«Mintakaviy iktisodiyot va buxgalteriya xisobi» kafedrasi «Yashil iqtisodiyot» fanidan

Download 1,2 Mb. bet 9/62 Sana 29.04.2022 Hajmi 1,2 Mb. #594424

Bog'liq
Яшил ИқтисодиётУМК

Bu sahifa navigatsiya:

• Yashil loyihalar”ni investits iya lash yo^alishlari
• Investitsiyalash maqsadi
• Yashil loyihalar”ni moliyalashtirish maqsadida xususiy investor lar ni qo‘llab-quv vatlash da staklari va usullari

Invcstilsiyalasb sobasi	Invcstitsiyalash ob’ektlari
Investitsiyalash maqsadi
Yadro energiyasi	Elektroenergiya va isitish	Past uglerodli, energiya samaradorligi yuqori energiya manbalaridan foydalanish
Gidroenergetika
Shamoi energiyasi
Geotermal energiya
Bioencrgetika
Atmosfcra	Aqlli filtrlar	Atmosferaga chiqarilayotgan chiqindiiar miqdori va xavfini kamaytirish
	Past uglerodli ob’ektlar
Suv resurslari	Aqlli tozalash inshootlari	Suvga chiqarilayotgan chiqindiiar miqdori va xavfini kamaytirish
	Chiqindilami biokimyoviy usullar bilan yo'qotish

1. 
   jadval (davomi)
   

“Yashil loyihalar”ni investitsiyalash yo^alishlari

Investitsiyalash sohasi	Investitsiyalash ob’cktlari	Investitsiyalash maqsadi
Issiqxona samarasi	Ishlab chiqarishning past uglerodli usullari	Issiqxona gazlari miqdorini kamaytirish
	Tozalash inshootlari
	Ozon qatlami kengayishining oldini olish
Elektroenergiya isle'molí	Tejatnkor energiya resurslari	Energiya iste’moli miqdorini kamaytirish
Suv iste’moli	Suv resurslarini tejab iste’mol qiluvehi ob’ektlar	Suv iste’moli miqdorini kamaytirish
Quruqlik ob’ektiaridan foydalanish	Yer resurslaridan oqilona foydalanish	Yer, o’nnon va tog ‘ resurslari iste’molini qisqartirish
	O‘m>on resurslaridan oqilona foydalanish
	Tog‘-kon faoliyatining salbiy oqibatlarini kamaytirish
Transport va tashish	Transport uchun past uglerodli xom ashyo ishlab chiqarish	Logistikadan foydalanish koeffisientini oshirish va atmosferaga chiqindilar chiqarishni kamaytirish
	Ekologik optimal logistika zanjiri
	Yoqilg'i resurslaridan oqilona foydalanish
IT va telekommunikatsiya	Sovutisb tizimini takomillashtiri	Axborot xizmatlari va uskunalarining atrof muhitga ta’sirini kamaytirish
	Energiya iste'molini qisqartirish
Sanoat infratuzilmasi	Infratuziima ob’ektlarini zamonaviy ekologik talablarga rnoslashtirish	Infratuziima ob’ektlarining ekologik samaradorligini oshirish
	Infratuziima ob’ektlarida resurslardan foydalanishni optiinallashtirish

Mutaxassislar fikricha, “yashil loyihalar”ga .¡alb etilayotgan davlat va xususiy investitsiyalar nisbati 1:5 nisbatda boiishi zarur. Xitoyda esa ichki “yashil loyihalar”ni moliyalashtirishda 10-15% davlat byudjeti mablag'lari va 85-90% xususiy mablag'lardan foydalanish qoidasiga amal qilinadi¹¹⁰. Shuning uchun xususiy investitsiyalami “yashil loyihalar”ga jalb etishdagi risklarni an’anaviy loyihalami moliyalashtirishda duch kelinadigan risklar darajasiga qadar minimallashtirish maqsadga muvofiq. Dunyo amaliyotida xususiy investitsiyalami “yashil loyihalar”ga jalb etishni rag’batlantirishning turli usullari va dastaklaridan keng fbydalaniladi (4.3.2- jadval).

