Moddalarning kimyoviy texnologiyasi

11.  Fosfogipsdan  xalq  xofaligin in g  turli 
sohalarida foydalanish  im koniyatlari
Turli sanoat chiqindilaridan samarali va tejamli foydalanish iqtisodiy 
va  ijtimoiy  ahamiyatga  molik  vazifadir.  Hozirgi  kunda  fosfogipsdan 
foydalanish yoki  uni qayta  ishlash  masalasi  yangi  qurilajak va  mavjud 
kimyo  zavodlarini  ishlatishga  to'siq  bo'lib  qolmoqda.
X o m a sh y o n i  k e m p le k s  q ay ta  ish lash   b o ra sid a  a n ch a g in a  
m u vaffaqiyatlarga  erishilgan  b o 'lsa -d a ,  fosfogipsdan  foydalanish 
m uam m osi aw algid ek  dolzarb b o 'lib  qolm oqda. Jah on d a bir necha 
100
 m ln  tonnalab  to 'p lan ib   qolgan  fosfogipsni  m utlaqo  keraksiz, 
ishlatib b o'lm ayd igan   narsa deb hisoblash  o'rinsiz bo'lishi  barchaga 
ravshan.  B u n in g  ustiga  asosiy  m ahsulot  bilan  birgalikda  k o'p lab  
fosfogips  chiqindisi  olinishi  hali  uzoq  davom   etadi,  binobarin, 
fo s fo g ip s d a n   fo y d a la n is h   ilm iy   x o d im la r ,  m u h a n d is la r   v a 
iqtisod ichilard an   katta  e ’ tibor  talab  qiladi.
(A sosiy ishlab chiqarilayotgan  m ahsulot bilan birgalikda vujudga 
keladigan  fosfogips  m iqdori  qayta  ishlanayotgan  har tonna  fosforit 
yoki  apatitga  nisbatan  1,4   tonnadan  1,6   tonnani  tashkil  etadi. 
B o sh q ach a  qilib  aytganda,  fosfat  xom ashyosini  qayta  ishlaydigan 
zavod  bir vagon  fosforit yoki  apatit olib,  zavod  hududidan  fosfogips 
tarzida  1,5   vagon  fosfogips chiqarib tashlashi  kerak,  uni  olib  borish 
va  saqlash  k o 'p lab   m ab lag
1
  sarflashni  taqozo  etadi.
Bundan tashqari, sanitariya talablarini qondirish,  suvning tozaligini 
kuzatib  turish  va  tirik  mavjudotlar  hayotini  muhofaza  qilish,  y a ’ni 
chiqindi  suvlam i  yig'ib,  ana  shu  suyuq  muhit  tarkibidagi  fosfogips, 
ftor  birikmalari,  yuvilm ay  qolgan  sulfat  kislota,  fosfor  kislotalarini 
zararsizlantirish  qo'sh im ch a  m ablag'  sarflashni  talab  qiladi.

