Mirzo ulug‟bek nomidagi o‟zbekiston milliy universiteti

MIRZO ULUG‟BEK NOMIDAGI O‟ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI
BIOLOGIYA FAKULTETI
BIOLOGIYA KECHKI TA‟LIMYO‟NALISHI
ZOOLOGIYA FANIDAN

KURS ISHI

Mavzu: Qushlarning uchishga moslanish belgilari, uchish xillari

_{Bajardi: Usmanova Ozoda}
203-guruh talabasi
Tekshirdi: Boltaboyev A.S.

Toshkent 2022

Reja:
Kirish.
1. Qushlar parvoz qilishi.
2. Qushlarning parvozi evolyutsiyasi.
3. Parvoz qilish uchun organizmni morfolagik va
fiziologik moslanishi.
4. Qushlarning qanotining shakllari va uchish
xillari.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.

Kirish
Mavzuning dolzarbligi.

Har bir tirik organism o‟zi yashab turgan muhitiga moslashishi lozim.
Shu jumladan qushlar ham. Qushlar uchishga moslanishi uchun
organizmida bir qancha o‟zgarishlar yuzaga kelgan. Shu jumladan, har bir qush o‟zining iqlimiga, oziq turiga qarab turli xildagi uchish jarayonlarini namoyon qiladi. Qushlar turli mamlakatlarga migratsiya qilish
qobiliyatiga ega. Ular kilometrlab kun bo‟yi dab olmasdan osmonda
parvoz qilishi mumkin. Qushlarning uchishi tabiatga ham foyda keltirmay qolmaydi. U o‟simliklarni urug‟larini boshqa populyatsiyalarga olib o‟tib tarqatishda ishtirok etadi.
Bundan tashqari ba‟zi qushlar hashorotlarni ko‟payib ketishini oldini
oladi. Hashorotxo‟r qushlar yordamida ekinlarni saqlab qolish mumkin.
Qushlarning uchishiga qarab insoniyat turli yangiliklarni kash etishgan.
Shular jumlasidan samalyotni misol qilib keltirsak bo‟ladi. Insoniyatning uchishga moslanish belgilari yo‟qligi sabali ular ham xuddi qushlardek
osmonlarga parvoz qilishni xohlashdi va samalyotni ixrito qilishdi.
Bu mavzuni tanlaganimdan maqsad qushlarning uchish xillarini, uchish
mexanizmlarini va qanday qilib qushlar dastlab uchishga moslashganini
o‟rganishdan iborat. Qushlarning hammasi ham bir xil uchish
mexanizmiga ega emas. Yashash sharoiti, oziq topishiga qarab turlicha
bo‟ladi. Bundan tashqari uya qurish, juftlashishda ham o‟zining
taktikasiga ega.

1. Qushlarning parvozi uchadigan qushlarning ko'p turlari tomonidan qo'llaniladigan asosiy harakat usuli(1-rasm).Parvoz qushlarga
ovqatlanish, ko'paytirish, yirtqichlardan qochish va ko'chib o'tishda
yordam beradi.

1-rasm
Qushlarning parvozi hayvonot olamida harakatlanishning eng murakkab
shakllaridan biridir. Harakatning bu turining har bir jihati, jumladan,
suzib yurish, uchish va qo„nish, ko„plab murakkab harakatlarni o„z ichiga oladi. Turli xil qush turlari millionlab yillar davomida evolyutsiya
natijasida muayyan muhitga, o'lja tutish, yirtqichlardan himoyalanish va
boshqa ehtiyojlarga moslashganligi sababli, ularning qanotlari
ixtisoslashgan va turli xil parvoz shakllarini egallagan.
Qushlarning parvozi qanday rivojlanganligi haqida turli xil nazariyalar
mavjud, jumladan yiqilish yoki sirpanish (daraxtlar gipotezasi), yugurish

yoki sakrash (gipoteza), qanot yordamida egilish yoki proavis harakatidan uchish.

