Министерство по развитию информационных технологий и коммуникаций республики узбекистан
Download 5,27 Mb. Pdf ko'rish
|
5-секция-УФТУИТ-25.05.2021
|
МИНИСТЕРСТВО ПО РАЗВИТИЮ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ И КОММУНИКАЦИЙ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН УРГЕНЧСКИЙ ФИЛИАЛ ТАШКЕНТСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ИМ. МУХАММАДА АЛ- ХОРЕЗМИ ITN&T-2021 СБОРНИК ДОКЛАДОВ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО- ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ “ИНФОРМАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ, СЕТИ И ТЕЛЕКОММУНИКАЦИИ” Ургенч, 25-26 мая 2021г. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 2 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 3 THE MINISTRY FOR DEVELOPMENT OF INFORMATION TECHNOLOGIES AND COMMUNICATIONS OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN URGENCH BRANCH OF TASHKENT UNIVERSITY OF INFORMATION TECHNOLOGIES NAMED AFTER MUHAMMAD AL-KHWARIZMI ITN&T-2021 PROCEEDINGS of the INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" Urgench, 2021y May 25-26 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 4 ANJUMAN TASHKILIY QO‘MITASINING TARKIBI: TASHKILIY QO'MITA RAISI Baydjanov Maqsudbek Islamdjanovich , TATUUF direktori TASHKILIY QO'MITA RAISI O'RINBOSARI Ismiolov Shukrulloh Xabibullayevich, TATUUF ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo'yicha direktor o'rinbosari QO'MITA A'ZOLARI Xalmuratov Omonboy Utamuratovich, TATUUF o'quv va tarbiyaviy ishlar bo'yicha direktor o'rinbosari Yusupov Firnafas, TATUUF "Dasturiy injiniring" kafedrasi professori Yaxshimuratov Alisher, TATUUF "Tabiiy fanlar" kafedrasi professori Allaberganov Odilbek, TATUUF "Kompyuter injiniringi" fakulteti dekani Avezov Erkinjon, TATUUF "Telekommunikatsiya texnologiyalari" fakulteti dekani ANJUMAN DASTURIY QO‘MITASINING TARKIBI: DASTURIY QO'MITA RAISI Masharipov Sanatbek Atanazarovich - TATUUF "Dasturiy injiniring" kafedrasi mudiri DASTURIY QO'MITA RAISI O'RINBOSARI Ismailov Shavkat Qo‘zibayevich - TATUUF "Телекоммуникационный инжиниринг" kafedrasi mudiri DASTURIY QO'MITA A'ZOLARI Palchunov Dmitriy Yevgenyevich - Professor, f.-m.f.d, Novosibir davlat universiteti ITF Umumiy informatika kafedrasi mudiri, Rossiya muhandislik fanlari Akademiyasi a'zosi Gorodnyaya Lidiya Vasilyevna - f.-m.f.n, RFA SO ISI katta ilmiy xodimi, Novosibir davlat universiteti dasturlash kafedrasi dotsenti Kojemyakina Olga Yuryevna - f.f.n, Novosibir davlat universiteti FIT ITF katta ilmiy xodimi Iskakov Kazizat Takuadinovich - L.N.Gumilev nomidagi Yevroosiyo milliy universiteti professori Zyubin Vladimir Yevgenyevich - Professor, t.f.d, Novosibir davlat universiteti ITF kompyuter texnologiyalari kafedrasi mudiri, RFA CO avtomatika va elektrometriya instituti kiberfizik tizimlar laboratoriyasi mudiri International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 5 Baraxnin Vladimir Borisovich - Novosibir davlat universiteti professori, t.f.d, Fit IVT etakchi ilmiy xodimi Mamedov Qudrat Allomovich - TATUUF "Tabiiy