Tarixi :
Qutblangan yorug
’
lik to
’
lqinlarining kashfiyotidan oldin ko
’
plab olimlar
ishlagan. 1669
–
yilda daniyalik olim E.Bartolin ohakli shpati (CaCO3) kristallari bilan
oʻtkazgan tajribalari haqida, koʻpincha oddiy rombedr koʻrinishida boʻlgan, ularni
Islandiyadan qaytgan dengizchilar olib kelganligi haqida maʼlumot berdi. U kristalldan
o‘tayotgan yorug‘lik
dastasi ikki nurga (hozir oddiy va g‘ayrioddiy deb ataladi) ajralishini
ko‘rib hayron bo‘ldi. Bartolin o’
zi kashf etgan qo
’
sh sinishi hodisasini chuqur o
’
rgandi,
ammo u izoh bera olmadi. E. Bartolin tajribalaridan 20 yil o
’
tgach, uning kashfiyoti golland
olimi X. Gyuygensning e
’
tiborini tortdi. Uning o
’
zi Islandiya shpak kristallarining
xususiyatlarini o
’
rganishni boshladi va yorug
’
likning to
’
lqin nazariyasi asosida qo
’
sh
sinishi hodisasiga izoh berdi. Shu bilan birga, u kristalning 6mpli o
’
qi haqida muhim
tushunchani kiritdi, uning atrofida aylanish jarayonida kristalning xususiyatlarining
anizotropiyasi, ya
’
ni ularning yo
’
nalishga bog
’
liqligi (albatta, hamma kristallarda ham
shunday o
’
q mavjud emas). Gyuygens o
’
z tajribalarida Bartolindan uzoqroqqa o
’
tib,
Islandiya shpati kristalidan chiqqan ikkala nurni ham xuddi shunday ikkinchi kristall orqali
o
’
tkazdi. Ma
’
lum bo
’
lishicha, agar ikkala kristalning optik o
’
qlari parallel bo
’
lsa, bu
nurlarning optik parchalanishi endi sodir bo
’
lmaydi. Agar ikkinchi romboedr tarqalish
yo
’
nalishi bo
’
yicha 180 daraja aylantirilsa oddiy nur, keyin ikkinchi kristall orqali
o
’
tayotganda favqulodda nur birinchi kristaldagi siljishga qarama-qarshi yo
’
nalishda
siljishni boshdan kechiradi va ikkala nur ham bir nurga birlashtirilgan bunday tizimdan
chiqadi. Bundan tashqari, kristallarning 6mpli o
’
qlari orasidagi burchakka qarab, oddiy va
6
favqulodda nurlarning intensivligi o
’
zgarishi aniqlandi. Ushbu tadqiqotlar Gyuygensni
yorug
’
lik qutblanishi hodisasini kashf etishga yaqin qildi, ammo u hal qiluvchi qadamni
qo
’
ya olmadi. X.Gyuygensning tajribalarini tushuntirish uchun yorug
’
likning korpuskulyar
nazariyasiga amal qilgan I.Nyuton yorug
’
lik nurining eksenel simmetriyasining yo
’
qligi
haqidagi g
’
oyani ilgari surdi va shu bilan yorug
’
likning qutblanishini tushunishga muhim
qadam qo
’
ydi. 1808
–
yilda frantsuz fizigi E.Malus island shpazi bo
’
lagi orqali Parijdagi
Lyuksemburg saroyi derazalariga botayotgan quyosh nurlarida porlab qarab turib,
kristalning ma
’
lum bir pozitsiyasida faqat bitta rasm ko
’
rindi. Shu va boshqa tajribalarga
asoslanib, Nyutonning yorugʻlikning korpuskulyar nazariyasiga asoslanib, u quyosh
nuridagi korpuskulalar tasodifiy yo
ʻnaltirilgan boʻladi, lekin sirtdan aks etgandan yoki
anizotrop kristaldan oʻtgandan soʻng ular maʼlum bir orientatsiyaga ega boʻladi, degan
fikrni ilgari surdi. Bunday
“
tartibli
”
yorug
’
likni u polarizatsiya deb atagan.
7
a)
b)
v)
Do'stlaringiz bilan baham: |