Mirzo ulug ’ bek nomidagi o ’ zbekiston milliy universiteti “ fizika

5-rasm. 
.
6-rasm 

---

11 
 
 

7-rasm 

2
0
cos
I
I
=
 
(3) 
ifoda bilan aniqlanadi. Bu munosabat 
Malyus qonuni
deb yuritiladi.
Faraz qilaylik, tabiiy yorug’lik nuri 
I 
yo
’
nalishiga bir-biri bilan tekisliklari 
burchakni 
tashkil qilgan ikkita polyarizatorga tushayotgan bo’lsin. 
8-rasm 
U holda, 
dan yassi qutblangan nur chiqib, uning intensivligi 
ga teng 
bo’ladi
. 
 
Ikkinchi polyarizatordan 
dan esa 
o’tadi. U holda ikkita 
polyarizatordan o’tgan nurning inten
sivligi: 
Agar tenglamada 
da 
ya’ni 
ga teng bo’ladi. 
12 
P
1
P
2
ест
I
I
2
1
0
=

2
cos
2
1
ест
I
I
=

ест
I
0
0
0
1
0
1
0

---

Bunda 
polyarizator optik o’qi bilan
polyarizatorning optic o’qiga parallel 
bo’ladi, 
. 
Agar 
bo’lsa 
nur o’tmaydi 
. Amalda , 
polyarizator 
polyarizatorga perpendikulyar, 
. 
Polarizatsiyalangan nur
. 
Quyosh nuri va tabiiy va sun'iy yoritishning deyarli 
barcha boshqa shakllari yorug'lik to'lqinlarini hosil qiladi, ularning elektr maydon vektorlari 
tarqalish yo'nalishiga perpendikulyar bo'lgan barcha tekisliklarda tebranadi. Agar elektr 
maydon vektorlari nurni maxsus materiallar bilan filtrlash orqali bitta tekislik bilan 
chegaralangan bo'lsa, u holda yorug'lik tarqalish yo'nalishi bo'yicha tekislik yoki chiziqli 
qutblangan deb ataladi va bitta tekislikda tebranadigan barcha to'lqinlar tekislik deb 
ataladi.

 
9-rasm 
Inson ko'zi tasodifiy yo'naltirilgan va qutblangan yorug'likni farqlash qobiliyatiga 
ega emas va tekis polarizatsiyalangan yorug'likni faqat qizg'inlik yoki rang effekti orqali 
aniqlash mumkin, masalan, qutblangan quyoshdan saqlaydigan ko'zoynak taqish paytida 
kamaygan porlash orqali. Aslida, odamlar qutblangan yorug'lik mikroskopida kuzatilgan 
yuqori kontrastli haqiqiy tasvirlar va raqamli (yoki plyonkada) olingan va keyin 
qutblanmagan yorug'lik bilan ekranga proyeksiya qilingan bir xil namunalarning bir xil 
tasvirlari o'rtasidagi farqni ajrata olmaydi. Polarizatsiyalangan yorug'likning asosiy 
tushunchasi 9-rasmda tasvirlangan ikkita chiziqli polarizatorga tushgan qutblanmagan 
yorug'lik nurlari uchun. Elektr maydoni vektorlari tushayotgan yorug'lik nurida barcha
13 

---

yo'nalishlarda tebranadigan sinusoidal to'lqinlar sifatida tasvirlangan (360 daraja; 60 
graduslik oraliqda joylashgan faqat oltita to'lqin rasmga kiritilgan bo'lsa ham). Haqiqatda, 
tushayotgan yorug'lik elektr maydoni vektorlari birinchi polarizatorga duch kelgunga qadar 
barcha tekisliklarda teng taqsimlangan holda tarqalish yo'nalishiga perpendikulyar 
tebranadi.
9-rasmda tasvirlangan polarizatorlaraslida bir yo'nalishda yo'naltirilgan uzun 
zanjirli polimer molekulalarini o'z ichiga olgan filtrlardir. Birinchi qutblanish filtridan faqat 
yo'naltirilgan polimer molekulalari bilan bir tekislikda tebranayotgan tushayotgan yorug'lik 
yutiladi, polimer tekisligiga to'g'ri burchak ostida tebranayotgan yorug'lik o'tadi. Birinchi 
polarizatorning qutblanish yo'nalishi vertikal ravishda tushayotgan nurga yo'naltirilgan, 
shuning uchun u faqat vertikal elektr maydon vektorlariga ega bo'lgan to'lqinlarni 
o'tkazadi. Birinchi polarizatordan o'tadigan to'lqin keyinchalik ikkinchi polarizator 
tomonidan bloklanadi, chunki bu polarizator yorug'lik to'lqinidagi elektr maydon vektoriga 
nisbatan gorizontal yo'naltirilgan. Bir-biriga nisbatan to'g'ri burchak ostida yo'naltirilgan 
ikkita polarizatordan foydalanish tushunchasi odatda kesishgan polarizatsiya deb ataladi 
va qutblangan yorug'lik mikroskopiyasi tushunchasi uchun asosiy hisoblanadi.
Qutblangan yorug'lik mavjudligiga oid birinchi maslahatlar taxminan 1669-yilda 
Erazm Bartolin Islandiya shpati mineralining kristallari (shaffof, rangsiz kaltsit ) kristallari 
o'tadigan yorug'lik ostida ob'ektlar kristallar orqali ko'rilganda qo'sh tasvir hosil qilishini 
aniqlaganida paydo bo'ldi. O'z tajribalari davomida Bartolin ham juda g'ayrioddiy hodisani 
kuzatdi. Kaltsit kristallari ma'lum bir o'q atrofida aylantirilganda, tasvirlardan biri 
ikkinchisining atrofida aylana bo'ylab harakatlanadi va bu kristallar qandaydir tarzda 
yorug'likni ikki xil nurga bo'lishayotganini isbotlaydi.