4.3.2-jadval
“Yashil loyihalar”ni moliyalashtirish maqsadida xususiy investorlarni qo‘llab-quvvatlash dastaklari va usullari

Qo ‘ 1 lab-quwat lash choralari	“Yashil” loyihalami moliyalashtirish dastaklari va usullari
Davlat tomonidan tartibga solish	Dastaklari	Soliq imtiyozlari
		Standartlami joriy etish
		Atrof muhitga zarar keltiruvchi kompaniyalami qo'llab- quwatlashdan voz kechish
	Usullari	Imtiyozli tariflar
		Tiklanadigan energiya uchun kvotalar
Davlat tomonidan moliyalashtirish	Dastaklari	Grantlar
		Subsidiyalar
		Ekologik dasturlar
Kreditlash	Dastaklari	Loyihaviy moliyalashtirish
		Qarz fondlari
		“Yashil” obligatsiyalar
	Usullari	Imtiyozli kredit stavkalari
Risklami pasaytirish	Dastaklari	Kredit kafilligi va kafolatlar
		Sug‘urtalash
		AyirboshJash kursi va foiz stavkasiniug voiatilligidan himoyaiash

“Yashil loyihalaf’ni investitsiyalashda soliq imtiyozlarini joriy etish emitentlar va investorlar uchun iqtisodiy samaradorlik nuqtai nazaridan jozibador hisoblanadi. Amaliyotda emitentlar va investorlar uchun qo‘llaniladigan soliq imtiyozlarining quyidagi turlari mavjud:

• 
  soliqqa tortiladigan kreditli obligatsiyalar. Obligatsiyalaming ushbu turi investorlar foiz to’lovlari o‘miga soliqqa tortiladigan kredit olishlarini, shu sababdan emitentlar obligatsiyalar bo'yicha foiz to‘lamasliklarini bildiradi.
  
• 
  bevosita subsidiyalanadigan obligatsiyalar. Emitentlar o'z sof foiz to‘lovlarini subsidiyalash uchun hukumatdan pulli chegirmalar olishadi.
  

soliqqa tortilmaydigan obligatsiyalar. Investorlar “yashil obligatsiyalar”dan olinadigan foizlardan daromad solig‘i toMashmaydi. Misol uchun, Braziliyada shamol energiyasi bo'yicha loyihalami moliyalashtirish soliqlardan ozod qilingan.

• 
  davlat lomonidan ta!abni rag'batlantirish orqali “yashil obligatsiyalar” bozorini rivojlantirish;
  
• 
  davlat ijtimoiy jamg'armalarida “yashil loyihalaf’ga investitsiya sarflashga kvota ajratish. Davlat pensiya va ijtimoiy ta’minot jamg’armalari mablag'larining tnuayyan qismini qayd etib qo'yilgan daromadga ega “yashil obligatsiyalar”ga yo'naitirishga ruxsat bcradi.
  
• 
  banklar tomonidan “yashil loyihalar”ni investitsiyalashga mablag‘lar ajratishni kvotalash.
  

Suveren jamg'armalar¹¹¹ “yashil loyhalar”ni investitsiyalashni moliyaiashtirishning istiqbolli manbalaridan biriga aylanishi mumkin. UNEP mutaxassislari fikricha, “yashil loyihalar”ni moliyalashtirish va investitsiyalashni rag'batlantirish hamda Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishda suveren jamg'armalaming potensial imkoniyatlari yuqori bo'lsa- da, ular hali kam o'rganilgan”¹¹². Jumladan, 2015-2017 yillarda suveren jamg'armalar tomonidan amalga oshirilgan “yashil moliyalashtirish” miqdori 11 mlrd. dollami tashkil etgan. Ushu “yashil investitsiyalar”ga yo'naltiriigan mablag'lar jahon ehtiyojiga nisbatan juda kam bo'lib, suveren iamg'armalar jami aktivlarining bor-yo‘g‘i 0,2 foizini tashkil etadi (4.3.1- rasm).