fanlar" kafedrasi mudiri Polvonov Bozorboy Yusupovich - TATUUF "Axborot xavfsizlifi va ta'lim texnologiyalari" kafedrasi mudiri Xo‘jayev Otabek Qadamboyevich - TATUUF "Axborot texnologiyalari" kafedrasi mudiri Masharipov Mardonbek Azatboyevich - TATUUF ilmiy tadqiqotlar, innovatsiyalar va ilmiy pedagog kadrlarni tayorlash bo'limi boshlig'i Allamov Oybek Turaboyevich - TATUUF ta'lim sifati nazorati bo'limi boshlig'i Jumaniyazov Nizomjon Baxtiyorovich - TATUUF "Tabiiy fanlar" kafedrasi dotsenti Ashirova Anorgul Ismailovna - TATUUF "Axborot xavfsizlifi va ta'lim texnologiyalari" kafedrasi dotsenti Rajabova Zuhra - TATUUF ilmiy kotibasi ANJUMANNI O‘TKAZISHDA HAMKORLIK QILGAN TASHKILOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi 2. O‘zbekiston Respublikasi innovatsion rivojlanish vazirligi 3. Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti 4. Novosibir davlat universiteti (Rossiya) 5. Axborot va hisoblash texnologiyalari federal tadqiqot markazi (Rossiya) 6. L.N.Gumilev nomidagi Yevroosiyo milliy universiteti (Qozog‘iston) 7. Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Urganch filiali International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 6 MUNDARIJA I SHO‘BA. TELEKOMMUNIKATSIYA TIZIMLARI VA TARMOQLARINI RIVOJLANTIRISHNING DOLZARB MASALALARI VA YECHIMLARI ............................................................................................... 15 ОСОБЕННОСТИ ВЫБОРА ПОМЕХОУСТОЙЧИВОГО КОДА В СИСТЕМАХ ТЕЛЕКОММУНИКАЦИИ О. МАШАРИПОВ, Ж. АХМЕДОВ .. 16 НАЗНАЧЕНИЕ УСТРОЙСТВА ФАЗИРОВАНИЯ ПО ЦИКЛУ О. МАШАРИПОВ, Ж. АХМЕДОВ ............................................................................. 18 ОБ AB INITIO МЕТОДАХ ИССЛЕДОВАНИЯ ЭЛЕКТРОННЫХ СВОЙСТВ ПОЛУПРОВОДНИКОВ 1 ИСМАИЛОВ Ш. К., 2 КАРИМОВА Р. ...................... 22 TASHKILOTLARDA TARMOQ ARXITEKTURASI LOYIHALASHDA UCH POGʻONALI IERARXIYA MODELI YARATISH 1 POLVANOV SULTONMAHMUD BAXADIROVICH, 2 BEKINYAZOV ODILBEK ERGESHBAYEVICH ............................................................................................... 25 МОДЕЛЬ РАЗВИТИЯ КОРПОРАТИВНЫХ СЕТЕЙ ЭЛЕКТРОННЫХ БИБЛИОТЕК РАХМАТУЛЛАЕВ М.А. ................................................................. 30 УДАЛЕННЫЕ ЛАБОРАТОРИИ, КАК ИННОВАЦИЯ В ВЫСШЕМ ИНЖЕНЕРНОМ ОБРАЗОВАНИИ ЮСУПОВ А., ПРОФЕССОР, НАРКУЛОВ Х.Ю. ......................................................................................................................... 33 MILLIY IQTIBOS INDEKSINI ISHLAB CHIQISH VA BIBLIOGRAFIK MA’LUMOTLAR BAZASINI SHAKLLANTIRISH TAMOYILLARI 1 BAKAYEV I. I, 2 SHAFIYEV T.R ................................................................................................ 40 MA’LUMOT UZATISH TARMOQLARIDA MARSHRUTIZATSIYANI TASHKIL QILISH UCHUN NORAVSHAN TO‘PLAMNING QO‘LLANISHI DJABBAROV SH.YU, MATQURBONOV D.M, BERDIKLICHOV S.X. .............. 44 ФОРМАЛИЗАЦИЯ ЗАДАЧ ВЫБОРА ОПТИМАЛЬНЫХ ПАРАМЕТРОВ ПОДСИСТЕМЫ IMS НУРМАТОВА СЕВАРА БАТИРОВНА ........................... 47 SIMSIZ SENSOR TARMOQDA TUGUNLARNING JOYLASHUV USULLARINING TAHLILI XAYTBAYEV A.F., ZAKIROV SH.T., ESHONQULOV M.O‘. ........................................................................................................................ 