«Mintakaviy iktisodiyot va buxgalteriya xisobi» kafedrasi «Yashil iqtisodiyot» fanidan

Jahon milliy boyligining tarkibi⁵⁴

Kapital turlari	1995 y.		2014 y.
	trln. doll.	foizda	trln. doll.	foizda
Jismoniy (asosiy) kapital	164,8	24,0	303,6	27
Tabiiy kapital	52,5	8,0	107,4	9,0
shu jumladan:
□‘rmonlar va himoya qilinadigan hududlar	14,5	2,0	107,4	2,0
Haydaladigan yerlar	25,9	4,0	39,9	3,0
Energiya resurslari (qazib chiqariladigan yoqilg'i)	11,1	2,0	39,1	3,0
Metallar va qazilma boylikiar	1,0	<1	10,1	1,0
Inson kapitali	475,6	69	736,8	64
Sof xorijiy aktiviar	-2,9	<1	-4,6	<1
Jami milliy boylik	689,9	100,0	1 143,3	100,0

’’Lange. Glenn-Marie, Quentin Wodon, and Kevin Carey, eds 2018 The Changing Wealth ot’Nations 2018:
Building a Sustainable Future Washington, DC: World Bank, dot: 10.1596/978-M648-10464,. P 47
Jahon banki ma'lumotlari tahlili barqaror rivojlanish maqsadlari ustun darajada yuqori daromadli mamlakatlarda amalga oshayotganligini ko‘rsatmoqda. Jumladan, 2014 yilda 1111 IT a’zosi bo'lmagan yuqori daromadli mamlakatlar milliy boyligining 70%ini inson kapitali tashkil etgani holda IHTT a’zosi hisoblanmagan yuqori daromadli mamlakatlarda inson kapitalining ulushi 42%ga teng. Ushbu holat oxirgi guruh mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanish ustun darajada tabiiy resurslar hisobiga ta’minlanayotganligidan dalolat beradi (3.1.2-jadval).
3.1.2-jadval

Jahon milliy boyligining tarkibida mamlakatlar guruhlarining hissasi, foiz hisobidaKapital turlari	Quyi daromadli mamlakatlar	O‘rta quyi daromadli mamlakatlar	O‘rta yuqori daromadli mamlakatlar	Yuqori daromadli mamlakatlar (IHTTga a’zo	Yuqori daromadli mamlakatlar ilHTTua a’zolari)	Jahon
Jismoniy (asosiy) kapital	>4	25	25	22	28	27
Tabiiy kapital	47	27	17	30	3	9
Inson kapitali	41	51	58	42	70	64
Sof xorijiy aktivlar	-2	-3	0	5	-1	0
Jami milliy boylik	100	100	100	100	100	100
Jami milliy boylik, trln. doll.	7,2	70,7	247.8	76,2	741,4	1143,3
Jami milliy boylik, aholi jon boshiga, doll.	13629	25948	112798	264998	708389	168580

Ma’lumki, iqtisodiy o‘sish tabiiy resurslarga bo‘lgan yukning ortishi bilan bog‘liq. Tahlillar koTsatishicha. Lotin Amerikasi, G’arbiy va Sharqiy Yevropa, Rossiya, Osiyo-Tinch okeani mintaqasida har bir foizi yo'qotilgan tabiiy kapital hisobiga 2-3% ortiq iqtisodiy o'sishga erishilmoqda. Afrikada esa tabiiy kapitalni yo'qotish darajasi iqtisodiy o‘sish darajasi bilan deyarli bir xil. Ushbu holat Afrikada foydlanilayotganligi va tabiiy resurslar inson kapitaiining jamg'arilishiga yo‘naltirilmayotganligini anglatadi⁵⁶

3.1.3-javal
Jahon Banki tomonidan qo'llaniladigan “yashil iqtisodiyot” ko‘rsatkichlari barqaror iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlari tasnifiga kirib, inklyuziv yashil o‘sish ko'rsatkichlaridan iborat. Jahon Banki Instituti ilmiy izlanishlariga ko‘ra barqaror iqtisodiy o'sishning inkyuzivligini ta’minlovchi yo'nalish bu “yashil o'sisirdir⁵⁷. Shu bois Jahon Banki tomonidan qo‘llanilayotgan “yashil iqtisodiyot” ko'rsatkichlari “yashil o‘sish”ning quyidagi yo'nalishlari bo'yicha guruhlanadi: atrof muhit. iqtisodiy va ijtimoiy. Ular jamiyat, iqtisodiyot va atrof muhit uchun natijaviy samaradorlikni ifodalash uchun xizmat qiladi (3.1.3-jadval).