1. 
   rasm. 2015-2017 yillarda suveren jamg‘armaiar tomonidan
   amalga oshirilgan “yashil investitsiyalar” miqdori, mlrd. doll.
   

Norvegiya, Yangi Zelandiya, Irlandiya, Avstraliya, Fransiya kabi mamlakatlarda tabiatni muhofaza qilishni hisobga oluvchi milliy investitsiya strategiyalari ishlab chiqilgan. Ammo suveren jamg'armalar strategiyasida asosiy e’tibor “yashil loyihalar’ni bevosita moliyalashtirishga emas, balki issiqxona gaziari emissiyasini qisqartmayotgan loyihalardan chiqib ketish shaklida amalga oshirilmoqda.
UNEP tadqiqotlari ko‘rsatishicha, suveren jamg’amialaming “yashil loyihalar”ni moliyalashtirish jarayonida faol ishtirok etmayotganliklarining qator sabablari majud:

• 
  suveren investitsiya jamg'armalari ustavida ko'rsatilgan vazifalar - milliy boylikni saqlash va ko'paytirish. Kapital qo‘yilmalarning miqdori va sarflash yo‘nalishlari to'g‘risida qarorlar qabul qilishda atrof muhit muhofazasi muammolari nomoliyaviy, ya’ni ikkinchi darajali omillar sifatida qaraladi;
  
• 
  “yashil loyihalar”ning samaradorligi borasidagi shubhalar. Ayrim “yashil” ko'rsatkichlar dinamikasining beqarorligi va neft-gaz aktivlaridan chiqib ketish holatida joriy daromadlami yo‘qotib qo‘yish murnkinligi:
  
• 
  barqaror rivojlanish loyihalarining davlat tomonidan yetarli darajada qo‘llab-quvvatlanmayotganligi va milliy iqtisodiyotda “yashil loyihalar”ga talabning yuqori emasligi;
  
• 
  mavjud aktivlar portfelida “uglerod komponenti”ning miqdorini aniqlash bilan bog‘liq qo‘shimcha xarajatlar.
  

Iqtisodiy adabiyotda ayrim tadqiqotchilar “yashil loyihalar”ni moliyalashtirishda suveren jamg‘armalarning xususiy investorlarga nisbatan kapital bazasining juda kattaligi, uzoq muddatli rejalashtirish imkoniyatlari, kreditlardan foydalanish ehtiyojining yo'qligi kabi raqobat afzalliklari mavjud, deb hisoblashadi¹¹³.
Jahon moliya bozorida “yashil obligatsiyalar”ning o‘rni
“Yashil iqtisodiyof’ni moliyalashtirish dastaklarining keng tarqalgan turlaridan bin “yashil obligatsiyalar” hisoblanadi. “Yashil obligatsiyalar” ilk marta Yervopa investitsiya banki tomonidan emissiya qilingan bo‘lib, ular bu vaqtda “iqlimni muhofaza qilish obligatsiyalari”, keyinchalik “iqlim obligatsiyalari” va hozirgi vaqtda esa umumlashtiruvchi nom bilan “yashil obligatsiyalar” deb, atala boshlandi. Qarz oluvchi obligasiyani muddati davomida foizlari bilan so‘ndiradi. “Yashil obligatsiyalar”ning boshqa obligatsiyalardan farqli jihati shundaki, jalb etilgan mablag‘lar tiklanadiganenergiya, energiya samaradorligini oshirish, ekologik toza transport yoki issiqxona gazlarini chiqarish hajmini qisqartirish bilan bog‘liq loyihalarga sarflanadi. Dastlab turli mamlakatlarda ekologik loyihalar uchun mablag‘lar jalb etish uchun qimmatbaho qog‘ozlar emissiya qilingan bo‘lsa-da, moliyaviy resurslami xarajat qilish yo‘nalishlari muayyan turdagi obligatsiyalar chiqarish bilan bog'Ianmagan.
2008 yilda Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki shu turdagi qimmatbaho qog‘ozlami “yashil obligatsiyalar” nomi bilan chiqardi. Bank mutaxassislari chiqarilgan qimmatbaho qog‘ozlami joylashtirishdan tushgan mablag‘Iami yo‘naltirish lozim bo‘lgan loyihalami ekologik mezonlarga qanchalik javob berishini aniqlash maqsadida norvegiyalik ekolog mutaxassislarni takl if etishdi.
Xalqaro moliya instituti odatdagidek, o‘z portfeli va investitsiya strategiyasida “yashil obligatsiyalar”dan faol foydalanayotgan xususiy investorlar va emitentlar uchun katalizator vazifasini o'tadi.
Qimmatbaho qog'ozni emissiya qilishdan olingan moliyaviy resurslardan foydalanish yo‘nalishi ulami “yashil obligatsiyalar” sirasiga kiritishdagi asosiy mezon hisoblanadi. Ushbu mablag‘lardan foydalanish yo'nalishlarini quyidagichi guruhlash mumkin:

