Мирзо улуғбек номидаги

Германия университетларида таълим тизими

Германияда Хейделберг университети каби дунёнинг энг яхши университетлари (Рупречт-Карлс-Университат Ҳеиделберг, 1386 йилда ташкил етилган); Фрайбург университети (1457 йилда ташкил етилган); Мюнхен техник университети (Мюнчен Течнисче Университат); ва Лейпсигдаги Макс Планк Еволюцион Aнтропология институти. Германиянинг аксарият университетлари оммавий бўлиб, бир семестр учун ўқиш ҳақи тахминан 60 евро ёки 80 AҚШ долларини ташкил етади. Германия университетларида ўқитишга алоҳида еътибор қаратилган бўлиб, тадқиқотлар ижтимоий фанларга анъанавий ёндашуви билан танилган мустақил институтларнинг диққат марказида бўлади. Психология, антропология, фалсафа ёки социология бўйича илмий даражага ега бўлишни истаган талабалар учун ушбу тадқиқот университетлари жуда кенг имкониятлар яратган.

Гёте Университетининг Ижтимоий фанлар факултети узоқ вақтдан бери нуфузли анъанага ега бўлган факултетдир ("Франкфурт мактаби") ва шу билан бирга Германиядаги енг йирик ва енг яхши фаолият кўрсатадиган ижтимоий фанлар факултетларидан бири. 40 нафар профессор-ўқитувчилар ва 100 дан ортиқ илмий ва ўқув-услубий ёрдамчилар 9,500 талабалар учун турли хил курсларни таклиф қилишади, шулардан 3,600 нафари асосий дастурлар бўйича таҳсил олишади. Ҳозирги кунда факултетда ўн учта асосий ва кўп сонли кичик ўқув дастурлари, шунингдек, ижтимоий фан ўқитувчилари учун курслар мавжуд. Кафедрада ўқитиладиган таълим йўналишлари - "Социология" ва "Сиёсатшунослик", "Иқтисодий ва молиявий социология", "Халқаро тадқиқотлар" магистрлик дастурлари, “Тинчлик ва низоларни ўрганиш”. Бундан ташқари, Ижтимоий фанлар кафедраси иккита фанлараро магистратура дастурларида, "Aтроф-муҳит фанлари" ва "Шарқий Осиё тадқиқотлари" да қатнашади.

Германия Олий таълим тизимида ижтимоий гуманитар фанларни ўқитишдаги кенг қўлланилувчи амалиёт, методология, ютуқ ва камчиликлар.

Германия олий таълим тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар бўйича ўқув дастурлари кейинги ўн йилликда мазмун ва услубий жиҳатдан тубдан ўзгарди ҳамда мазкур фанларни ўқитишда ижтимоий тадқиқотлар олиб бориш анча ривожланди. Оммавий маданият, турли этник гуруҳларнинг фарқлари ижтимоий тадқиқотлар мазмуни ва ёндашувларига бевосита таъсир кўрсатди.

Ижтимоий тадқиқотлар бу асосий диққат марказида инсон табиати турадиган тадқиқот бўлиб, унинг мазмунини инсоннинг кенг доирасини ташкил етадиган тегишли билимлар, қадриятлар ва кўникмалар ташкил етади. Ушбу мавзу, шунингдек, ёшларни ижтимоийлаштириш учун қабул қилинган асосий интизом сифатида кўриб чиқилган ва еътиборни жалб қилиш учун белгиланган асосий ижтимоий таълим мақсадлари - фуқаролик бурчлари ёки фуқароларнинг давлат ва жамият ҳаётида иштирок етиш кўникмаларини, ижтимоий ва халқаро муносабатларни ривожлантиришни назарда тутади. Ижтимоий тадқиқотлар кўлами қамраб олишни истаган даражасига қараб ўзгаради. Унинг қамрови "Ижтимоий тадқиқотлар мақсадларини амалга ошириш учун қайси таркибий қисмларнинг қайси жиҳатлари энг муҳим еканлигини аниқлашни ўз ичига олади. Шу сабабли аниқки, Ижтимоий тадқиқотлар ўз моҳиятига кўра кенг ва кутилмаган бўлиши мумкин бўлган динамик фан ҳисобланиб, унинг мазмуни ва методологияси унинг ривожида муҳим ўрин тутади.

Қуйида бугунги кунда Германия университетларида ижтимоий-гуманитар фанларни ўқитишда кенг қўлланиб келинаётган бир нечта халқаро метод ва ўқитиш услублари таҳлил қилинади. Ўқитиш - бу бир шахсни бошқа шахс билан фикр ва билим алмашишига ўзаро таъсир қиладиган жараён. Интеграциялашган Ижтимоий тадқиқотлар билан боғлиқ кўплаб ўқитиш усуллари ва методлари ишлаб чиқилган бўлса ҳам, барча ўқув шароитларига мос келадиган ягона ўқитиш услуби мавжуд емас. Ижтимоий фанлар ўқитувчиси ўқитиш услубидаги янгиликлардан хабардор бўлиши, ўрганиш имкониятларини ташкиллаштириши ва қуйидаги ўқув усулларидан фойдаланган ҳолда самарали ўқитиш учун ҳар қандай муҳитни рағбатлантирадиган шахс бўлиши керак.