---

Fosfogipsdagi gips  kristallari  bir xil b o 'lm ayd i,  b a ’ zi birlarining 
panjaralarida  S 0
42
  ioni  S i 0 42'  va  P 0 43+  ionlariga,  kalsiy  ioni  esa 
A F +,  F e 3+  va  siyrak yer elem entlariga alm ashgan  b o 'lad i.  Shuning 
uchun  bunday  sun ’ iy  gips  fosfogips  deb  ataladi.  Bu  holat  oddiy 
te x n o lo g iy a   asosida  fosfo gip sd an   o lin ad igan   gip s,  b o g 'lo v c h i 
m od d alarn in g  xossasini  yo m on lash tirad i.  B iro q   q u yid a  sanab 
o 'tilad igan   m axsus  ishlab  chiqilgan  usullar  asosida  suvsizlantirish 
y o ‘li bilan  fosfogipsdan  sifati  eng yaxshi  tabiiy xom ash yod an   hosil 
qilinadiganidan  qolishm aydigan  tayyo r  b o g'lo vch i  m odda  olish 
m um kin.  Bu  usullar ju m lasiga  quyidagilar  kiradi:
1.  Su vd a  yuvish  orqali  P
2
0
5
  ning  eriydigan  shaklini  y o ‘qotish.
2.  Erkin  fosfor  kislotani  ohak  bilan  neytrallash.
3.  F to r  yoki  xlor  apatit  tarzida  H
3
P 0
4
 ni  ch o 'k tirish   uchun 
ohak  sutiga  ftor  yoki  xlo r  qo 'sh ib   fosfogipsga  ishlov  berish.
4.  Fosfogipsga  12 0 — 150  darajali  haroratda term ik ishlov berish, 
keyin sulfat  kislota va fosfor kislotalar aralashm asida suvsizlantirish. 
M azkur aralashm ada  H
2
C 0
4
  konsentrasiyasi  0 ,5 %   ortad i,  o g'irlik  
massasi  nisbati  H
3
P 0
4
  H
2
C 0
4
  birdan  kam.  N atijad a  hosil b o ‘lgan 
m ahsulotda fosfor kislota m iqdori  0 ,3   foizgacha,  C a F
2
 m iqdori  esa 
0,02  foizgacha  kam ayadi.  Shu  y o ‘ sinda  olingan  gips  tab iiy  gips 
xossalariga yaqinlashadi.
5.  B irm u n c h a   qo ld iq   kislotasi  v a  q o ‘ sh im c h a la ri  b o 'lg a n  
fosfogipsda  gips  pH   ini  7  dan  oshirish  uchun  etarli  m iqdordagi 
ohak  yoki  kalsiy  gidrooksidi  q o ‘shiladi.  K eyin   pH   ni  7  ga  qadar 
kam aytirish  uchun  kuydirib,  alyu m in iy sulfat  bilan  ishlov beriladi.
6
.  Fosfogipsga  issiqlik  ta ’sirida  ishlov  beriladi.  N atijad a  kalsiy 
sulfat oraliq shaklga o ‘tadi.  Issiqlik ta ’sirida ishlov berilgan  mahsulot 
tarkibida  yo   ohak,  yo  ohakli  sem ent,  y o   uch valentli  tem ir  sulfati, 
yoki ularning aralashmasi  bo'lgan suv bilan aralashtiriladi.  Shundan 
keyin  kalsiy  sulfat  ikki  suvli  b o 'lgu n iga  qadar  gid ratlantirilad i, 
aralashm alar  esa  suvda  erim aydigan  shaklga  kiradi.  Y a n a   issiqlik 
ta’sirida  ishlov  berilsa,  yarim   suvli  kalsiy  sulfat  hosil  b o'lad i.
7.  Fosfogipsni 60—90°С  bir yoki bosqichli gidroseparatsiya jarayoni 
yordamida tozalash oqibatida sof C a S 0
4
 ■ 2 H ,0  kristallari vujudga keladi.
Y u q o rid a  sanab  o'tilgan   usullardan  biri  yo rd am id a fosfogipsga 
ishlov berilganidan  keyin binokorlik gipsi va o 'ta   m ustahkam  gips, 
ohak  gipsli  bog'lo vch i  m odda,  fosfoangidrit  sem ent  va  boshqalar 
singari  h avoda  qotadigan  b o g 'lo v ch i  m ateriallar  hosil  bo'lad i.
B u n d an   tashqari,  ishlov  berilgan  fosfogipsdan  sifatli  tabiiy 
ikki  suvli gips o 'rn id a  ham   foyd alansa b o'lad i.