• 
  energetika resurslari (energiya samaradorligi, energiya tejamkorligi, muqobil energiya manbalari);
  
• 
  atrof muhit tozaligini saqlash (sanoat va maishiy chiqindilami yo‘q qilish samaradorligini oshirish);
  
• 
  bio xilma-xillikni oshirish, qishloq va o'rmon xo‘jaligi samaradorligini oshirish);
  
• 
  ekologik sof transport;
  
• 
  suv resurslari.
  

Jahon moliya bozorida “yashil obligatsiyalar”ning asosiy investorlari sifatida institutsional investorlar, jumladan, xususiy pensiya va sug'urta jamg‘armalari, “uzun pullar”¹¹⁴ va riski past moliyaviy dastaklarga qiziquvchi investitsiya kompaniyalari maydonga chiqishadi. Jahon amaliyotida “yashil obligatsiyalar”ning standart, loyihaviy, sekyuritizatsiyalashgan¹¹⁵ va daromad bilan ta’minlangan turlari keng tarqalgan (4.4.1-jadval).
“Yashíl obligatsiyalar” shakllanish mexanizmi bo'yicha bir-biridan farq qiladi. “Yashil obligatsiyalar” tunning xilma-xilligi esa investorlarga o‘z “yashil loyihalari” bilan bir qatorda loyihalar “pool”¹¹⁶ini moliyaiashtirish ucbun yo'naltiriladigan obligatsiyalanii ham chiqarishlari mumkin. Emitentlar uchun “yashil obligatsiyalar” ekologik samarali loyihalarga qo‘shimcha moliyaviy mablag‘lami jalb etish imkonini beradi. “Yashil obligatsiyalar” investorlarga uzoq muddatli davrda miqdori belgilab qo‘yilgan daromad olish, “yashil loyihalar”da qatnashayotgani uchun o‘z obro‘sini oshirish imkoniyatini yaratadi.
Climate Bond Initiative ma’lumotlariga ko‘ra “yashil obligatsiyalar”ning yiilik emissiyasi 2007-2019 yillarda 0,8 mlrd. dollardan 257,7 mlrd. dollargacha, ya’ni 300baravardan ko‘proqqaoshgan. 2019 yilda jami “Yashil obligatsiyalar”ning 26,3%i yangi emitentlar tomonidan chiqarilgan (4.4.1-rasm).

1. 
   rasm. Jahonda “yashil obligatsiyalar” emissiyasining o‘zgarishi,
   mlrd. doll"*.
   

“Yashil obligatsiyalar” boshqa moliyaviy dastaklarga nisbatan qator afzalliklarga ega:

• 
  investitsion reytingining yuqoriligi (A va undan yuqori);
  
• 
  emitentlaming yuqori maqomga egaligi (emitentlar tarkibidaxalqaro moliyaviy institutlaming ko'pligi);
  
• 
  davlat tomonidan muntazam qo‘llab-quwatlanishi. doll.), Fransiya Respublikasi hukumati (6,6 mlrd. doll.), Xitoy sanoat-tijorat banki (5,9 mlrd. doll.) eng yirik emitentlar sifatida faoliyat olib borishdi¹¹⁷.
  