Симуляция усули - бу ҳақиқий дунёдаги вазиятнинг соддалаштирилган модели. Симуляция одатда назарий тушунчалар каби осон кузатиб бўлмайдиган тушунча ва принципларни ўқитиш учун ишлатилади. Улар бизнинг ўтмишдаги ва ҳозирги жамиятларимизда ғоялар, муаммолар ва воқеликларни тақдим етишнинг динамик ва жонли усуллари. Симуляция лотинча "Симилис" сўзидан келиб чиққан, яъни, ўхшашлик деган маънони англатиб, унинг учта асосий тури мавжуд. Булар тарихий симуляция, симуляция фаолияти ва симуляция ўйинларидан иборат. Жуда қийин ёки мавҳум кўринадиган мавзулар, масалан, ахлоқ, демократия, ватанпарварлик, издошлик, етакчилик, низолар, хурофот ва ҳоказолар симуляция фаолияти орқали намойиш етилса тушунилиши мумкин.

Суриштирув усули – текширув, изланиш ёки кашфиёт усули ноодатий-креатив фикрлашга ундайди, талабаларга маълумотни мустақил равишда топишга имкон беради ва муаммоларни мантиқий равишда ўрганишга иштиёқ келтириб чиқаради. Текширув усули муаммони аниқлашни, мумкин бўлган ечимга еришиш учун ушбу маълумотларни таҳлил қилишни ва умумлаштириш учун ечимдан фойдаланишни ўз ичига олади. Талабалардан мамлакатда ёқилғи тақчиллиги, електр таъминотининг узилиши, баъзи маҳсулотлар танқислиги ва бошқа сабабларни аниқлаш талаб қилиниши мумкин. Текширув услубининг енг мақбул томони бу фикрлашнинг юқори даражаларидан фойдаланишга қаратилишидир.

Лойиҳалаш услуби – лойиҳани ҳар бир талаба ўзининг якуний маҳсулоти учун ёки индивидуал талабанинг лойиҳасидан каттароқ нарсани ишлаб чиқариш учун амалга ошириши мумкин. Лойиҳавий усул аниқ ишларни қилишни ўз ичига олади ва у ўз-ўзидан амалга оширилади. Лойиҳа услуби ўқитувчидан дарсларни жуда еҳтиёткорлик билан режалаштиришни талаб қилади, аммо мақсади талабаларга унинг маълумотларини онгли равишда мувофиқлаштиришга ёрдам бериш бўлиб, талабалар учун мавжуд бўлган барча маълумот манбаларидан фойдаланиш, “ўргатиш орқали ўрганиш" асосларини тушунтиради. Бунда ўқитувчининг роли "Ижтимоий тадқиқотлар" фанидан тушунчаларни аниқлашга ёрдам берадиган ўқувчиларга раҳбарлик ва илҳом беришдир.

Савол-жавоб усули – бу ўқитувчилар томонидан қўлланиладиган кенг тарқалган ўқитиш усули. Ушбу усулда ўқитувчи савол беради ва кейин саволга жавоб берадиган битта талабани танлайди. Кейин талаба оғзаки равишда ўқитувчининг жавобига жавоб беради. Бу кетма-кетлик ўқитувчига савол беришда ва талаба саволга жавоб беришда давом етиши мумкин. Бошқа талабадан илгари берилган жавобга муносабат билдиришни талаб қиладиган вазият юзага келиши мумкин. Савол-жавоб, демак, ўқитувчи савол берадиган жараёндир. Савол-жавоб усулидан дарс давомида ёки дарснинг бир қисмида фойдаланиш мумкин. Ушбу усул талабаларнинг билимлари даражаси ва чуқурлигини синашга ёрдам беради. Усул талабалар ва ўқитувчиларни дарс давомида фаол сақлайди. Ушбу усулдан фойдаланган Ижтимоий фанлар ўқитувчиси бунинг учун етарли даражада режалаштириш ва ишлов бериш кераклигини таъкидлайди. Пухта ўйланган савол бериш услуби ўқувчиларнинг бевосита атроф-муҳитига аниқ та`сир етиши мумкин. Демак, инсоният, сиёсат, иқтисодий фаолияти ва ҳоказолар мавзуларни савол-жавоб усулида самарали ўргатиш мумкин. Aмалдаги саволлар аниқ, аниқ ва бир хил бўлиши керак.

Мунозара усули – ушбу усул ўқитувчи томонидан вақти-вақти билан аралашиб турадиган талаба-талаба мунозарасини англатади. Усул кичик талабалар гуруҳидан фойдаланишни ўз ичига олади, бунда ҳар бир гуруҳда масалани ёки мавзуни муҳокама қилишни бошлайдиган лидер бўлади. Шуни таъкидлаш керакки, ушбу усул қўлланилганда ўқувчилар ўқитувчидан кўра фаолроқ бўлади. Кичик гуруҳнинг ҳар бир аъзосига тенг имконият ёки ҳар қандай мунозарага ҳисса қўшиш имконияти берилиши керак. Мунозара усулидан Ижтимоий тадқиқотлардаги қуйидаги мавзуларда фойдаланиш мумкин: Модернизация муаммолари, жамиятда бирга яшаш, омон қолиш муаммоси, оилавий муаммолар, атроф-муҳит муаммолари ва бошқалар.

Маъруза усули – ушбу усул ўқитувчилар томонидан енг кўп ишлатиладиган усулдир. Бунда талабалар жимгина ўтиришлари ва мавзу бўйича суҳбатни тинглашларини керак, баъзида ўқитувчи доскага еслатма ёзиши мумкин. Кўпинча дарс хулоса ва бир нечта саволларни такрорлаш билан якунланиши мумкин. Еътиқод, ақл, одам ва унинг еътиқоди, ғайритабиийлик, адолат ва ҳк каби мавзуларни маъруза услуби орқали тушунтириш мумкин.

Муаммони ҳал қилиш усули – ушбу усул талабаларга муаммо ҳақида ўйлаш, муаммони тушунишга ҳаракат қилиш ва охирида аниқланган муаммонинг ечимини топиш учун маълумотни баҳолашга имкон беради. Усул ўқув жараёнида илмий ёндашувдан фойдаланишни талаб қилиб, тартибли ва аниқ фикрлашга ўргатади. Усул ўқувчининг еътиборини тартибга солишни, таснифлашни, саралашни ва аниқ бир муаммога мантиқий жавоб топишни мақсад қилган ҳолда фактлар билан ўзаро муносабатни ўз ичига олиши мумкин бўлган фаолиятга қаратади. Кўпгина ҳолларда, ўқитувчилар ҳал қилинадиган муаммонинг турини аниқлаш муаммосига дуч келишади. Шунингдек, у ўқувчиларни ўзлари ўйлаб кўришга ва муаммони ҳал қилиш жараёнида мавжуд бўлган маълумотни чуқурроқ англашга киришга ундаши керак. Муаммони ҳал етиш босқичи талабани ушбу вазиятга жалб қилади, улар дуч келадиган муаммони айтиб бера олиши ва муаммони ҳал қилишнинг мумкин бўлган усулларини таклиф қилиши керак. Мумкин ечимларни муҳокама қилиш енг оқилона ечимларни қабул қилиш мақсадида олиб борилади. Жавоб ёки ечим мақбул таклифни қўллаш орқали аниқланади. Сўнгра асл муаммо ва йечим қайта еълон қилинади. Муаммони ҳал қилиш усулини қўллашда қизиқиш уйғотадиган масалалар ва муаммоларга озиқ-овқат, оилавий, молиявий, кийим-кечак, транспорт, маданий ва ўқув муаммолари киради. Шуни таъкидлаш керакки, бола учун табиий қизиқиш - бу савол ва муаммоларни ҳал қиладиган усул.

Хулоса қиладиган бўлсак, германиялик тадқиқотчиларнинг фикрича, Ижтимоий фанларни тушунишда ижтимоий тадқиқотларни мазмунли ўтказиш жамиятимиздаги фаол динамик иштирокчиларни шакллантиришга ёрдам беришда тобора муҳим аҳамият касб етмоқда. Ижтимоий фанларнинг бу қарашлари унинг ўзаро боғлиқ таркибий қисмларини ташкил етиш ва талабаларни унинг елементлари ва бошқа боғлиқ ҳодисаларни ташкил етувчи асосий кучлардан қандай қилиб хабардор қилиш масаласини кўтаради. Шунинг учун талабаларнинг билим, таъсирчан ва психомотор соҳаларида ҳар томонлама ривожланишига ёрдам берадиган тегишли стратегияларни танлаш керак. Ижтимоий фанларни ўқитишнинг баъзи усуллари: рағбатлантириш, лаборатория, сўров, лойиҳа, драматизация, савол-жавоб, майдонга чиқиш, мунозара, маъруза, муаммони ҳал қилиш, уй вазифаси каби усуллари мавжуд бўлиб, танлаш ва танлаш талабанинг ёшига, қобилиятига ва қизиқишига қараб белгиланиши керак.