Qushlarning parvozi asoslari samolyotlarnikiga o'xshaydi, ularda
parvozni ta'minlovchi aerodinamik kuchlar ko'tariladi va tortiladi. Yuk
ko'tarish kuchi qanotdagi havo oqimining ta'sirida hosil bo'ladi, bu havo
pardasi deyiladi. Havo pardasi shunday shakllanganki, havo qanotda
yuqoriga aniq kuch bilan yo‟naladi, havo harakati esa pastga
yo'naltiriladi. Ba'zi turlarda qush tanasi atrofidagi havo oqimi tufayli
qo'shimcha to'r ko'tarilishi mumkin, ayniqsa qanotlari buklangan yoki
yarim buklangan holda oraliq parvoz paytida.
Qushlarning parvozi vaqtida airodinamik qarshilik mavjud. Aerodinamik qarshilik harakat yo'nalishiga qarama-qarshi kuch va shuning uchun
parvozda energiya yo'qotish manbai. Energiya yo‟qotish kuchini ikki
qismga bo'lish mumkin: ko'tarilishdan kelib chiqadigan tortishish, bu
energiya birinchi navbatda qanot uchi girdobida tugaydi va parazit
tortishish, shu jumladan havo ishqalanishidan terining ishqalanishi va
tana sirtlari va qushning old qismidan tortilish hosil qiladi. Qushlarning
tanasi va qanotlarini tartibga solish bu kuchlarni kamaytiradi.
Qushlarning parvoz tezligi juda muhimdir. Aqlli parvozli qush ham qarg'a singari(2-rasm), soatiga soatiga soatiga 50 км, laylaklar, 70-90 км. Biroq, mavsumiy qushlar parvozlari paytida qushlar odatda o'z imkoniyatlaridan to'liq foydalanmaydilar va shoshilmasdan uchishmaydi. Hatto bahorda
ham, ular kuzdan katta bo'lganlarida, progressiv taraqqiyotning o'rtacha
tezligi 55 km, oq laylak 60 km va Kuku kuniga 80 km. Shunday qilib,
qushlar kunduzi bir soat sarflashadi, qolganlari to'xtash uchun ketmoqda.

2-rasm
Ov haqida bunday ma'lumot yo'q, ammo ularning parvoz tezligi biroz
katta ekanligiga shubha yo'q. To'g'ri, ba'zi hollarda, qushlar dam
olmasdan uzoq masofani qamrab oladi. Masalan, halqa bilan, bir kechada Valdshnep ba'zida 500 km tezlikda uchib ketdi. Bo'ron tomonidan sanab
o'tilgan Chibisovning suruvi 24 soat davomida Angliyadan
Newundlandiyaga (Shimoliy Amerika) 3500 km narida uchib o'tdi.
Bahor va kuzda kechqurun kechqurun, ba'zida bir joyda karamli g'oz yoki jiringlash hushtaklari bor. Haqiqat shundaki, nafaqat tungi qushlar, balki
kunduzgi mavsumiy reyslar ham amalga oshiriladi.
Ob-havo sharoiti harakatga ta'sir qiladi. Bahorda o'tkir iliq islish har doim kuchli qushlarning kelishiga olib keladi. Issiq ob-havo bilan, barcha yangi mehmonlar har kuni har kuni bo'lib ko'rinadi. Ular deyarli o'z vatanlariga to'xtashsiz harakatlarini davom ettirmoqdalar. Sovuq yana paydo

bo'lganda turli xil rasm kuzatiladi. Parvoz darhol to'xtatiladi, yangi

qushlarning yangi turlari ko'rinmaydi. Bahorda kuchli sovutish ba'zan
migratsiya qushlarining harakatini janubga qaytaradi. Kuzda, aksincha,
har bir sovutish qushlarning mustahkamlangan chivinlari bilan birga
keladi. Dneper yomg'irli va sovuq kunlarida odatda iliq ob-havoda,
janubdan ancha qiziydigan qushlar harakati mavjud. Shu kunlarda,
o'rdaklar ba'zan 150-200 kmgacha "yiqilib tushish" ni qamrab olgan
holda, Bag'ar va serebrining juda kuchli qizini kuzatish mumkin. Issiq ob- havo bu qushlarni to'xtatish uchun eng qulay joylarda o'tirishga majbur
qiladi.
Ba'zi qushlarda, masalan, KryoqV, g'oz va boshqalar, kuzgi Span eng
qizg'in reklama qilishning bir necha davri (to'lqinlar) mavjud.
Krenning birinchi uchastkasi odatda avgust oyida bo'lib o'tadi; Keyin
sentyabr - oktyabrda bitta, ikkitasi yoki hatto uchta yangi Span to'lqinlari mavjud; So'nggi to'lqin har doim kuzgi muz haydash bilan bog'liq.
Uchadigan o'rdaklarning bu to'lqinlari har doim o'tkir sovutish yoki sovuq shimoliy va shimoli-sharqiy shamol oldida.
Parvoz paytida ko'pchilik qushlar suruv bilan turishadi. Hatto
Waldshnepes yoki Dupel kabi qushlar ham, parvozlar kichik guruhlarda
yoki hatto paketlar bilan yig'ilishadi. Shubhasiz, bu holatda kosalar
turmush tarzi ustunlikka ega. Qushlar paketida dushmanlarning
hujumchilarini o'z vaqtida ko'rish osonroq. Har qanday ovchi o'q
o'rdaklari yoki boshqa qushlarning otlari bitta qushdan ko'ra qiyinroq
ekanligini biladi.