“Yashil obligatsiyalar” bozorida xalqaro moliya institutlari faol ishtirok etishadi. Jumladan, 2010 yilda Xalqaro moliya korporatsiyasi tomonidan “IFC Green Bond” dasturi ishga tushirilgan bo‘lib, 2010-2019 moliya yillarida jami qiymati 9,2 mlrd. dollarga teng '‘yashil obligatsiyalar” emissiya qilingan. Mazkur korporatsiya ma’lumotlariga ko'ra, “yashil obligatsiyalar” emissiyasi natijasida atmosferaga chiqarilayotgan issiqxona gazlarini 18,4 mln. tonnaga qisqartirish, 721,223 MVt/soat energiyani tejash (bir yilda 89 mingta uyga yetadigan), yiliga 20 468 892 MVt/soat (Irlandiya hududiga teng mamlakat foydalanadigan) miqdorida tiklanadigan energiya ish lab chiqarish, 7558 MVt quvvatga ega tiklanadigan energiya quwatlarini ishga tushirish mumkin¹¹⁸.

5. 
   Tiklanadigan energiya manbalarini o'zlashtirishni investitsiyalash
   xususiyatlari
   

Tiklanadigan energiya manbalarini o‘zlashtirishga investitsiya sarflash sarmoyadorlar uchun daromadlilik darajasini oshirish va loyihalaming risk darajasini pasaytirishga xizmal qilishi lozim. Hozirda tiklanadigan energiya manbalariga sarflanayotgan investitsiyalami moliyalashtirish quyidagi manbalar hisobidan amalga oshirilmoqda:

• 
  korxona va korporatsiyalaming sof foydasi;
  
• 
  korxona va korporatsiyalaming ichki rezervlari;
  
• 
  kredit-bank tizimi muassasalari tomonidan jamg‘arilgan mablagTar; qimmatbaho qog'ozlar emissiyasi;
  
• 
  turli darajadagi byudjet mablag‘Iari.
  

