Mintaqa iqtisodiyotini tartibga solishning xorij tajribasi

Xorij tajribasini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, bironta mamlakat mintaqaviy rivojlanish siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish bilan shug‘ullanadigan boshchilik qiladigan davlat organiga ega emas. Ushbu funksiya bir nechta markaziy mahkamalar o‘rtasida taqsimlanadi. Qoidaga ko‘ra, u bir-ikkita yetakchi yoki muvofiqlashtiruvchi organlarga topshiriladi.

Xorij tajribasini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, bironta mamlakat mintaqaviy rivojlanish siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish bilan shug‘ullanadigan boshchilik qiladigan davlat organiga ega emas. Ushbu funksiya bir nechta markaziy mahkamalar o‘rtasida taqsimlanadi. Qoidaga ko‘ra, u bir-ikkita yetakchi yoki muvofiqlashtiruvchi organlarga topshiriladi.

Xоrijiy аdаbiyotlаrni o’rgаnish shuni ko’rsаtаdiki, hududlаrni rivоjlаntirish vа ishlаb chiqаrish kuchlаrini jоylаshtirish bo’yichа turli mаmlаkаtlаrdа xilmа-xil yo’nаlishlаr mаvjudligigа qаrаmаy, ulаr o’rtаsidа tаfоvutlаr kаm, mintаqаviy iqtisоdiy siyosаtni аmаlgа оshirishdаgi mаqsаdlаri esа quyidаgi vаzifаlаrni hаl etishgа qаrаtilgаn:

Xоrijiy аdаbiyotlаrni o’rgаnish shuni ko’rsаtаdiki, hududlаrni rivоjlаntirish vа ishlаb chiqаrish kuchlаrini jоylаshtirish bo’yichа turli mаmlаkаtlаrdа xilmа-xil yo’nаlishlаr mаvjudligigа qаrаmаy, ulаr o’rtаsidа tаfоvutlаr kаm, mintаqаviy iqtisоdiy siyosаtni аmаlgа оshirishdаgi mаqsаdlаri esа quyidаgi vаzifаlаrni hаl etishgа qаrаtilgаn:

- iqtisоdiy qоlоq mintаqаlаr rivоjlаnishini rаg’bаtlаntirish;

- mаrkаziy hоkimiyat vаzifаlаrining kаttа qismini mаhаlliy dаvlаt оrgаnlаri zimmаsigа yuklаsh;

- yirik shаhаrlаrdа sаnоаt ishlаb chiqаrishi to’plаnishini chеklаsh;

- yangi o’zlаshtirilgаn hududlаrdа ishlаb chiqаrishni jоylаshtirish vа rivоjlаntirishni rаg’bаtlаntirish.