50 NANOTEXNOLOGIYA ISTIQBOLLARI VA KUTILAYOTGAN NATIJALAR ABDINAZAROV G‘ANISHER MENGLI O‘G‘LI, NE’MATOVA NILUFAR BAHROMOVNA ...................................................................................................... 53 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 7 ABONENT KIRISH OPTIK TARMOQLARIDA QO‘LLANILADIGAN TEXNOLOGIYALAR TAHLILI ISAYEV RIXSI ISAXODJAYEVICH, ASROROV OYBEK ASROR O‘G‘LI .......................................................................................... 56 ОБЗОР АППАРАТНЫХ И ПРОГРАММНЫХ СРЕДСТВ РЕАЛИЗАЦИИ ПАРАЛЛЕЛЬНОЙ ОБРАБОТКИ 1 ХАКИМОВ З. А., 2 МУСАЕВА М. З., 3 ИСМАИЛОВА Ш. Р. ............................................................................................ 59 MULTIMEDIALI ALOQA TARMOQLARINING BOSHQARUV SATHI ARXITEKTURASI IMAMALIYEVA MADINABONU KOMIL QIZI .................... 63 ВЛИЯНИЕ ВНЕШНЕГО МАГНИТНОГО ПОЛЯ НА НАПРЯЖЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ТОКОНЕСУЩЕЙ ОБОЛОЧКИ 1 ИНДИАМИНОВ Р.Ш., 2 БУТАЕВ Р.Б., 1 НАБИЕВА Д. ............................................................................... 67 SIGFOX, LORA VA NB-IOT TEXNOLOGIYALARINING QIYOSIY TAHLILI SETMETOV N.U., YANGIBAYEVA M.R., TO‘LQIN ALIMBOYEVICH MATQURBANOV .................................................................................................... 70 YUQORI TEZLIKDA MA’LUMOT ALMASHINUVCHI TIZIMLARDA XAVFSIZ MARSHRUTLASH MASALALARINI YECHISH ALGORITMI OMONOV IBRATBEK IKROMBOY O‘G‘LI, BEKIMETOV ALISHER FARXODOVICH, SHERDJANOVA DILFUZA SHUXRATOVNA ......................... 73 ВИДЫ ИНФОРМАЦИОННЫХ УГРОЗ РУЗМЕТОВ А., УРИНОВ Р. ............. 77 NGN TARMOG‘IDA SIP PROTOKOLI BO‘YICHA SIGNALIZATSIYA TIZIMINI TAXLIL QILISH MURADOVA ALEVTINA ALEKSANDROVNA, SAYDULLAYEVA AMINA SADIKOVNA ................................................................ 80 MEHMON UYLARINI QIDIRISH VA QISQA MUDDATLI IJARAGA BERISH UCHUN ONLAYN PLATFORMA TIZIMINI YARATISH ABDULLAEVA G.X., OTANIYAZOV X. R. ................................................................................................ 83 OQIMLARNI BOSHQARISHDA ZAMONAVIY MARSHRUTLASH METODLARI TAHLILI. E.SH.AVAZOV, M.M.MURADOV ................................ 85 ИССЛЕДОВАНИЕ И СТРУКТУРА МОДЕЛИ ПОСТРОЕНИЯ БЕСПРОВОДНОЙ СЕНСОРНОЙ СЕТИ СВЯЗИ АРТИКОВА ДИЛНОЗА ОЛЕГОВНА ............................................................................................................ 88 MOBIL ALOQA TIZIMLARIDAGI ZAHIRALANGAN ALOQA LINIYALARINING ISHONCHLILIKKA TA’SIRI TAHLILI D.A.DAVRONBEKOV, O‘.K.MATYOKUBOV ....................................................... 93 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 8 АНАЛИЗ СУЩЕСТВУЮЩИХ СПЕЦИАЛИЗИРОВАННЫХ СИСТЕМ ДЛЯ НАУЧНЫХ ИЗДАТЕЛЬСТВ ДЛЯ СОЗДАНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ ПЛАТФОРМЫ НАУЧНЫХ ИЗДАТЕЛЬСТВ СУЛТОНОВ Й.У., ОТОЖОНОВ М.Р. ......................................................................................................................... 