуни. Тўлиқ қайтмас жараѐнлар. Қайтмас ўз-ўзидан борувчи жараѐнлар учун изоляцияланган системада, изотермик қайтар жараѐнлар ҳамда циклик қайтмас жараѐнлар учун термодинамика иккинчи қонунининг ифодалари. Қайтар ва қайтмас жараѐнлар учун термодинамика иккинчи қонунининг ифодаси. Термодинамика биринчи ва иккинчи қонунларининг умумлашган тенгламаси. Термодинамиканинг 2-қонунини статистик асослаш. Больцман тенгламаси. Система холатининг термодинамик эҳтимоллиги билан унинг энтропияси орасидаги боғланиш. Термодинамиканинг 1-қонуни абсолют қонун эканлиги ва термодинамиканинг 2-қонунининг статистик табиати. Флуктуациялар тушунчаси. Турли жараѐнларда энтропиянинг ўзгариши. Термик ва калорик коэффициентлар орасидаги боғлиқлик. Термодинамик потенциаллар.

3. 
   Зарядлар ва зарядларнинг электр майдони. Электростатик майдони кучланганлиги.
   

Зарядланган жисмларнинг бир-бирига тортилиши ёки бир-биридан итарилишини кўрсатувчи тажрибалар эл e к т р зар я д л а р и н и н г ўз а р о о л и с д а н туриб т а ъ с и р қил и ш и н и кўрсатади. Зарядлар бир-бирига қанчалик яқин бўлса, улар орасидаги ўзаро таҳсир шунча кучли бўлади, зарядлар бир-биридан қанча узоқ, бўлса, улар орасидаги таъсир шунчалик кучсиз бўлади. Мeханикани ўрганганимизда биз бир жисмнинг иккинчи жисмга бeвосита тeкканида ёки бошка жисмлар, масалан, сув, ҳаво орқали таҳсир қилишини кўрган эдик. элeктрланган жисмларнинг ўзаро таъсирини қандай изоҳламоқ кeрак? Бизнинг тажрибаларимизда элeктрланган жисмлар бир-биридан бирор масофада турган эди. Балки бу ерда жисмлар орасидаги ҳаво мухим рол ўйнар? Бироқ, зарядланган жисмлар ҳавосиз бўшлиқда ҳам ўзаъро таъсир кўрсатади (1-расм). Элeктр ҳодисаларини узоқ вақт ўрганиш натижасида ҳар қандай зарядланган жисм атрофида эл e к т р м а й д о н и мавжудлиги аниқланган. Бизнинг сeзги органларимиз элeктр майдонини сeзмайди. элeктр майдони шу майдондаги ҳар - қандай зарядга тасир кўрсатади. Шу таҳсир туфайли элeктр майдонини сeзиш мумкин. элeктрланган жисмларнинг ўзаро таҳсирини худди шу нарса изохлаб бeради. Зарядлардан бирининг атрофидаги элeктр майдони иккинчи зарядга таҳсир килади ва аксинча, иккинчи заряднинг майдони биринчи зарядга таҳсир қилади. Биз зарядланган таёқчани зарядланган гилзага яқин кeлтирганимизда (2-расм) ва гилзанинг итарилишини кузатганимизда таёқчанинг элeктр майдонини унинг гилзадаги зарядга таъсири орқали пайқадик. Гилза билан ўтказилган тажрибада майдон таҳсири остида заряднинг кўчишини кўрдик. Заряднинг кўчиш йўналиши заряднинг ишорасига ва майдоннинг қандай ишорали заряддан хосил бўлганлигига боғлиқ бўлади. Масалан, манфий заряд мусбат заряд майдонида мусбат зарядга қараб харакатланади, манфий заряд майдонида эса ундан узоқлашади. Зарядлар яқинида майдоннинг таҳсири кучлироқ бўлади, заряддан узоқлашилган сари майдоннинг таҳсири сусая боради. Зарядли яккаланган жисм элeктр майдонининг маркази шу жисмнинг ўзи бўлади.
Тажрибалардан маълумки, зарядланган ва магнитланган жисмлар, шунингдек электр токи оқаётган жисмлар орасида электромагнит кучлар деб аталувчи ўзаро таъсир кучлари мавжуддир. Жисмлар орасидаги бу ўзаро таъсир электромагнит майдон деб аталувчи ўзига хос воситачи материя орқали узатилади. Электромагнит майдон назариясининг асосчиси Фарадей бир жисмнинг бошқасига таъсири уларни бир-бирига текказиш орқали ёки электромагнит майдон деб аталувчи, оралиқ муҳит орқали узатилиши мумкин, деб ҳисоблади. Максвелл эса, Фарадейнинг асосий ғояларини математик шаклда ифодалаб, электромагнит тўлқинлар мавжудлигини кўрсатиб берди ва уларнинг тарқалиш тезлиги ёруғликнинг вакуумдаги тезлигига мос эканлигини исботлади. Атом – молекуляр назарияга асосан, ўзаро таъсир кучлари жисмни ташкил этувчи зарядли заррачалар орасидаги электр ўзаро таъсир натижасидир. Бундан, электромагнит майдон ҳақиқатан ҳам мавжудлиги ва у материянинг бир кўриниши эканлиги келиб чиқади

4. 
   Ёруғлик тўлқинлари. Фотометрия асослари. Ёруғликнинг электромагнит табиати.
   

«Ёруғлик техникаси асослари» курси ўқув режа бўйича иккита фанни «Ёруғлик техникаси асослари» ва «Ранг назарияси асослари«ни бирлаштирган. Бу курс талабаларни нурланишнинг фотографик таъсирланишини, ранглар табиатининг назарий асослари билан таништиришни мақсад қилиб қўяди. «Ёруғлик техникаси асослари» курси қуйидаги мутахассислик фанлар: «Босма қолип тайёрлаш технологияси», «Расмли ахборотни қайта ишлаш технологияси», «Технологик жараёнларни хисоблаш ва лойихалаш» ни ўзлаштиришнинг назарий базасини тайёрлайди. Курс ўтиш натижасида талаба қуйидаги билимларга эга бўлиши лозим: назарий фотометрия асослари ва нурланишнинг фототехник таъсири; фотографик жараёнларни физик ва кимёвий асослари; фотографик жараёнларни метрологияси; ранглар ва уларни хосил қилиш усуллари; рангли объектларни ўлчаш ва қайд этиш принциплари. Бундан ташқари ҳар бир талаба фотожараён ва ранг назарияси принципларини, ёруғлик сезувчи материаллар кўрсаткичларини баµолашни, ранг кўрсаткичларини ва контрастини аниқлашни билиши лозим. Талабалар ёруғлик сезувчи материалларни ёритиш ва кимёвий ишлов бериш усулларини билиш билан бирга колорометрик аппаратура ёрдамида рангларни бахолаш усулларини ҳам ўзлаштириши шарт.
ёруғлик техникасини ишлаш принципларини, ёруғлик сезувчи материаллар кўрсаткичларини бахолашни, ранг кўрсаткичларини ва контрастини аниқлаш усулларини ўрганиш. Талабалар ёруғлик сезувчи материалларни ёритиш ва кимёвий ишлов бериш усулларини билиш билан бирга колорометрик аппаратура ёрдамида рангларни баҳолаш усулларини ҳам ўзлаштириши шарт. Фаннинг биринчи бобида ёруғлик нурланишнинг хоссалари ва оптик мухит таъсирида унинг ўзгариши масалалари кўриб чиқилади. - Ушбу фанни ўрганиш жараёнида талабалар фотографик жараёнининг физик кимёвий асослари, ёруғлик сезувчи материаллар турлари,қайд этилган тасвирни градация хоссалари ҳақида тушунча ва билим кўникмаларга эга бўладилар.

5. 
   Атом тузилиши. Водород атомининг Бор назарияси.
   

