|
2.4.
Elliptik va doiraviy qutblangan yorug'lik.
Chiziqli polarizatsiyalangan yorug'likda elektr vektori yuqorida muhokama
qilinganidek, tarqalish yo'nalishiga perpendikulyar bo'lgan tekislikda tebranadi. Quyosh
nuri kabi tabiiy yorug'lik manbalari va sun'iy manbalar, shu jumladan cho'g'lanma va
lyuminestsent yorug'lik, barchasi fazoda va vaqtda tasodifiy bo'lgan elektr vektorining
yo'nalishlari bilan yorug'lik chiqaradi. Ushbu turdagi yorug'lik polarizatsiyalanmagan deb
nomlanadi . Bundan tashqari, chiziqli va qutblanmagan yorug'lik o'rtasida joylashgan
elliptik qutblangan yorug'likning bir nechta holatlari mavjud bo'lib, ularda elektr maydon
vektori yorug'lik to'lqinining tarqalish yo'nalishiga perpendikulyar barcha tekisliklarda ellips
shaklini transkripsiya qiladi.
Elliptik qutblanish, tekis polarizatsiyalangan va qutblanmagan yorug'likdan farqli
o'laroq, yorug'lik nurining tarqalish (hodisalar) o'qi atrofida elektr vektorining aylanish
yo'nalishini bildiruvchi aylanish "sezgi" ga ega. Yakuniy ko'rib chiqilayotganda, qutblanish
yo'nalishi chap yoki o'ng qo'lda bo'lishi mumkin, bu xususiyat elliptik qutblanishning
qo'lchanligi deb ataladi. Vektorning soat yo'nalishi bo'yicha aylanma supurishlari o'ng qo'l
polarizatsiyasi deb ataladi va soat miliga teskari aylanishlar chap qo'l polarizatsiyasini
ifodalaydi.
Polarizatsiya ellipsining katta va kichik vektor o'qlari teng bo'lgan hollarda
yorug'lik to'lqini doiraviy qutblangan yorug'lik toifasiga kiradi va ma'noda o'ng yoki chap
qo'l bo'lishi mumkin. Yana bir holat tez-tez sodir bo'ladi, bunda elliptik qutblangan
yorug'likdagi elektr vektor komponentining kichik o'qi nolga tushadi va yorug'lik chiziqli
polarizatsiyalanadi. Ushbu qutblanish motivlarining har biriga laboratoriyada tegishli optik
asboblar yordamida erishish mumkin bo'lsa-da, ular tabiiy qutblanmagan yorug'likda ham
(turli xil, ammo kichik darajalarda) paydo bo'ladi.
Yorug'lik dastasi qo'sh sindiruvchi kristallni kesib o'tganda hosil bo'ladigan oddiy
va favqulodda yorug'lik to'lqinlari bir-biriga o'zaro perpendikulyar bo'lgan tekis qutblangan
elektr vektorlariga ega. Bundan tashqari, har bir komponent kristall bo'ylab sayohat
paytida boshdan kechiradigan elektron o'zaro ta'sirdagi farqlar tufayli, odatda ikkita to'lqin
o'rtasida faza almashinuvi sodir bo'ladi. Oddiy va g'ayrioddiy to'lqinlar alohida
traektoriyalar bo'ylab harakat qilsa va yuqorida tavsiflangan kaltsit kristalida keng
tarqalgan bo'lsa-da, bu odatda yorug'lik tekisligiga perpendikulyar bo'lgan optik o'qga ega
bo'lgan kristalli materiallarga taalluqli emas.
29
25-rasm.
Kompensatsiya yoki kechikish deb nomlanuvchi maxsus materiallar sinfiPlitalar bir
qator ilovalar, shu jumladan qutblangan optik mikroskop uchun elliptik va dumaloq
polarizatsiyalangan yorug'lik ishlab chiqarishda juda foydali. Bu ikki sinuvchan moddalar
tanlangan, chunki ularning optik o'qi tushayotgan yorug'lik nuriga perpendikulyar
bo'lganda, oddiy va favqulodda yorug'lik nurlari bir xil traektoriyalarni kuzatib boradi va
ikki sinishi darajasiga bog'liq bo'lgan fazalar farqini namoyish etadi. Ortogonal to'lqinlar
juftligi ustma-ust qo'yilganligi sababli, uni fazalardagi kichik farq bilan ajratilgan o'zaro
perpendikulyar elektr vektor komponentlariga ega bo'lgan yagona to'lqin deb hisoblash
mumkin. Vektorlar uch o'lchovli fazoda oddiy qo'shish yo'li bilan birlashtirilganda, hosil
bo'lgan to'lqin elliptik qutblangan bo'ladi.
Ushbu kontseptsiya 25-
rasmda tasvirlangan, bunda hosil boʻlgan elektr vektor bir
tekislikda tebranmaydi, balki yorugʻlik toʻlqinining tarqalish oʻqi atrofida bosqichma
-
bosqich aylanib, toʻlqin burchak ostida koʻrilganda spiral koʻrinishida koʻrinadigan elliptik
traektoriyani supurib chiqaradi. Oddiy va favqulodda to'lqinlar orasidagi fazalar farqining
o'lchami (teng amplitudali) to'lqin tarqalish yo'nalishidan oxirigacha ko'rilganda vektor
elliptik yoki aylana yo'lni supurishini aniqlaydi. Agar fazalar siljishi to'lqin uzunligining
to'rtdan biriga yoki to'rtdan uchiga teng bo'lsa, aylana spiral hosil bo'lgan vektor bilan
chiziladi. Biroq, bir yarim yoki to'liq to'lqin uzunligidagi fazali siljishlar chiziqli
polarizatsiyalangan yorug'likni keltirib chiqaradi va boshqa barcha fazali siljishlar turli
darajadagi elliptiklikka ega bo'lgan siljishlarni keltirib chiqaradi.
Oddiy va g'ayrioddiy to'lqinlar qo'sh sindiruvchi kristalldan paydo bo'lganda, ular
o'zaro perpendikulyar tekisliklarda tebranadi, bu ularning individual intensivliklarining
30
yig'indisiga teng bo'lgan umumiy intensivlikka ega. Polarizatsiyalangan to'lqinlar
perpendikulyar tekisliklarda tebranadigan elektr vektorlariga ega bo'lganligi sababli,
to'lqinlar interferentsiyaga duchor bo'lolmaydi. Bu fakt ikki sindiruvchi moddalarning tasvir
hosil qilish qobiliyatiga ta'sir qiladi. Interferentsiya faqat ikkita to'lqinning elektr vektorlari
kesishish vaqtida bir xil tekislikda tebranish natijasida hosil bo'lgan to'lqin amplitudasining
o'zgarishini keltirib chiqarishi mumkin (tasvirni shakllantirish talabi). Shunday qilib, ikki
sinishi bo'lgan shaffof namunalar, agar ular kesishgan polarizatorlar orasida tekshirilmasa,
ko'rinmas qoladi, faqat kuzatuvchiga eng yaqin polarizatorning o'qiga parallel bo'lgan
elliptik va aylana polarizatsiyalangan to'lqinlarning tarkibiy qismlaridan o'tadi. Ushbu
komponentlar kontrast hosil qilish uchun amplituda tebranishlarini ishlab chiqarishga qodir
va polarizatordan chiziqli polarizatsiyalangan yorug'lik sifatida paydo bo'ladi.
31
Do'stlaringiz bilan baham: |