95 ОБРАБОТКА СИГНАЛОВ ВИДЕОНАБЛЮДЕНИЕ ДЛЯ ГРУЗОВОГО ТРАНСПОРТА Е.Б ТАШМАНОВ ........................................................................ 99 АЛГОРИТМ РЕГИСТРАЦИИ ОБЛАКОВ ТОЧЕК RANSAC А. ТОШПУЛАТОВ .................................................................................................... 103 II SHO‘BA. RAQAMLI IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHNING ZAMONAVIY TENDENSIYALARI VA DOLZARB MUAMMOLARI ..... 105 АНАЛИЗ ТЕОРИЙ ДЕЙСТВИЙ ДЛЯ РЕАЛИЗАЦИИ ПРОЕКТОВ НА ПРИМЕРЕ ИНТЕРНЕТ-МАГАЗИНА ВИДЕОИГР ИШИКАЕВ ИЛЬЯ САЛАВАТОВИЧ ................................................................................................. 106 ATTESTATSIYA JARAYONIGA KORPORATIV ELEKTRON HUJJATLAR AYLANISH KOMPLEKS-TAHLILIY AXBOROT TIZIMINI JORIY QILISH MAHMANOV ORIF QUDRATOVICH, ZAYNIDINOV HAKIMJON NASRIDINOVICH ................................................................................................. 109 AQLLI SHAHAR ARXITEKTURASINI QURISHDA TASHKILOTLAR ISHINI AVTOMATLASHTIRISH BEKMUROD XO‘JAMURATOV, ASADBEK ODAMBOYEV, FAXRIDDIN QODIROV ............................................................. 112 SIMSIZ SENSOR TARMOQDA MARSHRUTLASHTIRISH SAMARADORLIGINI ANIQLASH XAYTBAYEV A.F., ZAKIROV SH.T., ESHONQULOV M.O‘. .......................................................................................... 114 FRAKTAL TUZILISHLI ME’MORIY OB’EKTLARNI L-TIZIM ALGORITMLARI ASOSIDA “HOUDINI 3D” MODELLASHTIRISH ANAROVA SHAHZODA AMANBAYEVNA, SADULLAYEVA SHAXLO AZIMBAYEVNA, BERDIYEV GʻOLIB RASHIDOVICH ................................................................... 118 RAQAMLI SIGNALLARGA ISHLOV BERISH USULLARI OTAMURATOV H., SOBIRIV B. ............................................................................................................ 121 ANALYSIS OF HYPERAUTOMATIC BUSINESS PROCESSES S.I.KHAMRAEVA, D.U.RUSTAMOVA ................................................................. 123 AVTOMATLASHTIRISHNI TASHKIL ETISH ORQALI IQTISODIYONI RIVOJLANTIRISH 1 N.M.QURBONOV, 2 R.R.YULDASHEV .............................. 126 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 9 THE DEVELOPMENT OF INCUBATOR FOR EGGS BASED ON ARDUINO MICROCONTROLLER: ANALYSIS ABOUT OPTIMIZATION OF HATCHING POULTRY ARTIKBAEV MUXAMMAD AZIMJON O‘G‘LI, YULDASHEV MUKHAMMAD SHEXNAZAROVICH .......................................... 129 CHIQINDI MAHSULOTLARNI QAYTA ISHLASH JARAYONLARINI AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA TAKOMILLASHTIRISH 1 S. M. MIRZALIYEV, 2 A. Z. SADINOV, 3 U. X. HAYDAROVA ........................................................................................................ 134 ПРОБЛЕМЫ ОБРАБОТКИ ДАННЫХ ОТАМУРАТОВ Х.К, УРАЗМАТОВ Т.К. 138 ТЕХНОЛОГИЯ ОБРАБОТКИ “BIG DATA” ОТАМУРАТОВ Х.К, УРАЗМАТОВ Т.К. ................................................................................................ 140 СИСТЕМНЫЙ АНАЛИЗ ЗАДАЧИ МОНИТОРИНГА И ПОДДЕРЖКИ ПРИНЯТИЯ РЕШЕНИЙ В ОРГАНАХ САМОУПРАВЛЕНИЯ. Х.Ж. РАХИМБОЕВ, Р.Ж. УРИНОВ ............................................................................ 