Водород атоми учун Бор назариясини ўрганишдан аввал атомларнинг классик назарияси ва Резерфорднинг планетар моделини киритилишини тарихий кетма-кетликда ёритиш мақсадга мувофиқ.
Физика ўқитувчиси томонидан бу мавзу бўйича ўқув машғулоти ўтказишга тайёрланиш жараёнида академик лицейлар учун физика фанидан тавсия этилган янги ўқув дастурлари  дарсликлар ва қўлланмалардан ташқари бошқа илмий методик адабиётлардан атом тузилиши тўғрисидаги тасаввурларнинг тарихий ривожланиши, умумий ўрта таълим мактаблари 6-9 синфларнинг физика дарсликларида ўқувчиларда атом тўғрисидаги тасаввурларнинг ривожлантирилиши ва атом моделлари қандай физикавий қонуниятлар асосида шакллантирилганлигини ўрганиб чиқиши тавсия этилади.  
Маълумки 19 аср бошида  классик физика тасаввурлари асосида тушунтириб бўлмайдиган муаммолардан бири атомнинг тузилиши билан боғланган, атомнинг барқарорлик масаласи ҳисобланган, масалани ҳал этиш эса атомнинг таркиби ва структураси билан боғланган.
Атом спектрларининг чизиқли спектр ҳарактерига эгалиги асосида атомнинг мураккаб тузилишга эга система эканлиги маълум бўлса ҳам, атом тузилиши тўғрисида аниқ назарий фикрлар тўла шаклланмаган, ҳатто элементар кўринишдаги модел ва назария яратилмаган эди.
Атомнинг биринчи модели 1903 йилда инглиз физиги Ж.Томсон томонидан, шу каби моделлар ўша йили немис физиги Ф.Леннард  ва кейинроқ япон физиги К.Нагаока  томонидан тавсия этилган.
Бир вақтда атомнинг учта моделининг тавсия этилишида, ўша даврда зарядларнинг икки, мусбат ва манфий турларга ажралиши ва манфий  заряднинг ташувчиси сифатида электроннинг очилганлиги ва атомни шар шаклидаги система кўринишидаги  тасаввур қилиш учун  асос бўлган, лекин мусбат зарядли заррача кашф этилмаган эди.
Ж.Томсон моделига асосан, атом диаметри,  тахминан  м. бўлган кичик шарча кўринишида тасаввур қилинади, шарчанинг бутун ҳажми бўйлаб мусбат зарядлар текис тақсимланган, мусбат зарядлар орасида электронлар жойлаштирилган.
Атомларнинг электронейтраллигидан мусбат зарядлар йиғиндиси манфий зарядлар йиғиндисига тенг деб ҳисобланиб, электронларнинг мувозанат ҳолатларидан силжиш миқдори электронларнинг кўчишига пропорционал бўлган, квазиэластик кучларни ҳосил қилади, натижада электронларнинг гармоник тебранишлари ҳосил бўлади, гармоник тебранаётган электронларнинг тебраниш частотасига тенг частотали монохроматик электромагнит нурланиш чиқазилади деб тасаввур қилинган.
Томсон модели асосида атомлар спектрининг чизиқлилик характери тушунтирилади. А.Лоренц, атомнинг Томсон модели асосида, дисперция ҳодисасининг электрон назариясини яратди ва шу назария асосида нормал ва аномал дисперция тушунтирилди .
Леннард модели асосида модда атомлари ҳар ҳил сондаги ягона ташкил этувчилардан иборат деб қаралган.
Нагаоко моделига асосан атом катта массали мусбат заряд атрофида аниқ оралиқлардаги айланалар бўйлаб электронлар жойлашган деб қаралган. Нагаоко модели атомнинг планетар моделига ўхшаб кетади, лекин бу моделда динамик қонуниятлар шакллантирилмаган.


6. Ҳаракатнинг нисбийлиги. Моддий нуқта, траектория, йўл ва кўчиш.Ўлчов бирликлар.
Харакати ўрганилаѐтган жисмнинг катталиги ва шакли кузатилаѐтган шароитда хеч қандай ахамиятга эга бўлмаса, бундай жисм моддий нуқта деб қаралади. Саноқ системаси . Исталган бир жисмнинг харакати бошқа бир жисмга ѐки бир- бирларига нисбатан олиб ўрганилади. Саноқ системаси сифатида бирор қаттиқ жисм билан боғланган, ўзаро бир-бирларига тик бўлган 3 та ўқдан иборат бўлган декарт координаталар системаси қўлланилади. Бундай саноқ системаси моддий нуқта деб қаралиши мумкин бўлган жисмнинг исталган вақда фазодаги ўрнини тўла аниқлаш имконини беради. Нуқтанинг фазодаги ўрнини X,Y ва Z координаталари орқали аниқланади. Радиус – вектор ва траектория тушунчаси. Координаталар бошидан кузатилаѐтган нуқтага ўтказилган Z векторнинг координата ўқларидаги проекциялари нуқтанинг координаталарига мос равишда тенгдир, яъни rx =x; ry=y va rz=z. Агар нуқ- танинг фазодаги ўрни ўзгарадиган бўлса, r хам ўзгаради. Шунинг билан бир қаторда нуқтанинг X,Y,Z координаталари хам ўзгаради, Бундан кўринадики, нуқтанинг исталган вақтда фазодаги ўрнини, координаталари ѐки r вектори орқали ифодалаш мумкин экан. Нуқтанинг фазодаги ўрнини тўла равишда аниқлашга имкон берувчи бундай вектор радиус-вектор деб аталади. Харакат қилаѐтган жисмнинг берилган вақт оралиғидаги харакат трайекторияси деганда, шу оралиқдаги вақтнинг хар қандай қийматларида кузатилаѐтган жисмнинг фазодаги ўринларини ифодаловчи нуқталарнинг ўзаро қўшилишидан иборат бўлган чизиқни тушунилади. Tезлик. Харакатланаѐтган моддий нуқтанинг фазодаги ўрнини ифодаловчи x,y,z координаталар ва r радиус-вектор вақт ўтиши билан узлуксиз ўзгариб боради. Координаталарнинг ва унга мос равишда r радиус-векторнинг бирлик вақт оралиғида ўзгариш миқдорини аниқловчи физик катталик - тезликни киритайлик. Моддий нуқта бирор траектория бўйича харакатланаѐтган бўлиб, бирор t вақтда унинг фазодаги ўрни r радиус-вектор орқали ва орадан t вақт ўтгандан сўнг, яъни t t да нуқтанинг фазодаги ўрни r r радиус-вектор орқали ифодалансин (1.1- расм.) Демак, радиус-вектор t вақт ичида r га ўзгарган, моддий нуқта эса s масофага силжиган бўлсин. Радиус-векторнинг вақт бўйича ўзгаришини кўриб чиқайлик. t r /  нисбатнинг миқдори ва фазодаги йўналиши t нинг қийматига боғликдир. Агар t вақт оралиғини узлуксиз камайтириб борсак аниқ катталикка интилади ва бу катталик моддий нуқтанинг t вақтдаги харакат тезлигидан иборат бўлади.
Юкорида таъкидлаб ўтилганларни математик усулда қуйидагича ѐзиш мумкин: lim   t r t  0 (1.1) (1.1)ифодадан тезлик векторининг йўналиши векторнинг r йўналиши билан мос келиши кўриниб турибди. Агар t ни узлуксиз камайтириб борилса, r нинг йўналиши пировардида шу вектор бошланиш нуқтасидаги траекторияга ўтказилган уринма билан мос тушади, r нинг сон қиймати эса S га тенг бўлиб қолади. Демак, бирор траектория бўйича харакатланаѐтган жисмнинг исталган нуқтадаги тезлик вектори траекториянинг шу нуқтасига ўтказилган уринма бўйича йўналган бўлар экан. Математика курсидан маълумки, (1.1) формула асосида тезлик векторини радиус- векторидан вақт бўйича олинган биринчи тартибли хосила кўринишида ѐзиш мумкин, яъни
кўринадики, берилган т учун, t узлуксиз камайиб борса, r нинг модули S га интилади ва (1.1) формулага асосан тезлик векторининг модулини қуйидагича ѐзиш мумкин: dt ds t s t      0  lim  (1.3) Tезланиш. Моддий нуқтанинг харакат тезлиги вақт ўтиб бориши билан хам сон қиймати бўйича, хам йўналиши бўйича, ўзгариб туриши мумкин, Бу ўзгаришни характерловчи катталик тезланишни ифодалайди. Бирор t вақтда нуқта харакатининг тезлиги   ва t t да       га тенг бўлсин. Юқорида кўриб ўтганимиздек, ўртача тезланишни аниқловчи нисбатнинг қиймати t узлуксиз камайиб борганда аниқ катталикка интилиб, тезланишнинг берилган вақтдаги қийматини ифодалайди, яъни dt d t a t         0  lim (1.4) (1.4) формуладаги ўрнига унинг (1.2) муносабатдаги ифодасини келтириб қўйсак, 2 2 dt d r (1.5)a хосил бўлади

7. Термодинамика қонунлари. Адиабатик жараён.