Jahon amaliyoti ko‘rsatishicha, an’anaviy moliyalashtirish turlaridan tashqari “yashil obligatsiyalar”, PPA (Power purchase agreement - energiya xaridi kelishuvi), kommunal xizmatlar ko‘rsatuvchi korxonalar, turli xil jamg'armalar va institutsional investorlarning mablag‘lari ham “Yashil investitsiyaiar” manbai sifatida xizmat qilmoqda.
Tiklanadigan energiya manbalariga investitsiya sarflashning PPA manbasi “yashil energiya”ni yirik korxonalar tomonidan avvaldan xarid qilishlarini nazarda tutadi. Ekologik jihatdan toza elektroenergiyani sotib olishni hohlagan kompaniyalar oldida turli tanlov yo'llari mavjud. Jumladan, o‘z binolari tomlariga quyosh panellarini o'matishlari yoki
tiklanadigan energiya manbalariga sertifikatlami sotib olishlari mumkin. Biroq bu turdagi invetitsion loyihaiarga faqatgina Google, Microsoft va Amazon kabi axborot texnologiyalari sobasidagi yirik korporatsiyalargina qiziqish bildirmoqda. Bloomberg tadqiqotlariga ko‘ra, 2020 yilning 1 choragida Yevropada qirg‘oq bo‘ylariga o‘matilgan generatorlardan olinadigan shamol energiyasining eng past PPA narxi Shvetsiyada 1 MVt- s/30,5 yevro, quyosh energiyasi eng arzón narxi esa Ispaniyada qayd etilgan bo'lib, 1 MVt-s/30,5 yevroni tashkil etdi.
Yashil iqtisodiyotning energiya sohasiga sarflanayotgan investitsiyalar manbalarining yana biri kommunal xizmatlar ko‘rsatuvchi kompaniyalar hisoblanadi. Hozirda kommunal xizmatlar ko‘rsatuvchi aksariyat yirik kompaniyalar an’anviy energiya manbalari bilan bir qatorda tiklanadigan energiya manbalaridan ham faol foydalanishmoqda.
BMT ma'lumotlariga ko‘ra, jahonda 2019 yilda tiklanadigan energiya manbalarini^{119 120} o‘zlashtirishning yangi quwatlarini ishga tushirish uchun sarflangan investitsiyalar miqdori 282,2 mlrd. dollami tashkil etdi. Lshbu ko'rsatkich 2018 yilga nisbatan l%ga o‘sgani holda 2017 yildagi ko'rsatkichga nisbatan 10%ga pasaygan. Shunga qaramasdan 2019 yilda ishga tushirilgan yangi quwatlar 184 GVt ni tashkil etdi va 2018 yilga nisbatan 20 GVt ga o'sdi. Bu holatni shamol va quyosh energetikasining samardorligini boshqa energiya manbalariga nisbatan yuqoriligi hamda ekspluatatsiya xarajatlarining arzonligi bilan izohlash mumkin. Jahonda quyosh energiyasiga investitsiyalash ulushining yuqori bo'lishiga qaramasdan rivojlangan mamlakatlarda “yashil investitsiya”lar ko'proq shamol energiyasiga, rivojlanayotgan mamlakatlarda esa quyosh energiyasiga (Xitoydan tashqari) yo'naltirilgan. Mazkur holatni ushbu mamlakatlaming geografik va iqlimiy sharoitlari bilan bog'liq omillar orqali tavsiflash mumkin.
Tahlillar. 2005-2019 yillarda yangi quvvatlarni ishga tushirishga sarflanayotgan investitsiyalar tarkibida rivojlangan mamlakatlar ulushi 71,7%dan 46,l%ga qadar qisqarib, rivojlanayotgan mamlakatlar ulushi esa 28,3%dan 53,9%ga qadar ortganligini ko‘rsatmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar ulushining yarmidan ortig'i Xitoy hissasiga to‘g‘ri keladi. Mamlakatda 2019 yilda muqobil energiya ishiab chiqarish quwatlarini ishga tushirish uchun sarflangan investitsiyalar miqdori 83,4 mlrd. dollami tashkil etdi (4.5.1-rasm).

1. 
   
   
   
   
   
   2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019
   
   Rivojlangan mamlakatlar MRRivojlanayotgan mamlakatlar «““Jami investitsiyalar
   
   30%i to'g'ri keladi (4.4.2 b-rasm).
   
   Quyosh
   Shamol
   Biomassa
   Kichik gidrostansiyalar
   Bioyoqilg’i
   Gcotermal
   
   Avstraliya Frans iya Brazil tya I tally a Hindiston Buyuk Brrtamya German iya Yaponiya AQSh Xitoy
   
   I 47.6
   I 49,9
   I 60,6
   
   • 
     82,9
     
   
   9 90,0
   
   • 
     >26,5
     
   
   ■i 183,4
   210,9
   9MRS1 392,3
   MHBHMi 818
   rasm. Jahonda tiklanadigan energiya quwatiarini ishga tushirish
   uchun sarflangan investitsiyalar miqdorining o'zgarishi, ml rd. doll¹²¹. 2010-2019 yillarda tiklanadigan energiya quwatiarini ishga tushirish uchun sarflangan investitsiyalaming jamg‘arilgan miqdori 2,7 trln. dollarga tenglashdi. Ushbu investitsiyalar tarkibida quyosh (1,4 trln. doll) va shamol (1,1 tm. doll.) energiyasini o'zlashtirish quvvatlari yetakchi mavqega ega. Jumladan, 2019 yilda shamol energiyasini o'zlashtirish uchun 138,2 mlrd. doll. (2018 yilga nisbatan 6,0%gaoshgan), quyosh energiyasini o'zlashtirish uchun esa 131,1 mlrd. doll. (2018 yilga nisbatan -3,0%ga qisqargan) sarflangan (4.4.2 a-rasm). Xitoy jamg'arilgan investitsiyalar miqdori bo'yicha yetakchilik qilmoqda va uning hissasiga jami investitsiyalaming
   

Download 1,2 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: