Mirzo ulug ’ bek nomidagi o ’ zbekiston milliy universiteti “ fizika

10-rasm 
14 

---

Bir asrdan ko'proq vaqt o'tgach, frantsuz fizigi Etyen Malyu kaltsit kristallari orqali 
aks ettirilgan yorug'lik bilan yaratilgan tasvirlarni o'rganib chiqdi va ma'lum sharoitlarda 
tasvirlardan biri yo'q bo'lib ketishini payqadi. U oddiy kunduzgi yorug'lik kaltsit kristalidan 
alohida yo'llar bilan o'tgan ikki xil yorug'lik shaklidan iborat deb noto'g'ri taxmin qildi. 
Keyinchalik aniqlandiki, farq kristalldan o'tadigan yorug'likning qutbliligi tufayli yuzaga 
keladi. Kunduzgi yorug'lik barcha tekisliklarda tebranadigan yorug'likdan iborat bo'lib, aks 
ettirilgan yorug'lik ko'pincha yorug'lik aks ettiriladigan sirtga parallel bo'lgan bitta tekislik 
bilan chegaralanadi. 
Qutblangan yorug'lik yorug'lik nurlarini chetga suradigan umumiy jismoniy 
jarayonlardan, jumladan, yutilish, sinish, aks ettirish, diffraktsiya (yoki tarqalish) va ikki 
sinishi deb nomlanuvchi jarayon natijasida hosil bo'lishi mumkin.(ikki marta sinishi xossasi). 
Dielektrik (yoki izolyatsion) materialning tekis yuzasidan aks ettirilgan yorug'lik ko'pincha 
qisman qutblanadi, aks ettirilgan yorug'likning elektr vektorlari material yuzasiga parallel 
bo'lgan tekislikda tebranadi. Polarizatsiyalangan yorug'likni aks ettiruvchi sirtlarning 
umumiy misollari - buzilmagan suv, shisha, plastmassa plitalar va avtomobil yo'llari. 
Bunday hollarda, elektr maydon vektorlari sirtga parallel bo'lgan yorug'lik to'lqinlari turli 
yo'nalishlarga ega bo'lganlarga qaraganda ko'proq darajada aks etadi. Izolyatsiya qiluvchi 
yuzaning optik xususiyatlari polarizatsiyalangan aks ettirilgan yorug'likning aniq miqdorini 
aniqlaydi. Ko'zgular yaxshi polarizator emas, garchi shaffof materiallarning keng spektri 
juda yaxshi polarizator rolini o'ynaydi, lekin faqat tushayotgan yorug'lik burchagi ma'lum 
chegaralar ichida yo'naltirilgan bo'lsa.
Polarizatsiyalanmagan yorug'likning tekis izolyatsion yuzaga tushishini ko'rib 
chiqayotganda, aks ettirilgan yorug'lik to'lqinlarining barchasi bitta tekislikda qutblangan 
bo'lgan noyob burchakka ega. Bu burchak odatda Bryuster burchagi deb ataladi va havo 
orqali o'tadigan yorug'lik dastasi uchun quyidagi tenglamadan foydalanib osongina 
hisoblash mumkin: 
15 

