Mm bux his itvaa egamberdiyeva doc

 
14- Мавзу: Корхоналар махсулот ишлаб чикариш таннархи тахлили. 
Режа: 
14.1. Маҳсулотлар таннархи тахлилининг максад ва вазифалари хамда 
маълумот олиш манбалари 
14.2.Харажатларни туркумлари буйича тахлил килиш. 
14.3.Корхона ҳаражатларининг элементлари бўйича таснифи 
14.4. Товар маҳсулоти таркибий ўзгаришининг таъсири.
Адабиётлар: 1,2,4,6,9,28,29,31,61,74. 
Таянч иборалар: 
Товар маҳсулоти таркиби,товар маҳсулотининг ҳажми, умумишлаб 
чикариш (умумзавод) ҳаражатлари, ҳаражатлар моддалари, Ишлаб 
чиқариш таннорхига киритиладиган ҳаражатлар, давр харажатлари 
 
14.1. Маҳсулотлар таннархи тахлилининг максад ва вазифалари 
хамда маълумот олиш манбалари 
Маҳсулот 
таннархи 
корхоналар 
фаолиятининг 
аихжй 
сифат 
кўрсаткичларидан биридир. Корхоналарда ўтказилаётган барча тадбирлар, 
техникавий, ташкидий, ижтимоий-иқтисодий ўзгариш-ларнинг ҳаммаси 
корхона ҳаражатларига, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотнинг таннархига 
таъсир кўрсатади. Таннархнинг ўзгариши, албагга, корхоналарнинг молиявий 
ҳолатига таьсир этади. 
Илгари таннарнинг таҳлили, корхоналарнинг умумий фаолиятини 
таҳлил қилиш пайтида, олдинроқ кўрилиб, молиявий тахлил 
ўтказилаётган вақтда таннарх тўғрисида гап бўлмасди. Лекин, бозор 
муносабатларига ўтиш билан, юқорида тасдиқланганидек, асосий эътибор 
корхоналарнинг 
молиявий 
ҳолатини 
гаҳлил 
қилишга 
йўллантирилмокда, Шу сабабли охирги йилларда молиявий таҳдил 
бўйича гап борар экан, иқтисодий адабиётда маҳсулот таннархини 

---

www.qmii.uz/e-lib 
157 
таҳлил қилиш, корхоналарни молиявий ҳолатини тахлил этиш билан 
бирга ёритилмоқда. 
Куйида таннархни таҳлил қилиш муаммолари ёритилади, чунки: 
бозор муносабатлари даврида корхона фаолиятининг сифат 
кўрсаткичлари аҳамиятги ошиб боради, шу жумладан, таннарх 
кўрсаткичини аҳамиятги ҳам; 
маъмурий бошқарув тизимидан воз кечилиши муносабати билан 
корхоналар 
фаолиятида 
нимагадур 
таннархни 
қисқартириш 
муаммоларга керакли эътибор берилмаяпди; 
республикада ҳаражатлар таркиби тўғрисидаги Низомда корхона ишлаб 
чиқариш ҳаражатларининг ҳисоби ва ҳисоботи чамбарчас боғланган, 
демак, корхоналарнинг молиявий ҳолати тахлили таннарх муаммоларини 
ҳам ўз таркибига олиши керак. Таннархни тахлил қилиш тўғрисида гап 
кетганда шуни эътиборга олишимиз керакки, собиқ иттифоқ даврида бу 
борада кўп назарий ва амалий, илмий текширув ишлари бажарилған эди 
ва маъмурий тизимга мосланган таннарх ҳисоби ҳамда ҳисоботи тизими 
яратилганди. Бу тизим ўз таркибиға қуйидагаларни олган эди: 
таннарх 
ишлаб 
чиқаришнинг 
муҳим 
иқтисодий 
категорияларидан бири бўлиб, у маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни 
сотишдаги иқтисодий муносабатларни ифодалади; 
таннарх 
кўрсаткичи 
корхоналар 
фаолиятининг 
сифат 
кўрсаткичларидан 
бири 
бўлиб, 
таннархнк 
камайтириб 
туриш 
халқхўжалиги миқёсида кўтарилган вазифалардан бири шаюшда 
тасдиқланган эди; 
таннарх кўрсаткичларининг асосланган аниқ тизими шаклланган 
эди. Бу тизим ўз гаркибига ўрта тармоқ ва индивидуал таннарх 
кўрсаткичларни, фабрика, завод ва тўлиқ таннархни, ялпи, товар ва 
сотилған маҳсулотларнинғ таннархини, бир сўмлик товар маҳсулоти 
ишлаб чиқариш учун сарф қилинган -ҳаражатлар кўрсаткичини олар эди; 
корхоналар ҳаражатлари асосий ва қушимча, тўғри ва згри, таҳминан 
ўзгарувчан ва таҳминан ўзгармас ҳаражатлорга, элементларга ва 
моддаларга туркумланиб, улар ҳаражатлар таркиби таҳлилида кенг 
фойдаланилар эди: 
алоҳида ишлаб чиқариш тармоқ хусусиятларини тўлиқ эътиборга 
олиб, бу тармоқлар бўйича алоҳида маҳсулотларнинт таннархинй 
аниқлаш тизими — калкуляция тизими ишлаб чиқилган эди; 
таннарх кўрсаткичлари бўйича давлат ҳисоботи шаклланган эди. Бу 5-
шакл «Ишлаб чиқаришга-ҳаражатлар», 6-шакл «Товар маҳсулоти таннархи». 
Бу ҳисоботлар таннарх кўрсаткичларини ҳар томонлама тахлил қилиш 
имкониятини беради; таннарх кўрсаткичлари таркибида асосий 
кўрсаткич сифатида бир сўмлик товар маҳсулотини ишлаб чиқариш учун 
кетган ҳаражатлар қабул қилинган. 
Республикада бозор муносабатларига мосланган ҳисоб ва ҳисобот 
тизими ҳам шаклланмоқда. Бу борада таннарх бўйича бир қанча 
тадбирлар амалга оширилаяпти. Ҳаражатлар таркиби тўғрисидаги Низом 

---

www.qmii.uz/e-lib 
158 
1995 йили қабул қилинди. 1999 йили қайтадан кўриб чиқилди. Ҳаражатлар 
тўғрисида андозалар қабул қилинди. Лекин, афсуски, бу борада илгари 
бажарилган ишларни муҳим томонлари эътиборга олинмади.