Jahon Bankining ‘"yashil o'sish”dagi saroaradorlik ko‘rsatkichlari^s*

	Vosita	Ko'rsatkich
Atrof muhit	Atrof muhit holatini yaxshilash	- CO2 emissiyasini kamaytirish; - rivojlanishdan himoyalangan tabiiy joylar; - havo va suv resurslari sifati
Iqtisodiyot	Ishlab chiqarish omillari (fizik, inson va tabiat kapitalijning ortishi	Marjinal mahsulot - ishlab chiqarish omilining bir birlikka ortishi natijasida ishlab chiqarish hajtnining ortishi (ekotizim xizmatlari qiymati va tiklanadigan omillarga bog'liq holda)
	Bozor muvaffaqiyat- sizliklarini, innovatsiyalami rivojlantirish va bilimlar iqtisodiyoti asosida hal etish	- Yashil texnologiyalar samaradorligi ko'rsatkichlari; - Yashil texnologiyalar bilan ta’minlanish darajasi
Ijtimoiy	Tabiiy ofatlar, oziq-ovqat mahsulotlari narxlari beqaroriigi va iqtisodiy inqiroz holatlariga moslashuvchanlikni oshirish	- ofatlardan ko'rilgan zararlar (pul birligida): - ofatlardan zarar ko'rgan insonlar (kishi); - narx beqarorligidan zarar ko'rganlar (kisbi)
	Yaratilgan ish o'rinlari va kambag'allikni kamaytirish	yaratilgan ish o'rinlari va ulaming kambag'allik darajasiga ta’siri; ish bilan bandlik va resurslar bilan ta’minlanganlik darajasiga bog'liqlik ko'rsatkichlar

56. 
    

Jahon Banki tomonidan ishlab chiqilgan ko'rsatkichlar “yashil o'sish” natijasida erishish mumkin bo'lgan potensial iqtisodiy va ijtimoiy samaradorlikni baholashga xizmat qiladi.⁸⁷ Jahon Bankining Boylik buxgalteriyasi va ekotizim xizmatlari auditi (Wealth Accounting and Valuation of Ecosystem Services - WAVES⁸⁸) BMTning Statistik Komissiyasining Ekologik va iqtisodiy hisoblar tizimini (System of Environmental and Economic Accounting - SEEA⁸⁹) joriy qilishda texnik ko‘mak berib kelmoqda.

5. 
   “Yashil iqtisodiyof’ni baholashda xalqaro tashkilotlar
   yondashuvi: umuniiy va farqli jihatlar
   