---

Bu erda n - yorug'lik aks ettirilgan muhitning sinishi ko'rsatkichi, th ( i ) - tushish 
burchagi va th ( r ) - sinish burchagi. Tenglamani o'rganib chiqib, noma'lum namunaning 
sinishi ko'rsatkichini Bryuster burchagi bilan aniqlash mumkinligi ayon bo'ladi. Bu 
xususiyat, ayniqsa, o'tadigan yorug'lik uchun yuqori yutilish koeffitsientiga ega bo'lgan 
shaffof bo'lmagan materiallarda foydali bo'lib, odatiy Snell qonuni formulasini qo'llamaydi. 
Ko'zgu texnikasi orqali qutblanish miqdorini aniqlash, shuningdek, belgilanmagan 
polarizatsiya plyonkasi varag'ida polarizatsiya o'qini qidirishni osonlashtiradi. 
11-rasm 
Bryuster burchagining printsipi 11-rasmda havoga nisbatan yuqori sinishi 
ko'rsatkichiga ega bo'lgan shaffof muhitning tekis yuzasidan aks etadigan bitta nur nuri 
uchun tasvirlangan. Tushgan nur faqat ikkita elektr vektor tebranish tekisligi bilan chiziladi, 
lekin tarqalish yo'nalishiga perpendikulyar barcha tekisliklarda tebranishlarga ega bo'lgan 
yorug'likni tasvirlash uchun mo'ljallangan. Nur sirtga kritik burchak ostida kelganda 
(Bryuster burchagi; 11 - rasmda th o'zgaruvchisi bilan ifodalangan ), aks ettirilgan nurning 
qutblanish darajasi 100 foizni tashkil etadi, elektr vektorlarining yo'nalishi tushish 
tekisligiga perpendikulyar va aks ettiruvchi sirtga parallel. Indentsiya tekisligi hodisa, singan 
va aks ettirilgan to'lqinlar bilan belgilanadi. Singan nur aks ettirilgan nurdan 90 graduslik 
burchakka yo'naltirilgan va faqat qisman qutblangan. 
Suv (sinishi indeksi 1,333), shisha (sinish indeksi 1,515) va olmos (2,417 sinishi 
indeksi) uchun kritik (Bryuster) burchaklari mos ravishda 53, 57 va 67,5 daraja. Magistral 
yo'l yuzasidan Brewster burchagida aks ettirilgan yorug'lik ko'pincha bezovta qiluvchi va 
chalg'ituvchi porlashni keltirib chiqaradi , buni issiq, quyoshli kunda magistralning uzoq
16 

---

qismini yoki suzish havzasi yuzasini ko'rish orqali osongina ko'rsatish mumkin. Zamonaviy 
lazerlar odatda Bryuster burchagidan foydalanib, lazer bo'shlig'ining uchlari yaqinida 
joylashgan ko'zgu yuzalarida aks ettirilgan chiziqli polarizatsiyalangan yorug'likni hosil 
qiladi. 
Yuqorida muhokama qilinganidek, gorizontal yuzalardan, masalan, avtomagistral 
yoki hovuzdagi suvdan kelib chiqadigan yorqin aks ettirishlar qisman qutblangan bo'lib, 
elektr maydon vektorlari erga parallel ravishda tebranadi. Ushbu yorug'lik 12-rasmda 
ko'rsatilganidek, vertikal yo'nalishda yo'naltirilgan polarizatsiya filtrlari orqali bloklanishi 
mumkin, qutblangan quyoshdan saqlaydigan ko'zoynak bilan. Quyosh ko'zoynaklarining 
linzalarida ramkalarga nisbatan vertikal yo'naltirilgan polarizatsiya filtrlari mavjud. Rasmda 
ko'k yorug'lik to'lqinlari o'zlarining elektr maydon vektorlari polarizatsiya linzalari bilan bir 
xil yo'nalishda yo'naltirilgan va shuning uchun ular orqali o'tadi. Aksincha, qizil yorug'lik 
to'lqinining tebranish yo'nalishi filtr yo'nalishiga perpendikulyar va linzalar tomonidan 
bloklanadi. Polarizatsiya qiluvchi quyoshdan saqlaydigan ko'zoynaklar quyoshda yoki 
plyajda haydashda juda foydali bo'lib, quyosh nuri yo'l yoki suv yuzasidan aks etadi, bu esa 
deyarli ko'r bo'lishi mumkin bo'lgan porlashni keltirib chiqaradi. Polarizatsiya filtrlari 
fotografiyada ham juda foydali bo'lib, ular porlashni kamaytirish va fotosuratlar yoki 
raqamli tasvirlardagi umumiy tasvir kontrastini oshirish uchun kamera linzalarining old 
qismiga biriktirilishi mumkin.