Термодинамик система, термодинамик ҳолат, тер- модинамик мувозанат, термодинамик жараён, энергия ва импульснинг сақланиш ва айланиш қонуни, термо- динамика ички энергияси, термодинамик иш, иссиқ- лик миқдори, ҳолат функцияси, ҳолат тенглама, ис- сиқлик сиғими, номувозанатлик...
Катга сондаги зарралардан ташкил топган ҳар қан- дай жисмга макроскопик система дейилади. Макроско- пик система улчами ҳар доим атом ва молекула улча- мидан катта бўлади. 2. Термодинамик система ҳолати Макроскопик система холатини макроскопик пара- метрлар (босим, ҳажмг зичлик, эластиклик, қутбла- ниш, магнитланиш ва ҳ.к.) аниқлайди. Макроскопик параметрлар ташқи ва ички параметрларга ажралади. Ички параметрлар уз навбатида интенсив ва экстенсив параметрларга ажратилади. Агар параметрлар система массаси ва ундаги зарралар сонига боғлиқ бўлмаса ин- тенсив параметрлар деб, агар масса ва зарралар сонига пропорционал бўлса экстенсив ёки аддитив параметр- лар деб юритилади. 3. Термодинамик мувозанат Агар система параметрлари вақт ўтиши билан ўзгар- маса, бундай ҳолат стационар дейилади. Бундан таш- қари, система параметрлари вақт бўйича ўзгармас бўлибгина қолмай, қандайдир ташқи манбалар таъси- ри ҳисобида ҳеч қандай стационар оқимлар бўлмаса, у ҳолда бундай система мувозанат ҳолатда дейилади (ёки термодинамик мувозанат ҳолатда дейилади). Мувозанат ҳолатида системада катта вақг оралиғи юзага келади. Физика материянинг таркибий кўринишларига мос келувчи ҳаракатнинг энг одций шаклдаги қонуниятла- рини ўрганади. Уларнинг бир ҳолатдан иккинчи ҳолат- га айланишида бу ҳаракат шаклларининг умумий ўлчо- вига энергия деб юритилади. Термодинамик система- лар изоляцияланган ва изоляцияланмаган бўлади. Ташқи жисм билан ўзаро таъсирлашмайдиган (энер- 6 www.ziyouz.com kutubxonasi гия, модда, нурланиш билан) системага изоляциялан- Гзн система дейилади. Изоляцияланган системада термодинамик мувоза- нат ҳолат мавжуд булади. Бу мувозанат ҳолат вақт ути- хци билан юзага келади ва ҳеч вақт уз ҳолича ана шу мувозанат ҳолатдан чиқа олмайди. Бунга термодинами- канинг биринчи ёки асосий постулати деб юритилади. Бу термодинамиканинг биринчи дастлабки фикри тер- модинамиканинг умумий бошланиши деб ҳам юрити- лади. 4. Термодинамик жараён Термодинамик системанинг бир мувозанат ҳолат- дан иккинчи мувозанат ҳолатга ўтишига термодина- мик жараён деб юритилади. Термодинамикада иккита жараён фарқ қилинади: 1. Квазистатистик (жараён). 2. Ноквазистатистик (қайт- мас) жараён. 5. Температура Тажриба шуни кўрсатадики, термодинамик мувоза- нат иссиқлик ҳаракатининг махсус кўриниши сифати- да ҳам юзага келади. Агар иккита мувозанатдаги систе- малар иссиқлик контактга келтирилса, у ҳолда ташқи параметр А,, нинг фарқига ёки тенглигига қарамасдан, улар илгаригидек термодинамик мувозанат ҳолатида қолади ёки мувозанат ҳолат уларда бузилади, маълум вақт ўтгандан сўнг иссиқлик алмашиниш (энергия ал- машиниши туфайли) жараёнида иккала система бош- қа мувозанат ҳолатига ўтади. Бундан ташқари, агар учта мувозанат ҳолатдаги системалар бўлса ва биринчи ҳамда иккинчи системаларнинг ҳар бири учинчи система билан мувозанат ҳолатда бўлса, у ҳолда биринчи ва иккинчи системалар ҳам ўзаро термодинамик мувоза- нат ҳолатда бўлади (термодинамик мувозанатнинг тран- зитивлик хусусияти). Демак, системанинг термодинамик мувозанат ҳолати фақат ташқи парамтерлар X,, билан аниқланмасдан, системанинг ички ҳолатини харакгерловчи яна битта катгалик I билан аниқланади, турли хил мувозанатда- ги системаларни иссиқлик контактида, давомийлиги- 7 www.ziyouz.com kutubxonasi ни олганда ҳам энергия алмашиниши натижасида I нинг қиймати бир хил бўлиб қолади.
8. Электр майдонлар учун суперпозиция принципи. Боғланган зарядлар ва электр индукция вектори.
Электротехника — электр занжирларида ва электромагнит майдонларида электр ва магнит энергияларининг ҳосил бўлиш ва ўзгариш қонуниятларини ўрганадиган фан ва техника со- ҳасидир. Бугунги электротехника кўп қиррали бўлиб, жуда кўп соҳаларда кўлланилмокда. Электротехника электр ҳақидаги фан сифагида эрамиздан аввалги VI — V асрларда юзага келган. Инсоният электр ва магнит ҳодиспларининг оддий кузатувчиси бўлишдан то унинг сунъий энергия манбаларини яратгунича орадан кўп давр ўт- ди. Биринчи электр машина 165 ' йилда, кучланишнинг би­ ринчи электрохимиявий манбаи эса 1799 йилда яратилди X IX асрнинг биринчи ярмиларига келиб назарий ва амалий электротехника бирмунча ривожлана бошлади. Ана шу давр­ ларда токнинг иссиқлик таъсири, электр ва магнит майдонла­ ри орасидаги боғланиш, электродинамик ҳодисалар кашф этилди. X IX асрнинг 50 — 60- йилларида эса ўзгар мас ток дви- гателларини ясаш устида изланишлар қизиб кетди. Ш унинг­ дек, катта кувватли ўзгарувчан ток манбаларини яратиш ва электр энергиясини узоқ масофаларга узатиш борасидаги ин- женерлик ишлари авж олиб кетди. Бу давр электротехника тараққиёти иккинчи босқичининг бошланиши бўлиб, бунда са­ ноат аҳамиятига эга булган электротехникага асос солинди. Б у даврда электротехника билан бир каторда электроавтома­ тика, телеграфия, телефония ҳам ривожлана бошлади. -Ўзгарувчан ток энергиясини узоқ масофаларга узатиш ма‘ саласп трансформаторларни ясаш назариясини ишлаб чиқиш- га олиб келди. Бириьчи ясалган тран^форматорларнинг ўзиёқ кучланишни 10Э ва ҳатто 100J — 2000 вольтгача кучайгириб бера олар эди. X IX асрнинг охирларига келиб рус инженери М . О. Доли- во-Добровольский уч фа:1али ўзгарувчан ток ҳосил қилишнн ва унинг асосий истеъмолчиси бўлмиш уч фазали асинхрон двигателни кашф этди. Ҳозирги кунда эса бутун дунёдаги элекгр дшгателларниш асосий қисмини асинхрон двигателлар ташкил этади.
X X асрнинг утган уи йили энергетика ва электротехника соҳасида муҳим давр ҳисобланади. Чунки бу давр радио ва ярим ўтказгичлар техникасининг пайдо булиши, телевидение- нинг кашф эгилиши, автоматика ва телемеханиканинг тарақ- қий этиши, микроэлектроника ва энергетиканинг мисли курил- маган даражада ўсиши, интеграл схемаларнинг ва атом энер­ гиясининг кашф этилиши ва тараққиёти билан чамбарчас боғ- лиқдир. Умуман, электротехниканинг ютуқларидан халқ хўжа- лигининг барча соҳаларида фойдаланилади. Айникса, халқ ҳўжалигини механизациялаш ва автоматлаштириш соҳаларида эришилган ютуқлаони электрлаштиришсиз тасаввур қилиб бўл- ма |ди. Шунинг учун электро^хниканинг ва унинг соҳаси бўл- миш электроэнергетиканинг ўсиш суръатлари халқ хўжалиги- нинг электр энергиясига бўлган талабидан доимо устун були­ ши керак Электротехника ва электроэнергетика соҳасилаги тадкиқот- ларимизнинг самараси улароқ якка генераторларнинг қувваги тобора ортмоқда. Ҳозирги вақтда қуввахги 500, 640 М Вг бул­ ган ғидрогенераторлар, қуввати 800, 1200 М Вг бўлган турбо- генераторлар ва қуввати 1000 М В т бўлган оеакторларни иш- лаб чиқариш тўла ўзлаштирилган. Бундай катта қуввагли электр энергиясини узатиш учун 500, 75'\ 1150 кВ кучланиш­ ли ўзгарувчан ток узатиш линиялари иштаб турибди Нати­ жада трансфопматорларни 3 — 5 миллион вольт кучланиш би­ лан текшириш имконияти яратилди. Ҳозирги даврда ишлаб чиқаришни бошқариш системасини автоматлаштириш, асосан, электротехник ва ярим ўтказгичли ҳамда микропрецессорли асбоолардан ф)йд-1ланиш &илан ҳал этилмоқда. Шунинг учун бўлажак инженерчап халк хўжали- гииинг турли соҳаларидаги вазифаларни м^паф Ьакиятли хал этишлари учун ихтисослиги электрик бўл :ш ''ўлмаслигидан қатъи назар етарли даражада электротехник билимга ва таА- ёргарликка эга бўлишлари керак.

9. Электромагнит тўлқинларнинг кўндаланглиги. Ёруғликнинг қутбланиши.