2. Aksariyat paleontologlar qushlar kichik teropodli dinozavrlardan paydo bo'lgan degan fikrga qo'shiladilar, ammo qushlarning parvozining kelib

chiqishi paleontologiyadagi eng qadimgi va eng qizg'in bahsli
munozaralardan biridir. Bu borada uchta faraz mavjud:
1. Daraxtlardan pastga qarab tushishi. Qushlarning ajdodlari dastlab
daraxtlardan pastga tushishgan va keyin haqiqiy parvozni ta'minlaydigan
boshqa modifikatsiyalarga ega bo'lishgan.
2.Qushlarning ajdodlarini kichik bo‟lishi. Dastlab qushlar tez
harakatlanadigan yirtqich dinozavrlar bo'lishgan, ularda patlar boshqa
sabablarga ko'ra rivojlanib, so'ngra avval ko'tarilish, keyin esa haqiqiy
parvozni ta'minlash uchun yanada rivojlangan.
3.Qanot yordamida qiyalik bilan yugurish (WAIR). Qushlarning qanotlari oldingi oyoqlarning o'zgarishi natijasida paydo bo'lgan, bu esa
qushlarning daraxtlar tanasi kabi o'ta tik qiyaliklarda yugurishini
ta'minlagan.
Ma'lum bo'lgan eng qadimgi qush Arxeopteriksning ucha olishi yoki
yo'qligi haqida ham bahslar bo'lgan. Arxeopteriks(3-rasm) qushlarning
miya tuzilmalariga va qushlar parvozlarini boshqarish uchun
foydalanadigan ichki quloq muvozanat datchiklariga ega bo„lgan.
Arxeopteriksning qanotlari zamonaviy qushlarnikiga o'xshab, qanotlari va dumida ham xuddi shunday assimetrik uchuvchi patlarga ega edi. Ammo arxeopteriksda zamonaviy qushlarning qanotlari tez va kuchli urilishlar
hosil qiladigan yelka mexanizmi yo'q edi. Bu shuni anglatishi mumkinki,
u va boshqa erta qushlar ucha olmagan va faqat sirpanib keta olgan. Ular

qanotlarini bazilika kaltakesaklari kabi suv yuzasi bo'ylab yugurish uchun yordamchi sifatida foydalangan bo'lishi mumkin degan farazga olib keldi.

3-rasm
Arxeopteriks qushlarning parvozlarini boshqarish uchun foydalanadigan miya tuzilmalari va quloq ichidagi muvozanat sezgichlari mavjud edi.Arxeopteriks shuningdek, zamonaviy qushlar singari qanotli patlarni tartibga solgan va qanotlari va dumida xuddi shunday assimetrik uchish patlari bo'lgan. Ammo Arxeopteriksning zamonaviy qushlar singari
yelka mexanizmi rivojlanmagan. Bu uning va boshqa qushlarning uchib yurishga qodir emasligini va faqat sirpanib tushishini anglatishi
mumkindengiz cho‟kindilarida uning qoldiqlari topilganligi (4-rasm),

ular qanotlarini suv sathidan o'tishda yordam sifatida foydalangan

bo'lishi mumkin degan farazga olib keldi.
2018 yil mart oyida olimlar bu haqda xabar berishdi Arxeopteriks
ehtimol parvozga qodir edi, lekin u bilan farq qiladigan darajada
zamonaviy qushlar.
Tuklar turli xil seluozavr dinozavrlarida (jumladan, ilk tiranozavriy
Dilongda) topilgan. Zamonaviy qushlarni deyarli barcha paleontologlar tomonidan selyurozavrlar deb tasniflangan. Tuklarning asl funktsiyalari issiqlik izolyatsiyasi va raqobatbardosh displeylarni o'z ichiga olgan
bo'lishi mumkin. "Yerdan yuqoriga" gipotezasining eng keng tarqalgan versiyasi qushlarning ajdodlari yerda yuruvchi mayda yirtqichlar bo'lib, o'ljani ta'qib qilishda oldingi oyoqlarini muvozanat uchun ishlatgan va
oldingi oyoqlari va patlari keyinchalik sirpanish uchun rivojlangan va
keyin parvoz qilish uchun moslanishlar paydo bo‟la boshlagan.Yana bir “tepadan yuqoriga” nazariyasida parvozning evolyutsiyasi dastlab
raqobatbardosh namoyishlar va janglar natijasida yuzaga kelganligini
ta‟kidlaydi. Ko'pgina zamonaviy qushlar qanotlarini qurol sifatida
ishlatishadi va pastga zarbalar zarba berish kabi harakatga ega.
Arxeopteriks qoldiqlarining ko'pchiligi dengiz cho'kindilaridan kelib
chiqqan bo'lib, qanotlari qushlarga oddiy bazilisk kabi suv ustida
yugurishda yordam bergan bo'lishi mumkinligi taxmin qilingan.

4-rasm

3. Qushlar nafaqat qanotlarini, balki uchishda yordam beradigan boshqa ko'plab moslashuvlarni ham rivojlantirdilar. Qushlar kuchli, ammo engil suyakga ega. Umuman olganda, qushlarda uchish moslashuvining ikki

turi mavjud:

Morfologik moslashuvlar
Anatomik moslashuvlar