Barqaror rivojlanishga erishishda inson farovonligini oshirish, resurslardan oqilona foydalanish va atrof muhitga yetkazilayotgan zararni minimallashtirish maqsadi xalqaro tashkilotlar tomonidan “yashil iqtisodiyof’ni baholashdagi umumiy jihat hisoblanadi. Xalqaro tashkilotlar tomonidan “yashil iqtisodiyof’ni baholashdagi farqli jihatlar esa ular tomonidan qo'llanilayotgan ko'rsatkichlar tizimida namoyon bo'ladi. Xalqaro amaliyotda “yashil iqtisodiyof’ni baholashda “yashil o’sish” ko'rsatkichlaridan keng foydalaniladi. Jumladan, 2009 yilda 34 mamiakat vakillari tomonidan “yashil o’sish” deklaratsiyasi imzolandi va uzoq muddatli davrda barqaror iqtisodiy o‘sishni faqatgina “yashil o'sish” hisobidan ta’minlanishi mumkin, degan xulosa qilingan⁹⁰.
“Yashil o'sish” an’anaviy iqtisodiy o'sish tushunchasiga nisbatan yangi, keng qamrovli tushuncha bo'lib, iqtisodiy o'sish bilan bir vaqtda yuz beradigan zararlarni (implicit cost) ham hisobga oladi. Jumladan, iqtisodiy o'sish natijasida tabiatga keltiriladigan zararlar va milliy boylikning kamayishi shuiar jumlasiga kiradi.⁹¹
Iqtisodiy o'sishning “yashil modeli” agar mukammal ishlab chiqilib, samarali amalga oshirilsa resurslar sarfi jihatdan barqaror ishlab chiqarish, iste’mol tanloviga ijobiy ta’sir ko’rsatadi va quyidagi natijalarga erishish imkonini beradi:
Iqtisodiy sohada:
-yalpi ichki mahsulot hajmining ortishi va uning aholi o'rtasida nisbatan teng taqsimlanishi;ekotizim xizmatlarini ko‘rsatish hajmining oshishi yoki ulaming kamayishining oldini olish;
-iqtisodiyotning diversifikatsiyalashuvi, ya’ni iqtisodiy risklami boshqarishning takomillashuvi;
-yashil texnologiyalar, innovatsiyalami yaratish va ulardan foydalanish, ya’ni bozorga bo‘lgan ishonchning ortishi.
Ekoiogik sohada:
-tabiiy resurslardan foydalanishda unumdorlik va samaradorlikning ortishi;
-ekoiogik chegaralar doirasida foydalaniladigan tabiiy kapital;
-tiklanmaydigan kapitaldan foydalanib boshqa shakldagi kapital (ishlab chiqarish va inson kapitali) hajmining oshishi;

• 
  atrof muhitga salbiy ta’sir etish darajasining kamayishi va tabiat bilan bog'liq risklami boshqarishning takomillashuvi.
  

Ijtimoiy sohada:
-aholi, jumladan kambag‘allar yashash sharoiti, daromadlari va turmush sifatining oshishi;

• 
  kambag'allar uchun munosib va aholi turmush darajasini oshirish imkonini beruvchi ish o'rinlarining yaratilishi va rag’batiantirilishi;
  
• 
  ijtimoiy, inson va bilim kapitalining oshishi;
  
• 
  tabaqalashuv darajasining pasayishi.
  

“Yashil iqtisodiyot” barqaror iqtisodiy o'sishni ta’minlashga xizmat qiluvchi konsepsiya hisoblanadi. Ammo ushbu konsepsiya doirasida “yashil o‘sish”ni ta’minlovchi va “jigarrang iqtisodiyof'dan "‘yashil iqtisodiyof’ga o'tish jarayonlarini tavsiflovchi ko'rsatkichlar tizimi rasmiy ravishda qabul qilinmagan. Shu sababdan hozirda “yashil iqtisodiyot” va “yashil o‘sish”ni tavsiflash uchun Global yashil o‘sish instituti (Global Green growth Institute - GGGI), IH IT, UNEP, Jahon Banki kabi xalqaro tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanib kelinmoqda. Mazkur ko'rsatkichlar tizimining ayrimlari o‘xshash bo‘lgani holda, ayrimlari bir- biridan keskin farqlanadi. Ushbu holat ustun darajada xalqaro tashkilotlaming “yashil iqtisodiyot” konsepsiyasiga nisbatan qanday yondashuvda ekanligiga bog'liq.
UNEP “yashil iqtisodiyot”ni baholashda atrof muhit o‘zgarishi bilan bog'liq risklami kamaytirish asosida farovonlikni oshirish va ijtimoiy tenglikka erishishni maqsad qilib qo'ygan.
Jahon Banki atrof muhit strategiyasida “yashil o‘sish” samarali, toza va moslashuvchan ijtimoiy-iqtisodiy o'sish sifatida ta’riflanadi.1HTT yondashuvi esa inson farovonligi bilan bogTiq tabiiy aktivlar barqarorligini ta'minlagan holda iqtisodiy o‘sish va rivojlanishga ko‘maklashishga asoslanadi.
GGG1 va Dual Citizen xalqaro agentligi “yashil iqtisodiyot”ga o'tishni baholashda reyting usulidan foydalanadi (3.2.1-javdal).

1. 
   jadval
   

“Yashil iqtisodiyof’ni baholashda xalqaro tashkilotlar yondashuvi