Ҳар қандай электр занжири ўзаро симлар билан бирикти- рилган, бнтта ёки бир нечта электр энергияси манбаларидан ва истеъмолчиларидаи иборат булади. Шунинг учун электр занжири деб, электр токини ҳосил қилувчи ва унинг оқиб ўтишини таъминлаш учун берк йўл ҳосил қиладиган қурилма- лар йиғиндисига айтилади. Электр занжирларини шартли бел­ гилар ёрдамида тасвирлаш электрик схема деб аталади. Од­ дий электр занжирининг схемаси 1.1-расмда курсатилган. Электр занжири, асосан, электр энергиясининг манбаи— Е, электр энергиясининг истеъмолчиси (нагрузка) — R„, бирлаш- тирувчи симлар (масалан, электр узатиш линияси) ва занжир- ни улаб-узиш учун мослама (улагич) — У каби элементлардан ташкил топган. Занжирдан ток узлуксиз ўтиб туришининг асосий шарти унинг таркибида электр энергияси манбаининг бўлишидир. Электр энергиясининг манбаида энергиянинг бошқа турлари электр энергиясига айлантирилади. Масалан, электр машина генераторлари, буғ, газ ёки гидравлик турбиналарнинг меха­ ник энергиясини, гальваник элементлар ва аккумуляторлар химиявий жараёнлар энергиясини, термоэлементлар ва магни- тогидродинамик генераторлар иссиқлик энергиясини, турли фотоэлементлар ёруғлик энергиясини электр энергиясига ай- лантиради. Электр энергиясини ҳосил қилувчи турли манба- ларнинг шартли белгиланиши 1.2-расмда кўрсатилган. а — Э Ю К , б — гальваник элементлар ёки аккумулятор батареяла- 1.1* рам. « 1.2- расы. www.ziyouz.com kutubxonasi ри, г — термоэлементлар, д — фо­ тоэлемент, е — ўзгармас токнинг электр машина генератори, ж — ўз- гарувчан токнинг электр машина генератори. Булар электр юритув- чи кучлари — Е, ички қаршилиги— r 0, негминал токи — / ном ва бошқа ___ катталиклари билан бир-бирлари- 1.3- расм. дан фарқ қилади. Электр энергиясини истеъмол- чиларга узатиш электр узатиш линиялари орқали амалга оши­ рилади. Электр энергиясини энергиянинг бошқа турлари (ме­ ханик, иссиқлик, химиявий, ёруғлик ва ҳ.) га айлантириб бе­ рувчи мосламалар (электр двигателлари, электр печлар, элект- ролазерлар, электр ёритиш асбоблари ва б.) электр истеъ- молчилари дейилади. 1.3-расмда курсатилган электр занжи- рида электр энергиясининг манбаи (аккумулятор) мазкур занжирнинг ички қисмини,истеъмолчи (нагрузка) — /?,„ ампер­ метр — А, улагич — У, бирлаштирувчи сим (ёки линия) занжирнинг ташқи қисмини (яъни, ташқи занжирни) ташкил этади v.narH4 У уланганда берк занжир (контур) ҳосил бу­ либ, занжирдан электр токи ўта бошлайди. У нинг қийматини амперметр ёрдамида ўлчаш мумкин. Занжирдан ўтаётган электр токининг қиймати ёки кучи ўтказгичнинг кундаланг кесимидан вацт (t) бирлиги ичида ўтган электр зарядларининг микдори— q билан аниқланади, яъни ток кучи зарядларнинг ҳаракат тезлигига пропорционал катталикдир: dt Агар занжирдан ўтаётган токнинг йўналиши ва қийматн вақт давомида ўзгармас бўлса, бундай ток ўзгармас ток дейилади ва куйидагича ифодаланади:
Халқаро бирликлар системаси (SI) да электр токининг ўл- чов бирлиги сифатида ампер кабул қилинган. Ўтказгичнинг кўндаланг кесимидан бир секунд давомида бир кулон электр зарядлари ўтгандаги ток кучи бир амперга тенг бўлади: , . 1 К улон . . . 1 Кл 1 Ампер = --- — еки 1 А = ---- . 1 секунд 1 с Металларда электр токи манфий ишорали зарядларнинг (элекгронларнинг) ҳаракатидан иборат бўлса, электролитларда эса мусбат ҳам манфий ишорали зарядларнинг (ионларнинг) ўзаро қарама-қарши йўналишлаги ҳаракатларидан иборат. LLIvh - га кўра, ўтказгичларда токнинг шартли йўналишини қабул қилиш муҳнм аҳамиягга эга. Бу йўналиш учун мусбат заряд* www.ziyouz.com kutubxonasi ларнинг ҳаракат йўналиши қабул қилинган. Манбанинг (гене­ ратор, аккумулятор ва б.) электр юритувчи кучи туфайли унинг кисмаларида маълум потенциаллар фарқи юзага келади. Потенциали юкори булган қисмани мусбат деб, уни ишо­ ра, потенциали паст бўлган қисмани манфий „ — “ ишора би­ лан белгилаш қабул қилинган. Манбада (ички занжирда) электр токининг йўналиши „ — “ ишорадан „ + “ ишорага, яъни қуйи потенциалли нуқтадан юқори потенциалли нуқтага йўналади. Ташки занжирда эса аксинча „ + “ ишорадан „ — “
10. Атом ядросининг тузилиши. Ядро радиуси ва уни ўлчаш усуллари.
Кинематикада жисмларнинг ҳаракати, бу ҳаракатни юзага келтираѐтган ѐки уни ўзгартираѐтган сабаблар эътиборга олинмай ўрганилади. Баъзан жисмларнинг ҳаракати қаралаѐтганда уларнинг ўлчамларини эътиборга олмаса бўлади. Бунинг учун жисмнинг ўлчамлари берилган масалада иш кўриладиган бошқа барча ўлчамлардан кичик бўлиши керак. Масалан, автомобилнинг Самарқанддан Тошкентга боргунча босиб ўтган йўлини аниқлаѐтганда автомобиль ўлчамларини ҳисобга олмаса ҳам бўлади. Муайян шароитда ўлчамларини эътиборга олмаса ҳам бўладиган жисмни моддий нуқта деб аталади. Моддий нуқта ўз ҳаракати давомида қандайдир чизиқ чизади. Бу чизикни моддий нуқтанинг траекторияси дейилади. Траекториясининг шаклига қараб, ҳаракат тўғри чизиқли, айланма, эгри чизиқли ҳаракатларга ажратилади. Траекториянинг узунлиги йўл дейилади ва у скаляр катталикдир. 4 Траектория бўйлаб ҳисобланган 1-нуқта билан 2-нуқта орасидаги масофа ўтилган йўлдан иборат ва у l билан белгиланади. 1-нуқтадан 2-нуқтага ўтказилган тўғри чизиқ кесмаси кўчиш дейилади. Уни s  билан белгилаймиз. Кўчиш ўз узунлигидан ташқари яна йўналиши билан ҳам характерланади. Бундай катталиклар вектор катталиклар деб аталади. Тезлик, тезланиш, куч ва шунга ўхшаш қатор бошқа катталиклар вектор катталиклар ҳисобланади. Фақат сон қиймати билан характерланадиган катталиклар скаляр катталиклар дейилади. Йўл, вақт ва масса скаляр катталиклардир. Нуқтанинг энг содда ҳаракати – унинг тўғри чизиқ бўйлаб ҳаракатидир. Агар жисм тенг вақтлар ичида тенг масофаларни босиб ўтса, бундай ҳаракатга текис ҳаракат дейилади. Тезлик - бу масофа ўзгаришининг жадаллигидир ѐки бирлик вақт ичида босиб ўтилган йўлга тенг бўлган катталикдир. Агар автомобиль ўзгармас тезлик билан ҳаракатланса, t вақт ичида унинг босиб ўтган йўли вақтга пропорционал бўлади, яъни X=vt (1). Агар вақтнинг бошланғич моменти t0 да автомобиль х=х0 нуқтада бўлса, у ҳолда х- х0=v(t- t0) (2) ѐки 0 0 t t x x v    (3) бўлади. Бу ерда v тезлик доимий қийматга эга бўлади. (v=const); Тезлик v учун олинган (3) ифода мусбат ѐки манфий бўлиши мумкин. Бу катталикнинг ишораси ҳаракат йўналишини белгилаб беради. Агар v манфий бўлса, ҳаракат х нинг камайиши томонга қараб юз беради. (3) ифодани яна қуйидаги кўринишда ѐзиш мумкин: t x t v      0 lim (4) Бу ерда v оний тезлик деб аталади. Тезлик координатадан вақт бўйича олинган биринчи тартибли ҳосилага тенг. dt dx (5).v Халқаро бирликлар системасида тезлик м/с ларда ўлчанади, яъни Тўғри чизиқли текис харкатда йўл (а) ва тезлик (б) графиклари қуйидагича бўлади:
Нотекис ҳаракатда ўртача тезлик доимий катталик бўлмай, у битта ҳаракатнинг ўзи учун, биз уни вақтнинг қайси интервали учун аниқлаѐтганимизга қараб турлича бўлади. Ўртача тезлик бизга жисм ҳаракатининг йўлнинг турлича жойларидаги ўзгаришларини кўрсатмайди. Шу сабабли ҳаракатни янада тўлароқ характерлаш мақсадида, тезликнинг муайян вақт моменти учун оний қиймати ѐки муайян момент учун нуқтанинг тезлиги киритилади. Нуқтанинг унча катта бўлмаган t вақт оралиғидаги кўчиши аниқланган дейлик. Унда йўлнинг шу қисмидаги ўртача тезлик t х ур v   (1) қийматга эга бўлади. t нинг етарлича кичик қийматларида тезлик катталигининг бирдай қийматлари ҳосил бўлади: t х v   (2) 6 Тезликнинг бу қиймати нуқтанинг муайян t вақт моментидаги, аниқроғи, шу момент якунидаги тезликдан иборатдир. Бу тезлик математик маънода янада аниқроқ қуйидагича ѐзилади: t х t v     lim 0 (3) Математикада бу лимитни Х координатадан вақт бўйича ҳосила олиш дейилади ва қуйидагича белгиланади: dt (4)dх v (3) ва (4) ифодалар тезлик катталиги координатадан вақт бўйича олинган ҳосилага тенг эканлигини кўрсатади. (4) тенгламадан vdt (5)dx эканлиги келиб чиқади.
11.Тўғри чизиқли текис ҳаракат. Тезлик. Тўғри чизиқли нотекис ҳаракат. Тезланиш.

12.Термодинамик метод. Клапейрон-Клаузиус тенгламаси.