Germaniyada faoliyat ko‘rsatadigan mintaqaga oid tashkilot Qo‘mitasini Germaniya kansleri rais sifatida boshqaradi, qo‘mitaning a’zolari esa mintaqaviy rivojlanishning turli jihatlari uchun javob beradigan federal vazirlar hisoblanadi. Muvofiqlashtirilgan tavsiyalar ishlab chiqish federal va yerlar miqyosidagi vazirlarni birlashtiradigan hududga oid yo‘naltirish bo‘yicha vazirlar konferensiyasida amalga oshiriladi. Mintaqaga oid tashkilot bo‘yicha maslahat qo‘mitasi yetakchi vazirliklar bilan bevosita ishchi aloqaga egadir. Tahliliy hisobotlar tayyorlash, mintaqaviy rivojlanish bo‘yicha takliflar va loyihalarni ekspertiza qilish jamaotchilik instituti maqomiga ega bo‘lgan qurilish va mintaqaga oid rejalashtirish bo‘yicha Agentlik tomonidan amalga oshiriladi
Fransiyada muvofiqlashtirish funksiyalari Hududlarni obodonlashtirish va mintaqaviy rivojlanish bo‘yicha Delegatsiya (DATAR) tomonidan amalga oshiriladi. Hududlarni obodonlashtirish va rivojlantirish bo‘yicha Idoralararo qo‘mita (SIADT) tomonidan DATAR takliflarini hisobga olgan holda qarorlar qabul qilinadi, Hududlarni obodonlashtirish bo‘yicha Milliy qo‘mita tomonidan esa milliy hukumat, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari va Yevropa ittifoqi bilan muvofiqlashtiriladigan mintaqa siyosatini amalga oshirish bilan bog‘liq takliflar tayyorlanadi. Milliy qo‘mita tomonidan, shuningdek, mintaqaviy rivojlanish rejalarini tayyorlash ham amalga oshiriladi. Yuqorida aytib o‘tilgan institutlar tomonidan tanlab olingan loyihalar Hududlarni obodonlashtirish va rivojlantir ish Fondi (FNADT) tomonidan moliyalashtiriladi.
Italiyada mintaqa siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish bilan Mintaqalar ishlari bo‘yicha vazirlik, «Davlat – mintaqalar» Konferensiyasi shug‘ullanadi. «Davlat – mintaqalar» Konferensiyasi bir oyda ikki marta to‘planib turadi. Unda mamlakatning barcha mintaqalari vakillari, zarur hollarda esa u yoki bu vazirlik vakillari ham ishtirok etadi.Konferensiya chaqirish huquqi Vazirlar kengashiga biriktirib qo‘yilgan. U bitta ovozga, shuningdek, hamma mintaqalar birga olin- ganda ular ham bitta ovozga ega (ya’ni 50%dan ovozlarga egadirlar). Konferensiya oldiga qo‘yiladigan asosiy vazifalar budjet loyihasiga muvofiqlashtirilgan takliflar tayyorlash, shuningdek, sust rivojlangan mintaqalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashdan iborat.
Ispaniyada mintaqaviy iqtisodiy siyosat ishlab chiqish va amalga oshirish mintaqaviy iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish Rejalashtirish bo‘yicha Bosh ma’muriy kengash, Muxtor (avtonom) jamoalar moliyaviy siyosati bo‘yicha Kengash, Mahalliy ma’muriyat milliy komissiyaning alohida vazifalari hisoblanadi. ular bilan bir qatora, mintaqaviy rivojlanishning ma’lum bir jihatlarini tartibga solish bilan markaziy hukumat va muxtor (avtonom) jamoalar qo‘shma komissiyalari (assotsiatsiyalar, konferensiyalar) ham shug‘ullanadi.
AQSHda mintaqaviy korporatsiyalar birinchi navbatda, infratuzilma obyektlarini barpo etgan va modernizatsiya qilgan holda mintaqalar rivojlanishini rag‘batlantirish bilan funksional shug‘ul- lanadigan kompleksli chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Xususan, mamlakatning Janubiy-Sharqiy qismida joylashgan Tennesi daryosi vodiysini rivojlantirish bo‘yicha davlat korporatsiyasi dunyoda shuhrat qozongan AQSH mintaqaviy dasturlashiga misol bo‘la oladi53 .
Niderlandiyada faoliyat ko‘rsatadigan beshta davlat investitsiya kompaniyasining har biri o‘z faoliyat sohasiga ega. Masalan, LIOF Janubiy Limburgni mintaqaviy rivojlantirishda ishtirok etgan kompaniyalardan biri hisoblanadi. Ustav kapitalining 91%i markaziy hukumatning ulushi hisoblanadi, Limburg provinsiyasi ustav kapitalining 8%iga ega, munitsipalitetlar ulushi 1%ga teng. Xuddi shunday funksiyalarni bajaradigan mintaqaviy investitsiya kompaniyalari Belgiya, Shvetsiya va Yevropaning boshqa ko‘plab mamlakatlarida ham mavjud.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni tasdiqlaydiki, maqsadli dasturlar darhaqiqat ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni, ham davlat miqyosida, ham mintaqaviy darajada hal qilish vositasiga aylanishga qodir hisoblanadi.Bu borada namuna bo‘la oladigan, Yaponiyada yaratilgan tizim bizningcha, mamlakatimiz sharoitlarida ham mintaqaviy rivojlanishni davlat tomonidan tartibga solish borasida ijobiy samara berishi mumkin. uning negizida mintaqalarni rivojlantirish davlat rejalari yotadi. Аniq mаqsаdgа yo’nаltirilgаn uzоq muddаtli dаsturlаr izchil аmаlgа оshirilishi nаtijаsidа Yapоniya tаrixаn qisqа dаvr ichidа dunyodаgi eng tаrаqqiy etgаn mаmlаkаtlаr sаfidаn jоy оldi.
Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning shakllaridan eng ustuvori davlat iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Dasturning vazifasi tartibga solishning barcha usuli va vositalaridan kompleks foyalanishdan iborat. Iqtisodiy dasturlar o‘rta muddatli, favqulodda va maqsadli bo‘lishi mumkin. O‘rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda 5 yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig‘iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyaga ega bo‘ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob‘ekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo‘nalishlari bo‘lishi mumkin.

Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni tasdiqlaydiki, maqsadli dasturlar darhaqiqat ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni, ham davlat miqyosida, ham mintaqaviy darajada hal qilish vositasiga aylanishga qodir hisoblanadi.

Rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni tasdiqlaydiki, maqsadli dasturlar darhaqiqat ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni, ham davlat miqyosida, ham mintaqaviy darajada hal qilish vositasiga aylanishga qodir hisoblanadi.

Bu borada namuna bo‘la oladigan, Yaponiyada yaratilgan tizim bizningcha, mamlakatimiz sharoitlarida ham mintaqaviy rivojlanishni davlat tomonidan tartibga solish borasida ijobiy samara berishi mum- kin. uning negizida mintaqalarni rivojlantirish davlat rejalari yotadi. Bunday rejalarning vazifalari quyidagilardan iborat bo‘ladi:

• ishlab chiqarish kuchlarini oqilona joylashtirish;
• turli iqtisodiy hududlar o‘rtasidagi xo‘jalik nomutanosibliklarini yumshatish;
• butun mamlakat hududida aholi uchun sharoitlarni bir xil qilish;
• ekologiyani asrash va yaxshilash.

Shunday qilib, subyektlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini takomillashtirishda xorij tajribasidan quyidagilardan foydalanish mumkin:

• mintaqaviy hukumatlarga soliq stavkalarini, jumladan, federal, mintaqaviy va mahalliy darajadagi soliqlarni tartibga solish huquqini taqdim etish;
• umummintaqaviy ijtimoiy va yordamchi infratuzilma obyektlari qurilishiga majburiy hududiy soliq stavkasi joriy qilish;
• mahalliy budjetlar daromadlaridan faqat maqsadli belgilangan yo‘nalishlar bo‘yicha foydalanish uchun daromadlar bazasini oshirish maqsadida mintaqaviy soliq stavkalarini qo‘shimcha oshirish amaliyotini joriy qilish;
• mintaqalar iqtisodiyotining real va ijtimoiy sektorlari korxonalari, tashkilotlari va muassasalarining foyda solig‘i stavkalarini pasaytirish ko‘p pog‘onali amaliyotini qo‘llash;

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning shakllaridan eng ustuvori davlat iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Dasturning vazifasi tartibga solishning barcha usuli va vositalaridan kompleks foyalanishdan iborat. Iqtisodiy dasturlar o‘rta muddatli, favqulodda va maqsadli bo‘lishi mumkin. O‘rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda 5 yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig‘iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyaga ega bo‘ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob‘ekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo‘nalishlari bo‘lishi mumkin.

• Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning shakllaridan eng ustuvori davlat iqtisodiy dasturlari hisoblanadi. Dasturning vazifasi tartibga solishning barcha usuli va vositalaridan kompleks foyalanishdan iborat. Iqtisodiy dasturlar o‘rta muddatli, favqulodda va maqsadli bo‘lishi mumkin. O‘rta muddatli umumiqtisodiy dasturlar odatda 5 yilga tuziladi. Favquloddagi dasturlar tig‘iz vaziyatlarda, masalan, inqiroz, ommaviy ishsizlik va kuchli inflyatsiya sharoitlarida ishlab chiqilib, qisqa muddatli xususiyaga ega bo‘ladi. Bunday maqsadli dasturlarning ob‘ekti tarmoqlar, mintaqalar, ijtimoiy sohalar va ilmiy tadqiqotlarning har xil yo‘nalishlari bo‘lishi mumkin.