---

Y u q o rid a aytib o'tilgan idek,  zam onaviy usullardan  foydalanib, 
tabiiy gipsdan  olingan  barcha turdagi  havoda qotadigan bog'lovchi 
m ateriallar  qayta  ishlangan  fosfogipsdan  tayyorlanishi  m um kin.
H a v o d a   q o ta d ig a n   b o g 'lo v c h i  m a te r ia lla r   o lish   u ch u n  
fosfogipsni qayta  ishlash  xususidagi  ilk bor laboratoriya tadqiqotlari 
19 3 3 — 19 35-  yillard a  o 'tk azilgan .  0 ‘ sha  paytda  P .P .B u d n ik o v , 
M .I.G e rsh m a n   va  S .M .R o y a k   kabi  tad qiqotchilar  qurilish  gipsi 
hosil qilishgandi-yu,  am m o ular ikki  sababga binoan bunday gipsni 
sanoat  m iqyosida  ishlab  chiqarish  m aqsadga  m uvofiq em as,  degan 
fikrga  kelgan d ilar:  ularn in g  fik rich a,  b irin ch id an ,  fosfogip sd a 
m avjud  b o ‘ lgan  fosfat  kislota  tayyor  m ahsulotni  tishlab  qolish 
m u d d a tin i  q isq a rtira d i,  ik k in c h id a n ,  q u rilish   fo sfo g ip sin in g  
m exan ik xususiyatlari  g ‘oyat  past  darajada b o 'lib ,  u  faqat  qurilish 
gipsiga  q o 'sh im ch a  sifatidagina  q o 'llan ish i  m um kin.
M azk u r tadqiqotlar fosfogipsning ekstraksiya jarayonida kristal- 
la n ish in in g   o p tim a l  sh aro itlari  h ali  h am   hal  q ilin m ag an   va 
fosfogip sd an   suvda  eruvch an   fosfat  kislotasini  yuvib  chiqarish 
ja ra yo n i  an ch a  m urakkab b o 'lgan  vaqtda,  y a ’ ni  sulfat  kislota bilan 
fo sfo ritlarn in g  parch alan ish   ja ra yo n in i  o 'rg an ish n in g  dastlabki 
d avrida  olingan   fosfogips  n am unalarida  o 'tk azilgan   edi.
M a ’lum ki,  qurilish  gipsiga  fosfat  kislota  tarzida  0,63  foiz  P , 0
5 
q o 'sh ilsa,  b o g 'lo v ch i  m odda  qotayotgan ida  uning  m ustahkam ligi 
c h o 'zilish i  v a  siqilishiga  b o 'lgan   chegarasini  m uvofiq  tarzda  23 
dan  15   gach a  va  10  dan  3,3  M P a   gach a  kam aytiradi.  Bu  hoi 
fosfogipsdan uning tarkibidagi  kuydirilguniga qadar suvda eriydigan 
fosfat  kislotan in g  k o 'p   qism ini  y o 'q o tish   kerakligidan  d alolat 
beradi.  A m erik a patentlarida ko'rsatilishicha,  hatto  suvda eriydigan 
P , 0
5
  ning  0 ,1 % i  ham   tayyor  m ahsulot  m ustahkam ligini  ancha 
kam aytirad i,  k o 'p   m iqdordagi  fosfat  kislota  esa  gidratlanishda 
kristallanish  jarayo n in i  shu  q ad ar  buzadiki,  natijada  kuydirilgan 
gips  yaroqsiz  b o 'lib   qoladi.
O 'g 'it la r   v a  in se k tifu n g itsid la r  ilm iy   tad q iq o t  in stitu tid a 
(R o ssiy ad a)  ekstraksiya  ja ra y o n in i  o 'zlash tirish   ham da  yaxshi 
kristall  tarkibiy tuzilm ali  fosfogips olish  m obaynida  fosfat  kislotani 
yo 'q o tish n in g  ikki  od diy  usuli  sinab  ko'rild i:
a)  fosfogipsni  to 'g 'rid a n -to 'g 'ri  suv  bilan  yuvish;
b)  suvda  eriydigan  kislotani  ohak  suti  bilan  neytrallash.
M uayyan  miqdordagi  havoda quritilgan  fosfogips uy haroratidagi
suvga solingandan keyin filtrlanib yuvilgach,  fosfogips suvda eriydigan

---

fosfat  kislotadan osongina xalos bo'ladi.  Agar fosfogips tarkibida 2%  
P
2
0
5
  b o 'lsa ,  uni  yuvib  tozalash  uchun  bir  kilogram m   h avoda 
quritilgan  fosfogipsga 
2
—
2,2
  litr  suv  kifoya  qiladi.
Suvda  eriydigan  P
2
0
5
  ni  ohak  suti  bilan  neytrallashda  fosfogips 
pulpasiga  hisob-kitob  asosida  tarkibida 
10
%  C a(O H ),  bo'lgan  ohak 
suti qo'shiladi,  keyin pulpa 2 soat mobaynida qorishtiriladi.  Neytrallash 
reaksiyasining  tugashi  fenolftalein  b o 'yich a  kuzatilib  turiladi.
Fosfogips suvda  eriydigan  P
2
0
5
 dan  yuvib  tozalangandan  so 'n g 
u n d a n   fo sfo g ip s li  b o g 'lo v c h i  o lish   m u m k in .  A n a   sh u n d a y  
b o g 'lo v c h i  m o d d an in g  sifati  m exan ik   m u stah k am ligi  h am d a 
tishlashish  muddatlari  b o 'yich a standart talablariga  m uvofiq keladi.