«Mintakaviy iktisodiyot va buxgalteriya xisobi» kafedrasi «Yashil iqtisodiyot» fanidan

Qoplovchi (“yumshoq”) iqtisodiy mexanizm ekologik siyosat nuqtai nazaridan nisbatan erkin bo‘lib. iqtisodiy tarmoqlar va sektorlaming iqtisodiy rivojlanishi uchun umumiy ekologik cheklovlarni joriy etish uchun xizmat qiladi. Ushbu iqtisodiy mexanizm ekologik muammolaming kelib chiqish sabablarini emas, balki ekologik oqibatlarini bartaraf etishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
Rag'batlantiruvchi iqtisodiy mexanizm esa tabiatni muhofaza qilish bilan bog‘liq faoliyat va ishlab chiqarishni rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu iqtisodiy mexanizmning asosini bozor dastaklari tashkil etadi. Rag‘batlantiruvchi dastaklar yangi texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarishni ko'paytirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va muhofaza etishga xizmat qiiishi lozim. Rag'abatlantiruvchi iqtisodiy mexanizmga organik qishloq xo'jaligini rivojlantirish uchun qulay iqtisodiy muhit yaratishni miso! qilib keltirish mumkin.
Cheklovchi (“qattiq”) iqtisodiy mexanizm ma’muriy va bozor dastaklaridan foydalanish yordamida amalga oshiriladi. Daviat qattiq soliq, kredit, jarimaga tortish siyosati orqali muayyan tarmoqlarda tabiiy resurslardan foydalanish bazasining kengayishini to'xtatishga harakat qiladi. Ushbu mexanizmdan foydalanishdan ko'zlangan maqsad tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga ko'maklashish hisoblanadi.
Jahon amaliyotida ushbu mexanizmlar sof holatda uchramaydi va aralash qo‘llaniladi. Jahon iqtisodiyotining umumiy rivojlanish strategiyasi yaqin istiqbolda ustun darajada rag'batlantiruvchi va cheklovchi iqtisodiy mexanizm turlarini aralash qo'llashga asoslanishini ko‘rsatmoqda.
Atrof muliitni muhofaza qilish sohasini tartibga solish iqtisodiy dastaklarga asoslanishi zarur. Xalqaro darajada global iqlim o'zgarishining oldini olishda iqtisodiy usullar faol qo‘llanilmoqda. Ular qatoriga amtoqsferaga chiqarilayotgan issiqxona gazlarini miqdorini kvotalash, uglerod soliqlarini joriy etish, iqtisodiyot tarmoqlariga “yashil texnologiyalar”ni joriy etishda turli imtiyozlar belgilash kabi dastaklarni kiritishimiz mumkin.
Issiqxona gazlari savdosi tizimi (Emissions Trading System, ETS) - bu issiqxona gazlari emissiyasi miqdorini qisqartirish uchun qoTlaniladigan bozor dastagi boTib, “cap and trade” (“cheklov va savdo”) tamoyiliga asoslanadi. Hukumat issiqxona gazlari emissiyasining umumiy miqdorini belgi lay di va kompaniyalar har bir tonna CO? uchun ruxsatnoma olishi zarur boTadi. Kompaniyalar ushbu ruxsatnomani davlatdan tekinga olishi yoki xarid qilishi hamda boshqa kompaniyalar bilan savdolashishi mumkin boTadi. Ruxsatnoma narxi uglerod narxini belgilab beradi. Hozirgi vaqtda dunyo mamlakatlarida 17 xil ETS amal qiladi va ular hissasiga jahon yalpi ichki mahsulotining 40%i to‘g‘ri keladi.
Uglerod solig'ida esa hukumat soliq stavkasini belgilab beradi va kompaniyalar foydalangan har bir tonna uglerod yoqilgTsi uchun muayyan summa mablag* toTashi zarur boTadi. Ayrim mamlakatlar faqat issiqxona gazlari savdosi tizimidan (QozogTston, Koreya Respublikasi, Yangi Zelandiya), ba’zilari uglerod solig'idan (Argentina, Kanada, Chili, Kolumbiya, Yaponiya, Meksika, Singapur, Ukraina), boshqalari esa ikkala dastakdan aralash (Shvetsariya, Yel) foydalanadi.
Global miqyosda atmosferaga chiqarilayotgan issiqxona gazlari miqdorini qisqartirishning samarali dastaklaridan biri uglerod soliqiari hisoblanadi. Uglerod soliqiari — qazib chiqariladigan yoqilgT tarkibidagi ugleroddan undiriladigan yigTmlardir. Ushbu soliqlar global miqyosda quyidagi sabablarga ko‘ra joriy etilgan.