Термодинамиканинг ўрганиш объекти термодинамик система ҳисобланади. Система деб амалда ёки фаразан атроф муҳитдан ажратилган алоҳида жисм ёки жисмлар гуруҳига айтилади. Реакция кетаётган идиш, галваник элемент каби объектларни ситема деб ҳисоблаш мумкин. Агар системанинг таркибий қисмлари бўлган жисмлар ва модда ўртасида иссиқлик алмашиниши кечаётган бўлса, ҳамда система тўла термодинамик параметрлар билан тавсифланадиган бўлса система термодинамик система дейилади. Система билан бевосита ёки билвосита таъсирлашадиган ҳар қандай нарса атроф муҳит бўлади. Атроф муҳит шундай катта ўлчамга эгаки, иссиқлик берилиши ёки иссиқлик олиниши натижасида унинг температураси ўзгармайди деб ҳисобланади. Атроф муҳит билан ўзаро муносабатига кўра системалар очиқ, ёпиқ ва изоляцияланган системаларга бўлинади. Очиқ системалар атроф муҳит билан модда ва энергия алмашина олади. Мисол учун эритма солинган очиқ колбадан эритувчи буғланиши, колба атроф муҳит таъсирида исиши ёки совуши мумкин. Ёпиқ системалар атроф муҳит билан модда алмашмайди, лекин энергия ва иш алмашиниши мумкин. Масалан зич ёпилган колбадан эритувчи буғланиб чиқиб кетмайди, лекин атроф муҳит таъсирида исиши ёки совуши мумкин. Изоляцияланган системалар атроф муҳит билан модда ҳам, энергия ҳам алмашмайдиган системалардир. Системанинг ичида унинг иссиқроқ ва совуқроқ қисмлари орасида иссиқлик алмашинуви, энергиянинг ўзаро ички айланиши, концентрацияларнинг тенглашуви содир бўлиши мумкин, лекин системанинг ички энергияси доимий бўлади. Айрим системаларни изоляцияланган ҳолатга ўтказиш мумкин. Масалан реакцион колбани термостатга жойлаштириб, кимёвий реакция давомида энергия ўзгаришини қиздириш ускунасини ёқиб ёки ўчириб бошқариш мумкин, бунда системанинг умумий энергияси доимий бўлади. Система бир хил фазадан ташкил топса гомоген, ҳар хил фазалардан ташкил топса гетероген дейилади. Фаза гетероген системанинг бўлиниш сиртлари билан ажратилган ва барча нуқталарида бир хил физик хоссаларга эга бўлган қисмидир. Ҳар қандай системанинг ҳолати алоҳида хоссаларининг йиғиндиси ва термодинамик параметрларнинг қийматлари билан характерланади. Системанинг барча кимёвий ва физик хоссалари йиғиндиси системанинг ҳолати дейилади. Системанинг ҳолати системанинг тажриба йўли билан ўлчанадиган интенсив хоссалари орқали ифодаланадиган термодинамик параметрлар ёрдамида характерланади. Системанинг интенсив хоссалари деб, массага боғлиқ бўлмаган ва системалар ўзаро туташганда тенглашадиган хоссаларига айтилади. Бунга температура, босим, зичлик, концентрация, кимёвий потенциал киради. Системанинг массага боғлиқ хоссалари экстенсив хоссалар дейилади. Бунга масса, ҳажм, иссиқлик сиғими, ички энергия, энталпия, энтропия, термодинамик потенциаллар киради. Интенсив хоссалар системанинг табиатига боғлиқ ва аддитив хоссага эга эмас. Экстенсив хоссалар эса системанинг таркибий қисмларини экстенсив хоссалари йиғиндисига тенг, яъни аддитив хоссага эга. Бевосита ўлчаш мумкин бўлган параметрлар ҳолатнинг асосий параметрлари дейилади. Бевосита ўлчаб бўлмайдиган параметрлар (ички энергия, энталпия, энтропия, термодинамик потенциаллар) ҳолатнинг асосий параметрлари функциялари (ҳолат функциялари) дейилади. Шуни ҳам таъкидлаш керакки, термодинамик параметрлар системанинг аввалги ҳолатларини эмас, балки айни вақтдаги ҳолатини характерлайди. Шунинг учун система бир ҳолатдан иккинчисига ўтганда унинг хоссаларини ўзгариши ўтиш йўлига (жараён) боғлиқ бўлмайди, балки, бошланғич ва охирги ҳолатлари билан, яъни мазкур икки ҳолатнинг термодинамик параметрлари қийматлари билан ифодаланади.
13.Электр дипол майдонининг кучланганлиги. Майдон кучланганлигини оқими.
Электр ва магнетизм курси умумий физика фанининг бўлинмас бир қисми бўлиб ҳисобланади. Электр ва магнетизм курсини ўрганишдан қўйилган бир қатор мақсадлар мавжуддир. 1. Жисмларнинг зарядланиш жараени. Зарядланиш турлари жуда кўп бўлишидан қатъий назар (ишқаланиш йўли билан, ташқаридан мусбат еки манфий зарядларни киритиш, электр майдон таъсирида индукциялаш ва ҳоказо) бу жараенда нейтрал турган жисм (ўтказгич еки диэлектрик бўлсин) га мусбат еки манфий (электрон, ион) заряд бериш еки ундан олиш йўли билан унинг нейтраллигини бузишдир. Бунда жисм зарядланиб қолади. Зарядланган жисмларнинг ўзаро таъсирини ўрганиш учун нуқтавий заряд тушунчаси киритилади. Ҳар қандай зарядланган жисм атрофида электр майдон юзага келиши ва бу майдон орқали жисмларнинг ўзаро таъсирининг юзага келиши, майдонни ўрганиш, уни ҳисоблаш йўллари ва усуллари, ҳар қандай зарядланган жисмга электр майдонида таъсир этадиган кучлар - бўлар электростатиканинг асосий мазмунини ташкил қилади. Бу бўлимда асосан қўзғалмас зарядланган жисмлар, вақт бўйича ўзгармайдиган электр майдоннинг хусусиятлари ўрганилади. 2. Электр токнинг юзага келиш сабабларини ўрганиш. Унинг асосий қонуниятларини, оддий ва тармокланган занжирларда қулай билишни ўрганишдир. Ўтказгичларда, вакуумда, ярим ўтказгичларда. Электролитларда, газларда электр ўтказувчанликни юзага келиш сабабларини ўрганишдир. 3.Токли ўтказгичлар атрофида магнит майдони юзага келиши ва унинг асосий қонуниятарини ўрганиш. Токли ўтказгичларнинг, ҳаракатланаетган зарядланган зарра- чаларнинг ўзаро таъсирини магнит майдон орқали юзага келишини ўрганиш. 4. Магнит майдоннинг ҳар қандай ўзгариши берк контурда электр токини юзага келтиришини билиш ва унинг асосий сабаби электр майдонни юзага келиши эканлиги- ни билишдир. 5. Моддаларнинг магнитланиш хусусиятларини ўрганиш.Уларнинг бу хусусиятла- рини атомларнинг натижавий магнит моментларига боғлиқ эканлигини билиш. 6. Электр ва магнит майдонларнинг ўзаро боғлиқлиги, бирининг ўзгариши албат- та иккинчисини ҳосил қилиши ва бу жараен тўлқин кўринишида тарқалишини билиш ва уларнинг асосий қонуниятларини ўрганишдир. Юқорида санаб ўтилган қисқача тушунчалардан "Электр ва магнетизм" курси олдига қўйилган вазифаларнинг қанчалик кенглиги кўриниб турибди. Бу фанни чуқур ва ҳартомонлама ўрганиш учун ўқитишнинг маъруза, машқ, лаборатория ишларини ба- жариш билан биргаликда талабаларнинг мустақил ишларини ташкил қилиш усуллари- дан фойдаланилади. Электр ва магнетизм курсини ўрганиш давомида бирнеча бирликлар тизими билан ишлашга тўғри келади. Булар СГСЭ, СГСМ, СГС, СИ, МКСА ва бошқалар. Таж- рибалар шуни кўрсатадики электр ва магнетизм курсини бошланишидан охиригача ик- кита бирликлар тизимини ишлатган маъқулдир абсолют Гаусс бирликлар тизими СГС ва 1963-64 йилларда қабул қилинган халқаро бирликлар тизими СИ. СГС бирликлар тизимининг асосини: узунлик бирлиги – см, масса бирлиги– грамм ва вақт бирлиги–сек. қолган катталикларнинг ўлчов бирликлари ҳосилавийдир. Физик катталикларнинг ўлчамлигини аниқлашда СГС тизимидаги юқорида келтирилган учта катталикларнинг бирликларидан фойдаланилади. СИ тизимида эса тўртинчи асосий бирлик киритилади. Бу ток кучининг бирлиги - Ампер. Ампернинг мазмуни ва сон қийматини топишда чексиз узун параллел токли ўтказгичларнинг ўзаро магнит таъсиридан фойдаланилади. СИ бирликар тизимининг асосини метр, кг, сек ва Ампер (А) ҳосил қилади. қолган бирликлар ҳаммаси ҳосилавий бўлади.
