Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

4.
 
Gulxaniy asarlarining til xususiyatlari 
 
O‘rta Osiyoning siyosiy, madaniy hayotida ro‘y bergan tushkunlik XVI 
asirning oxiri - XVII asrning boshlarida yana chuqurlashdi. Shayboniy- lardan 
keyin hukmronlik qilgan ashtarxoniylar ham markazlashgan hukumat tuza 
olmadilar. O‘rta Osiyo uch xonlik (Buxoro, Xiva, Qo‘qon) va bir qancha mayda 
bekliklarga bo‘lingan edi. Bular o‘rtasida qonli kurashlar davom etardi. Buning 
ustiga Eron shohi Nodirniig XVIII asr o‘rtalaridagi bosqinchiligi mamlakat 
xo‘jaligini izdan chiqardi. Xonliklarda ishlab chiqarishning past darajada ekanligi, 
rayonlariing iqtisodiy, siyosiy munosabatlarda tafovutlar dialektal farqlarni 
kuchaytirib yubordi. Bu davrning adabiy tili mahalliy shevalarga tayangan holda 
rivojlandi. XVII-XIX asr adabiy tilini o‘rganishdagi asosiy manbalar sifatida 
tarixiy asarlar, tazkiralar, o‘sha davrda ijod qilgan shoirlarning ijodi diqqatga 
sazovordir. Bunda Abulg‘oziy Bahodirxon, Turdi, Mashrab, Nishotiy, Munis, 
Gulxaniy, Ogahiylarning adabiy meroslari muhim manbalar hisoblanadi.
Xiva xoni Abulg‘ozi Bahodirxon hijriy 1012 (milodiy 1603) -yil rabbiyul 
avval oyining 15-kunida Urganch shahrida tug‘ilgan. U o‘zbeklarning qo‘ng‘irot 
urug‘idan bo‘lgan. Abulg‘ozi tarix va adabiyotni puxta egallab, davrining allomasi 
darajasiga ko‘tarildi. Bu haqda muallifning o‘zi «Shajarai turk» asarida tangri uch 
hunar berganligini yozadi: sipohigarlik; barcha ash’orni fahmlamaklik, arabiy va 
forsiy hamda turkiy lug‘atlarning ma’nosini bilmaklik; Odam Atodan to bu 
damgacha Arabiston, Eron, Turon va Mo‘g‘ulistonda o‘tgan podshohlarning otlari, 
umrlari va saltanatlarini bilmaklik. 
Abulg‘ozi Bahodirxon siyosiy, harbiy ishlar bilan cheklanib qolmay, ilm-
fan, san’at va adabiyot bilan ham shug‘ullanadi. Uning “Shajarayi tarokima”, 
“Shajarayi turk” asarlari XVI-XVII asrlar Xorazm tarixi, o‘sha davr tilinn 
o‘rganishda alohida o‘rin tutadi.

---

114 
«Shajarayi tarokima» 1660-1661 yillarda turkman mullalari, shayxlari va 
beklarining iltimosi bilan yozilgan, asarda turkmanlar tarixi, turkman urug‘lari 
(solur, bayandur, taka, yavmut, tevachi)ning kelib chiqishi yoritilgan. Asarning 
o‘nlab qo‘lyozmalari mavjud, ular O‘zbekiston, Turkmaniston, Rossiyada 
saqlanadi. 
Qurbongeldi 
O‘razmuhammad 
tomonidan 
ko‘chirilgan 
qo‘lyozmaToshkentda saqlanadi. Bu asarning tanqidiy matni, ruscha tarjimasi va 
lingvistik tadqiqoti 1958 yili Leningradda (hozirgi Sankt-Peterburgda) nashr 
etilgan. Asar 1995 yilda Qozoqboy Mahmudov tomonidan kirill alifbosida e’lon 
qilinadi. 
“Shajarai turk” asari 1663-1664 yillarda bitilgan. so‘z boshi va 9 bobdan 
iborat. Asar Abulg‘ozi vafotidan so‘ng uning o‘g‘li Anushaxon topshirig‘iga 
muvofiq Mahmudbiy ibn mulla Muhammad Urganchiy tomonidan nihoyasiga 
yetkazilgan, Qozonda Rumyansev (1825), Sablukov (1854). Demezon (1871)lar 
tomonidan litografik usulda nashr ettirilgan. Asarning yettidan ortiq qo‘lyozmasi 
mavjud. Ular Toshkent, Sankt-Peterburg va Ashxobodda saqlanadi. Asarda o‘z 
sulolasining tarixini, shuningdek, Odam Atodan boshlab insoniyat, xususan, turkiy 
xalqlar, shajaralar haqida ma’lumot berishni asosiy maqsad qilgan.
Har ikkala asar yuzasidan A.Kononov ilmiy izlanish olib borib doktorlik 
dissertatsiyasini yoqlaydi, ularning rus tilida tanqidiy matnlarini 1958- yilda nashr 
ettirdi. 1950-yilda K.Yusupov “XVII asr ikkinchi yarmida Xiva xonligi va 
Abulg‘ozi” mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini yoqlagan. 
Abulg‘ozi Bahodirxon tibbiyot ilmidan ham boxabar inson edi. U 1664 yilda 
tibbiy bilimlari va malakalarini ehtiyojmandlarga yetkazish niyatida “Manofe’ul-
inson” (inson manfaatlari) asarini yozadi. Uning O‘zRFA Sharqshunoslik 
institutida saqlanadi. Asarda 120dan ortiq kasalliklar haqidan ma’lumotlar taqdim 
etiladi. 
XVII-XIX asrlarda yaratilgan asarlarda ikki xil an’ana mavjud edi. 
Birinchisi, Alisher Navoiy ijodiga ergashish kuzatiladi. Ikkinchisi. tarixiy, ta’limiy 
asarlar dialektlarning adabiy tilga bo‘lgan ta’siri yanada kuchayganini ko‘rish 

---

115 
mumkin. Shu jihatdan Abulg‘ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» va «Shajarai 
tarokima» asarlarining tili xarakterlidir. 
Abulg‘ozi Baxodirxon asarlarida adabiy tilning soddalashtirilgani ko‘rinadi. 
Abulg‘ozi asarlari boshqa tarixlardan farqli ekanini ta’kidlab, quyidagilarni yozadi: 
«Hamma ulug‘lar, ham oddiy kishilar tushunsun teb, men bu tarixni turkiy tili bila 
aytdim. Turkiyni ham andoq aytubmenkim, besh yashar o‘g‘lon ham tushunur. 
Tushunush oson bo‘lsun teb, men chig‘atoy turkisindin, forsicha va arabchadin bir 
dona ham so‘z qo‘shmadim”. 
Haqiqatan ham Abulg‘ozi asarlarining tilini kuzatar ekanmiz, unda 
san’atkorlarcha badiiy qayta ishlangan xalq so‘zlashuv tilining namunasini 
ko‘ramiz. Abulg‘oziy Bahodirxon xalq og‘zaki ijodi namunalaridan unumli 
foydalangan: “O‘ksuk o‘z kindigin o‘zi kesar”, “O‘n darvesh bir palos ustig‘a 
sig‘ar, ikki podshoh jahong‘a sig‘mas”, “It semirsa egasini qopar”singari. 
Asarlarda arabcha so‘zlarga nisbatan turkiy so‘zlar ko‘p o‘rinni egallagan. Unda