Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети Геология-география факультети Умумий геология кафедраси

Эол ётқизиқлари

• Эол ётқизиқлари. Шамол ташийдиган материалларнинг таркиби турли-туман бўлади. Қум-чангли тўзонларда кварц ва дала шпати кўпчиликни ташкил этади, кам миқдорда гипс, туз, гил ва оҳак зарралари, тупроқ ва бошқалар бўлиши мумкин. Уларнинг кўп қисми ер юзасида очилиб қолган жинсларнинг нураш маҳсулотлари ҳисобланади. Чангларнинг бир қисми вулканик, яна бир қисми фазовий генезисга эга бўлади. Шамол учириб кетадиган чангларнинг катта қисми денгиз ва океанлар юзасига тушиб, уларнинг ётқизиқлари билан аралашиб кетади; қолган қисми эса қуруқлик юзасига чўкиб, эол ётқизиқларини ташкил этади.
• Шамол ташийдиган бўлакли материал ташилиш жараёнида са­раланади. Йирикроқ бўлган қум доналари гил зарраларига қараганда олдинроқ чўкмага ўтади. Шу туфайли қумли, лёссли ва гилли ётқизиқлар алоҳида чўкмага ўтиб, тўпланади. Эол ётқизиқлари амалда ер юзасининг барча жойларида кузатилиши мумкин. Аммо катта қалинликдаги ва кенг ҳудудларни эгаллаганлари эол жараёнлари ривожланиши учун қулай бўлган арид иқлимли минтақаларда вужудга келади. Эол ётқизиқлари орасида қумлар жуда кенг майдонларни эгаллаб ётади.
• Шамолнинг геологик иши саҳроларда ва яримсаҳроларда жуда яққол ифодаланган бўлади. Бунда катта майдонларни эгаллаган қумли барханлар ҳосил бўлади (118-расм). Саҳролар Антрактикадан ташқари барча континентларнинг қуруқ ва ўта қуруқ иқлимли вилоятларида тарқалган. Улар иккита минтақани ташкил этиб, шимолий ва жанубий яримшарларда 10 ва 45°кенгликлар орсида жойлашган.
• Саҳроларда жуда кам ёмғир ва қор ёғади (йилига 200 мм дан кам). Қуруқ ҳаво ёғин-сочинлар миқдоридан 10-15 марта ортиқ бўлган намликни буғлантириши мумкин. Бундай кучли буғланиш сабабли капилляр бўшлиқлар орқали доимо сизот сувларининг ер юзасига қараб вертикал ҳаракати содир бўлади. Бу сувлар тупроқдан темир ва марганецнинг оксидли бирикмаларини эритиб олиб чиқади ва қояли тоғ жинсларининг юзасида қўнғир ёки тим қора рангли юпқа пленка ҳосил қилади. Улар «саҳро тобланиши» дейилади.
• Шамол ишининг характери бўйича саҳролар дефляцион ва ак­кумулятив турларга ажратилади.

• 118-расм. Бархан қумлари. http://dic.academic.ru