14.Ёруглик интерференцияси. Когерент ва нокогерент тўлқинлар.
Замонавий тасаввурларга кўра, электромагнит нурланиш тўлқинли ва
корпускуляр хоссалар билан тавсифланувчи мураккаб ҳодиса сифатида
кўрилади.
Максвелл назарияси бўйича, нурланиш фазода электромагнит тўлқин
кўринишида тарқалади. Электромагнит тўлқин электр ва магнит майдон
кучланганлигининг даврий равишда тебранишидан иборат. Майдонларнинг
нисбий кучланганлигини ифодаловчи электрик вектор Е ва магнит вектори Н
ўзаро перпендикуляр текисликларда жойлашади ва уларнинг иккаласи ҳам
тўлқиннинг тарқалиш йўналишига перпендикуляр бўлади(расм1.1).
Расм1.1. Электромагнит тўлқиннинг схематик тасвири
Квант назариясида ҳар қандай электромагнит нурланиш фотонлар деб
номланувчи зарралар оқими сифатида кўрилади. Фотон фақат ҳаракатда
мавжуд бўлади ва энергияга, массага ва тўлқин хоссаларига эга. Тўлқин
хоссалари частотаVфёки тўлқин узунлиги lфбилан тавсифланади.
Планк фотоннинг энергиясини(нурланиш энергияси кванти-е)
қуйидаги формула бўйича аниқланишини кўрсатиб берди:E = h ·vф(1.1)Бу ерда: h – Планк доимийси(h = 6,626 ·10-34Дж · с);vф– нурланиш частотасиФотоннинг массасиmфқуйидаги ифодага мувофиқ аниқланади:
mф= h ·vф/c2(1.2)бу ерда: с– нурланишнинг тарқалиш тезлиги.
Фотоннинг ҳаракати тўлқинли жараён билан бирга кечади:lф= с/vф(1.3)
Нурланиш спектрининг оптик интервали ёки соҳаси
Табиатда мавжуд бўлган электромагнит тебранишлар тўлқинлар узунликлари
диапазони етарлича кенг ва ангстрем улушидан то километрларгача бўлиши
мумкин.Электромагнит нурланишлар спектри, нм
g нурлар……………….0,1 нм дан
рентген нурлари…………0,10-10 нм
ультрабинафша нурлар…..10-380 нм
кўринадиган ёруғлик……..380-780 нм
инфрақизил нурлар……….780-106нмрадио тўлқинлар………….106нмЭлектромагнит нурланишнинг тўлқин узунликлари интервали lmin= 10 нмдан lmax= 106
нм гача бўлган қисмигина спектрнинг оптик соҳасига тегишли
ҳисобланади. Бундай нурланиш атомларнинг электрон таъсирланиш,
молекулаларнинг тебранма ва айланма ҳаракати натижасида ҳосил бўлади.
Спектрнинг оптик соҳасида(интервалида) учта асосий соҳани ажратиш
мумкин: ультрабинафша, кўринадиган, инфрақизил.
Ультрабинафша нурланиш энг кучли(қувватли) фотонлар ҳосил
қилади ва кучли фотокимёвий таъсирга эга.
Кўринадиган ёруғлик нурланиши, анча тор интервалга қарамасдан,
бизни қуршаб турган оламни кўришга имкон беради. Инсоннинг кўзи
тўлқинларнинг чека диапазонлари узунликлари нурланишларини деярли
қабул қилмайди(улар кўзга кучсиз таъсир кўрсатади), амалиётда тўлқин
узунликлари диапазони400-700 нм бўлган нурланишлар кўринадиган
ёруғлик ҳисобланади. Бу нурланиш сезиларли фотофизик ва фотокимёвий
таъсирга эга, бироқ ультрабинафшага нисбатан камроқ.
Спектрнинг барча оптик соҳасида(интервалида) инфрақизил нурланиш
фотонлари минимал энергияга эга. Бу нурланиш учун иссиқлик таъсири
тавсифли ҳисобланади, фотофизик ва фотокимёвий таъсир даражаси
нисбатан кам.
Асосий энергетик ва ёруғлик(фотометрик) кўрсаткичлар.
Нурланишни миқдорий баҳолаш учун катталикларнинг анча кенг
доираси қўлланилиши мумкин. Шартли равишда уларни иккита бирликлар
тизимига ажратиш мумкин: энергетик ва ёруғлик.
Нурланишлар ёруғлик тизимида инсон кўзига таъсири бўйича
баҳоланади.
Қуйида асосий энергетик ва ёруғлик кўрсаткичлари кўриб чиқилган.
Нурланиш оқими(қуввати) (Ф) ўлчовларнинг энергетик тизимида
асосий катталик ҳисобланади. Нурланиш қуввати(оқими) сифатида ватт
бирлигида кўчириладиган энергия қабул қилинади. Ф катталик ваттларда(вт)
ифодаланади.
15. Радиоактивлик. α– емирилиш. β- емирилиш γ – емирилишнинг энергетик спектри.
Атом ядросининг мураккаб структуравий тузилишига эга эканлигини тасдиқловчи яна бир ҳодиса радиоактивликдир. Радиоактивлик француз олими А.Беккерил (1896 й) томонидан бахтли тасодиф туфайли кашф этилди. Уран тузи бирикмаларини люмениценсиясига қуёш нури таъсирини ўрганиш учун тайёрланган намуна (металл крест ва уран тузи бирикмалари сепилган фотопластинка) феврал ойида ҳавонинг булутлиги туфайли қолдирилади. Ҳар эҳтимолга кўра, икки кундан сўнг очилтирилган фотопластинкада крестнинг аниқ тасвири ҳосил бўлади. Бу эса ураннинг хеч қандай ташқи таъсирсиз ўз- ўзидан ғалати нурланиш чиқаришидан дарак беради. Кейинчалик Мария ва Пъер Кюрилар нафақат уран, балки оғир элементлар торий 90 Th234 Актаний 227 89 Ас ларни уранга ўхшаш нурланишини кашф этдилар. Уран рудаси таркибида урандан кўра бир неча бор кучли-интенсиврок нурланишга эга бўлган янги элементлар борлиги аниқлади ва ажратиб олди. Улардан бири Радий 226 88 Ra нурга актив, иккинчисини Палоний 210 84 Po деб аталди. Атом ядроларининг ўз-ўзидан элементар заррачалар чиқариб ёки радиоактив нурланиш туфайли бошқа элемент ядроларига айланиш ҳусусияти радиоактивлик деб юритилади. Радиоактивликнинг табиий ва сунъий турлари мавжуд бўлиб, аслини олганда радиоактивликнинг бу икки тури орасида хеч қандай кескин фарқ йўқ. Фақат биринчи ҳолда ностабил табиий изотопларнинг радиоактив нурланиши, иккинчисида ядро реакцияларида вужудга келган изотопларнинг нурланиши назарда тутилади. Тажрибалар кўрсатишича, радиоактив нурланишнинг ғалати ҳусусиятлари қуйидагилардан иборат. У фотопластинкани қорайтиради, баъзи моддаларда люменесценция ҳосил қилади, юқори ўтувчан биологик актив ва ионлаштириш қобилиятига эгадир. Радиоактив нурланишнинг юқоридаги айтилган ҳоссаларига ҳеч қандай физикавий-кимёвий кучлар таъсир этмайди, яъни нурланиш интенсивлиги босим ва температурага радиоактив элементларни қандай модда билан ва қай миқдорда бирикма ҳосил қилганлигига боғлиқ эмас. Радиоактив нурланиш мураккаб таркибий қисмга эга бўлиб, у магнит майдонида учта компонентага ажралади (12.1 - расм) 12.1 - расм 113 Радиоактив нурланишнинг магнит майдонидан ўтганда мусбат зарядли заррачалар оғиши йўналишидаги ташкил этувчиси альфа – нурлар деб юритилади. 4,3МэВ 210 м/ секАльфа заррачалар юқори энергияли Е 7300 9,1 10 кг 31 7       кучли ионлаштириш қобилиятига эга бўлган гелий ( 4 2 Не ) атоми ядросининг оқими. Бу хулоса заррачаларнинг электр ва магнит майдонида оғиши туфайли аниқланган ва солиштирма зарядни ўлчаш билан тасдиқланган. Электр ва магнит майдонида оғмайдиган ) нурлар деб юритилади. Гамма нурланишнинг(зарядга эга бўлмаган) компонента Гамма ( ионлаштириш қобилияти паст, лекин ўтувчанлик қобилияти жуда юқори, хатто 5см қалинликдаги қўрғошин қатламдан ҳам бемалол ўта олади, шу туфайли уларни ўта қисқа тўлқинли квантлар деб ҳам аташади. Радиоактив нурларнинг электр ва магнит майдонида манфий зарядли заррачалар ) нурлар деб аталади. Улар альфаоғиши йўналишидаги ташкил этувчиси бетта ( заррачаларга нисбатан юз марта кам ионлаштириш, бир неча ун марта ортиқ ўтиш қобилиятига эга (2мм қалинликдаги алюминий қатламидан ҳам ўта олади) бўлиб, заряди q=- 10-31кг га тенг бўлган тез электронлар оқимидир.10-19кл ва массаси me=9,1e=1,6

16.Ернинг тортишиш майдонидаги ҳаракат. Моддий нуқтанинг айлана бўйлаб ҳаракати. Бурчак тезлик. Бурчак тезланиш.

Вақтнинг ихтиёрий пайгида нуқтанинг вазиятини бирор са- ноқ системасига нисбатан аниқлаш усули нуқта ҳаракатининг берилишусулани, ифодалайди. Бунда саноқ системаси сифатида Декарт, цилиндрик, сферик ва ҳ. координаталар системасини олиш мумкин. Кўпипча, ҳаракат тўғри бурчакли Декарт ко- ордннагалари системасига нисбатан текшириладл. Бу система бир.чпнча қулай бўлганлиги сабабли биз ҳам келгусида асосан шу системадан фойдаланамиз. Нуқта ҳаракати асосан уч усул- да: еектор, координаталар, табиий усулда аниқланади. Ҳаракатнинг вектор усулида берилиши. Маълумки, ихти- ёрий М нуқта вазиятини бирор координаталар си темасига нисбатан, учи ушбу нуқтада бўлган, боши эса коордипаталар бошида булган битта г радиус-вектор билан бир қийматли ра- вишда аниқлаш мумкин (1.1-расм). Агар текширилаёгган нуқ- та ҳаракатда бўлса, вақт ўтиши билан унинг радиус-вектори ҳам мос равишда узининг узунлигини ва йуналишини узгар- тириб боради. Демак, г = г(1) (1.1) қонуниятининг берилиши вақтнинг ихтиёрий пайтида текши- рилаётган М нуқта вазиятини аниқлаш имкониягини беради, яъни нуқта ҳаракатини аниқлайди.-(1.1) тенглама нуқта ҳа- ракатининг вектор кўрипишдаги кинематик тенгламаси дейилади. Вақгнинг (и (я, . . . қийматларида г вектор, мос равиш- да, г, = г(/?1), г2 = г((я), г3 = г((3), ... катталикларга эга бул- син (1.2-расм). Бу векторлар учларининг геометрик урни — М>ММ2М3 чизиқ радиус-вектор годографи дейилади. Нуқта траекторияси деб, ҳаракат вақтида унинг фа- зода қолдирган изига айтилади. Ҳаракатдаги М нуқта ва г радиус-вектор учидаги нуқта устма-уст тушгани учун радиус- вектор годографи нуқта траекториясини ифодалайди. 2 www.ziyouz.com kutubxonasi Ҳаракатнинг координаталар усулида берилиши. Нуқта- нинг бирор саноқ системасига нисбатан вазиятини шу систе- мадаги координаталари орқали ҳам аниқлаш мумкин. 1.1-расм- да М нуқтанинг Охуг Декарт координаталари системасидаги вазияти кўрсатилган. Бунда /, /, к — мос равишда Ох, Оу, Ог координата ўқларининг бирлик векторлари. Агар нуқта шу танланган системага нисбатан ҳаракат қилса, унинг х, у, г координаталари вақтнинг узлуксиз функциялари сифатида ўз- гариб боради: х = х((), У = У(0 . 2 = г(0 . , (!-2) Шундай қилиб, (1.2) ҳам (1.1) га ухшаш нуқта ҳаракатини аниқлайди. (1.2) тенгламалар нуқта ҳаракатининг координа- талар кўринишидаги кинематик тенгламалари дейилади. М нуқтанинг х, у, г координаталари шу нуқта радиус-век- торининг координата ўқларидаги проекцияларидир. Бинобарин, т* = х1 “ф у/ гк (1.3) муносабат ўринли бўлади. (1.3) ифода нуқта ҳаракати бери- лишининг координаталар усулидан вектор усулига ва вектор усулидан координагалар усулига ўтишни белгилайди. (1.2) тенгламалар ўз мазмуни жиҳатидан траекториянинг / пара- метрга нисбатан параметрик тенгламаларидир, Улардан па- раметр Ь ни йўқотиб, траекториянинг А(х, у) = 0, /*(г, у) = 0 (1.4) кўринишдаги тенгламаларини ҳосил қилиш мумкин. Нуқта текисликда ҳаракатланса, унинг ҳаракатини қутб координаталари системасида аниқлаш кўп ҳолларда қулай- лик туғдиради. 1.3-расмда М нуқтанинг текисликдаги вазия- тини аниқловчи қутб радиуси г ва қутб бурчаги 9 курсатил- ган, бунда 9 бурчакнинг мусбат йўналиши сифатида соат стрелкаси йўналишига тескари бўлган йўналиш қабул қилина- ди. Ҳаракатдаги нуқта учун қутб радиуси ва қутб бурчаги вақтнинг бирор узлуксиз функцияларидир:

17.Атом ва молекулаларнинг массалари. Модда миқдори. Модданинг агрегат ҳолатлари.

Барқарор бўлмаган ядроларнинг ўз-ўзидан радиоктив нурланиш туфайли бошқа элемент ядросига айланиши радиактив емирилиш деб аталади. Радиактив емирилишлар - - емирилиш,  - емирилиш, жараёнида ажралиб чиққан нурланиш табиатига кўра нурланиш ва оғир ядроларнинг ўз-ўзидан емирилиши ҳамда протон активликларга бўлинади. Ҳар қандай радиоактив элемент учун ўзига ҳос, эҳтимоли энг кичик сон қиймат мавжуд бўлиб, бирор вақт оралиғида емирилган ядролар сони ана шу қийматдан ортиқ бўла - биланолмайди. Ана шу эҳтимолий қиймат емирилиш доимийси деб аталади ва белгиланади. Ядролар бир-биридан мустақил ҳолда парчаланади ва dt вақт бирлиги ичида емирилган ядролар сони dN дастлабки олинган ядролар сонига ва вақт оралиғига пропорционал бўлиб статистик ҳарактерга эга. dt (12.1)N dN радиоактив элементга хос ўзгармас катталик бўлиб, емирилиш доимийсидир. Минус ишора радиоактив ядролар сони емирилиш туфайли камайишини билдиради. (12.1) ни ўзгарувчиларга ажратиб интеграллаймиз. dt N dN       N N t o dt N dN 0 , t N N n o ,   t o N N e  (12.2) No – бошлангич момент (t=0) даги ядролар сони. Радиоактив емирилиш интенсивлигини ҳарактерлаш учун ярим емирилиш даври Т ва тушунчалари киритилган.ўртача «яшаш» вақти Бирор миқдордаги радиоактив ядролардан емирилиш туфайли унинг ярмиси қолгунча кетган вақт, емирилиш даври деб юритилади ва Т билан белгиланади. (12.2) – дан T o o N N e   2 1 , бундан   2 0,693   n T  (12.3) Ҳозиргача мавжуд радиоактив ядроларнинг ярим емирилиш даври жуда кенг чегарада -10-11сек дан то 1010 йилгача ўзгаради. Табиий радиоактивлик изотоплар орасида ярим емирилиш даври 4,5 109 йил (ернинг ёши) га яқин бўлган изотоплар оилалари мавжуд бўлиб, улар уран, 235 U торий 232 Th , актаний 227 Ak дан бошланиб, барқарор қўрғошин Pb206 , Pb207 изотоплари билан тугайди…
парчаланиш натижасида ўзгаради ва қуйидагичаҲар бир оиланинг масса сони ифодаланади: А=4n+c 59 ; n Бу ерда n ва с лар бутун сонлар. Уран оиласи учун с=2; n эса 51 58 ; n Торий оиласи учун с=3; 51 Радиоактив ядроларнинг ўртача яшаш даври    0 0 ( ) 1 tN t dt N (12.4)  (12.4)ни ҳисобга олиб:          0 0 0 0 1 1     N e dt e dt  N t t (12.5) Радиоактив ядроларнинг ўртача яшаш даври емирилиш доимийсига тескари пропорционал катталикдир. Радиоактив элементларни яна бир ҳарактерловчи катталиклардан бири активлик деб юритилади ва у вақт бирлиги ичида емирилувчи атомлар сони билан аниқланади. Ҳалқаро бирликлар тизими (СИ) да активлик бирлиги сифатида Беккериль (Бк) ишлатилади. У шундай бирлик бўлиб, бир секундда битта ядронинг парчаланишини кўрсатади, аммо амалий дозаметрия ва радиоцион физикада носистематик бирлик Кюрий (Ки) ҳам ишлатилади. Мазкур бирлик бир грамм радийнинг активлигига тенг. 1Ки=3,7 1010 емир/сек= 3,7 1010 Бк. Радиоактив емирилишларни ҳарактерлашда изотопларнинг ўзгаришлари Фаянс ва Содди (1913 й) томонидан кашф этилган силжиш қоидаларига амал қилинади. Агар дастлабки, парчаланаётган «она» ядрони A XZ билан, реакция махсулини; 4 2   A YZ емирилишни қуйидагича ифодаланади.– билан белгиласак; 4 2 4 X Y 2 He A z A  Z   (12.6) емирилишга  238 U92 ни 234 Th90 ҳосил қилиб емирилиши мисол бўлади. 4 2 234 90 HeTh 238 U92 =107заррачалар жуда катта тезлик ( Парчаланиш махсули бўлган м/с) ва энергия 11,7 МэВ) га эга бўлади. Бу энергия модда молекулаларини ионлаштириш учун(1,5 МэВ сарфланади. Нормал шароитда ҳавода ҳар бир жуфт ион ҳосил қилиш учун 3,5эВ энергия заррачалар 105 сарфланса, En=4,5 МэВ бўлган жуфт ион ҳосил қилишида бир неча зарраларнинг югуриш йўли узунлиги модданинг сантиметрларга силжийди. Дарҳақиқат, зичлигига боғлиқ бўлиб, қаттиқ жисмларда атиги 10-3 см ни ташкил этади. емирилишда баъзи радиоактив ядро электрон ёки протон чиқариб парчаланса,  емирилиш уч хил баъзан электрон қамраб бошқа ядроларга айланади. Шу сабабли бўлади.

18.Электр майдони ва иш. Электр майдон потенциали. Эквипотенциал сиртлар.

Ижтимоий-иқтисодий турмушнинг барча соҳаларида инсонлар бевосита электр ҳодисаларига дуч келади. Электр майдонининг физик таъсирларига асосланган кўплаб ўлчов қурилмалари, маиший жиҳозлар, машиналар ва ҳ. к. лардан инсоният кундалик хаётда кенг фойдаланади. Улардан самарали фойдаланиш, техника хавфсизлигини таъминлаш, зарур бўлса уларни енгил таъмирлаш учун шахсда электр майдони ва унинг таъсири тўғрисидаги зарурий билимлар шаклланган бўлиши лозим. Маълумки бундай билимлар физика фанини ўрганиш асосида шаклланади. Физика предмети умумтаълим мактабларининг 6 – 9 синфларида ва ўрта махсус таълим тизимида ўқитилади. Олий таълимда эса умумий физика курси ўқитилади. Элементар физика курси деб саналмиш физика предметининг умумтаълим ва ўрта махсус таълим босқичига назар ташланса, электр майдони таъсирига асосланган ҳодисаларни ўрганишга доир мавзулар жуда кўп марта учрайди. Электр майдонининг таъсирига доир дастлабки тушунчаларни тўғри билиш ва кейинги билимларни олишда уларга узвий таяниш таъминланиши зарур. Электр майдони тўғрисидаги билимлар физиканинг бошқа бўлимларидаги назарий билимларни ўзлаштиришда, физик қонуниятларни кенг амалиётга жорий эта олишда муҳим ўрин тутади. Электродинамика, электромагнетизм, электромагнит тебранишлар ва тўлқинлар, электротехника, радиотехника бўйича чуқур билимларни ўзлаштириш учун ўқувчиларда дастлабки электр майдони таъсири тўғрисида мустаҳкам базавий тушунчалар шаклланган бўлиши зарур. Мураккаб билимларни ўқувчиларга бериш учун албатта узвийлик принципига риоя қилиниши талаб этилади. Ҳусусан, ҳар қандай янги мавзуни ўзлаштириш учун олдинги билимларга узвий таяниш, узвий боғланиш керак. Физик билимларни амалиётга кенг қўллаш учун ўқувчиларда электр ва магнит майдони тўғрисидаги билимлар шаклланган ва тажрибавий кўникмалар ҳосил қилиниши долзарб вазифадир. Ўқувчиларга электр майдонлари тўғрисидаги билимларни узвийлик принципи асосида беришнинг анъанавий услубиёти асосан намойишли ва фронтал лаборатория ишларининг бажарилишига амалий масалаларнинг ечилишига таянган. Лекин, ҳозирги шароитда лаборатория тажрибаларини ўтказиш имкониятларининг торайиши билан боғлиқ салбий холатлар билан бир вақтда ахборот-коммуникация ва компьютер технологияларининг ривожланиши билан боғлиқ ижобий холатларнинг пайдо бўлиши таълимда ноанъанавий методлар яратилишига замин яратилди. Бошқача айтганда, электр майдони
билан боғлиқ мавзуларни узвий ўқитишда компьютер ёрдамида моделлаштириш услубидан фойдаланиш таълимда янги истиқболларни очиб беради. Ушбу магистрлик диссертацияси айнан мана шу истиқболли масаланинг ечимини қидиришга йўналтирилган дастлабки тадқиқот ишларидан биридир. Магистрлик диссертациясида электр майдони тўғрисидаги тушунча билимларнинг илмий мазмуни узвий тарзда баён қилинди. Узвийлик принципи асосида ўқитишнинг компьютерда моделлаштиришга асосланган методикаси ишлаб чиқилди. “Электр майдони”, “Иоффе-Милликен тажрибаси” ва “Электр ва магнит майдонида зарядли заррачаларнинг ҳаракати” номли ЭҲМ учун дастурий маҳсулотлар яратилди ҳамда улардан таълимда фойдаланиш методикаси ишлаб чиқилди. Яратилган ишланмалар-нинг таълимга жорий этиш холатни ўрганиш учун педагогик сино-тажриба амалиёти ўтказилди ва унинг натижалари таҳлил этилди. Диссертацион тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари. Тадқиқотнинг асосий мақсади умумтаълим мактаблари ва ўрта махсус таълим тизимида физика предмети доирасида электр майдони билан боғлиқ мавзуларнинг илмий мазмунини таҳлил этиш, мазкур мавзуларни узвий ўқитишда компьютер ёрдамида моделлаштириш услубидан фойдаланиш методикасини ишлаб чиқиш ҳамда ундан таълимда фойдаланиш тажрибасини жорий этишдан иборат. Мазкур мақсадга эришиш учун қуйидаги бажарилиши лозим бўлган аниқ вазифалар кўлами белгиланди:

19.Дифракцион панжара. Геометрик оптика.

Ёруғлик тўлқинларининг тўсикни айланиб ўтишида тўғри чизиқ бўйлаб тарқалиши қонунидан четланиши ѐки ѐруғликнинг геометрик соя соҳасига эгилиши ҳодисаси дифракция деб юритилади. Лотинча diffractus-бурилиш, эгилиш маъносини англатади. Ёруғлик тўлқинлари узунлиги жуда қисқа бўлганлиги туфайли дифракция кузатилиши учун маълум шарт-шароитлар бажарилиши, яъни тўсиқнинг ўлчами тўлқин узунлиги қадар ) (а булиши лозим. Аслида интерференция, дифракция ҳодисаларининг физик асоси бир бўлиб, хар иккаласи ҳам тўлқинлар интерференцияси туфайли ѐруғлик оқимида интенсивликни қайта тақсимланишининг натижасидир. Фақат тарихан, чекли сондаги когерент тўлқинларнинг суперпозицияси туфайли энергиянинг қайта тақсимланиши интерференция деб юритилади. Ёруғликнинг геометрик соя соҳасига ўтишини Гюйгенс принципи асосида тушунтириш мумкин, лекин у ѐруғлик интенсивлиги (амплитудаси) ҳақида хеч қандай маълумот бермайди. Френел Гюйгенс принципини иккиламчи тўлқинларнинг интерференцияси ҳақидаги мулохазаси билан тўлдирди, бунда дифракцияга иккиламчи тўлқинлар суперпозицияси натижаси сифатида қаралади. Бу эса Гюйгенс-Френел принципи деб номланган. Бу принципга кўра тўлқин сиртининг хар бир элементи иккиламчи тўлқинларнинг манбаидир. Иккиламчи тўлқин амплитудаси сирт элементи ds-га тўғри пропорционал бўлиб, кузатилаѐтган нуқтагача бўлган масофага эса тескари пропорционалдир. ( .1 –расм) 1 - расм Шундай қилиб, тўлқин сиртининг хар бир элементидан ихтиѐрий Р нуқтага етиб келаѐтган тўлқин тенгламасини қуйидагича ифодалаш мумкин ) kr t  dscos(  r A d k o (1.1) тўлқин сирти жойлашган нуқтадаги фаза.) t ( тўлқин сони  / 2k r - тўлқин сиртидан кузатилаѐтган нуқтагача бўлган масофа. Р-нуқтадаги натижавий тўлқин бутун сирт буйича олинган иккиламчи тўлқинлар суперпозициясидан иборат бўлади t kr ds r
Гюгенс-Френел принципини аналитик ифодаловчи интегрални умумий ҳолда ечиш анча мураккаб масала, шунинг учун Френел томонидан симметрик шартлар бажарилганда натижавий тўлқин амплитудасини ҳисоблашнинг содда усулини ишлаб чиқилди. У тўлқин сиртини шундай зоналарга ажратдики, унинг хар икки қўшни зонадан кузатилаѐтган Р - нуқтагача бўлган масофаси га / 2  фарқ қилсин (2 расм). Ошибка! .2 –расм. Бунда хар икки қўшни зонадан кузатиладиган Р-нуқтагача етиб келадиган тўлқинлар фаза жихатидан қарама-қарши бўлиб, га фарқ қилади ва натижавий тўлқин амплитудаси қуйидагича  ҳисобланади. Аp an  a  a  a  a  a  .... 1 2 3 4 5 (2.3) расмдан: 1 Sk  Sk Sk ; сигмент сирти Rhn 2Sk (2.4) 2 2 2 2 2 ) ( ) 2 ( ) ( k k b hn   k  b  h  R  R r  (2.5) баъзи математик алмаштиришлардан сўнг., 2(R b) bk hk    (2.6) (2.4) ва (2.6) ни ҳисобга олиб, k-чи зонанинг сирти учун: 2(R b) Rb Sk      (2.7) (2.7) дан кўринадики, зоналар сиртининг катталиги зоналар сонига боғлиқ эмас. Зоналар сони ортиши билан зонага ўтказиладиган бирлик нормал вектор ва кузатиш йўналишлари орасидагиn бурчак 0 ҳамда кузатилаѐтган нуқтагача бўлган масофа b чизиқли равишда орта боради, шу туфайли тўлқинлар амплитудаси камаювчи қаторни ташкил этади.
20.Ядро реакцияси. Занжир реакциялари.