143 YANGI KONSTRUKSIYALARNI ISHLAB CHIQISHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARINI QO'LLASH M.A.MASHARIPOV .............................. 148 NANOTEXNLOGIYALARGA ASOSLANGAN RESURS TEJAMKOR ELEKTRON QURULMALAR INNOVATSION IQTISOD ASOSI MATYOQUBOV HIKMATJON SHUHRATOVICH .............................................. 152 TURIZMDA INTERNET VA AXBOROT– KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARNI QO‘LLASHNING SAMARASI KAMOLIDIN SHODIYEV ............................................................................................................ 156 СИСТЕМЫ ОБНАРУЖЕНИЯ И ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ ВТОРЖЕНИЙ IDS/IPS. РУЗМЕТОВ А. ....................................................................................... 161 LOGISTIKA QURISHDA QO‘LLANILADIGAN USULLAR VA ALGORITMLAR TAHLILI ALLAMOV.O.T, XALMURATOV.O.U, ALLAMOVA SH.T. ...................................................................................................................... 165 КОМПЪЮТЕРНОЕ МОДЕЛИРОВАНИЕ ОПРЕДЕЛЕНИЯ ЛИНЕЙНОГО И КРУГОВОГО ПЕРЕМЕЩЕНИЯ СИЛОВЫХ ЭЛЕМЕНТОВ АППАРАТУРЫ 1 СОБИРОВ Б.Ш., 2 МАТМУРОДОВ ФАРХОД МАТКУРБОНОВИЧ, 3 ЮНУСОВ БАХТИЁР АБДУЛЛАЕВИЧ ............................................................ 170 ОПТИМАЛЬНОЕ ПЛАНИРОВАНИЕ И УПРАВЛЕНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ФЕРМЕРСКИХ ХОЗЯЙСТВ С ПОМОЩЬЮ ЭКОНОМИКО- МАТЕМАТИЧЕСКИХ МОДЕЛЕЙ ЮСУПОВ Ф., ЭГАМБЕРГАНОВА Ф. .. 173 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 10 МАТЕМАТИЧЕСКАЯ ФОРМАЛИЗАЦИЯ ЗАДАЧИ ПОДДЕРЖКИ ПРИНЯТИЯ РЕШЕНИЙ В ОРГАНАХ САМОУПРАВЛЕНИЯ Х.Ж.РАХИМБОЕВ. .............................................................................................. 175 III SHO‘BA. IOT TEXNOLOGIYASI, KATTA HAJMLI MA’LUMOTLAR VA ULARNI QAYTA ISHLASH UCHUN MASHINALI O‘QITISH TEXNOLOGIYALARI ....................................................................................... 183 РАЗРАБОТКА СТРУКТУРЫ ПРОГРАММНОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ДЛЯ МОРФОЛОГИЧЕСКОГО АНАЛИЗА СЛОВОФОРМ УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКА МЕНГЛИЕВ ДАВЛАТЁР БАХТИЯРОВИЧ ....................................................... 184 РАЗРАБОТКА ИМИТАЦИИ РЕЦЕПТОРОВ NPC В ВИДЕОИГРАХ НА ПРИМЕРЕ РЕАЛИЗАЦИИ ОРГАНОВ СЛУХА ГАРАНИН СЕМЕН ВИКТОРОВИЧ ..................................................................................................... 187 IOT UCHUN MODELGA YO‘NALTIRILGAN INJINIRING ARTIKOV MUZAFFAR EGAMBERGANOVICH ................................................................... 190 YER OSTI SUVI MA’LUMOTLARINING MONITORING TIZIMI (CHO‘PONOTA SUV OLISH INSHOOTI MISOLIDA) 1 ABDUVAITOV AKMAL ABDIMO‘MINOVICH, 2 XUDOYAROVA SHAHNOZA SHAVKATOVNA ........... 193 ANALYZING OF ENERGY CONSUMPTION OF HOME DEVICES USING IOT TECHNOLOGIES B.R. BOLTAYEV, O.K. XUJAYEV ................................. 197 DATA MINING USLUBLARI VA BOSQICHLARI B.B. NURMETOVA. FAZILAT EGAMBERGANOVA ............................................................................ 199 O‘RNATILGAN TIZIMLARNI RIVOJLANTIRISH MODELLARI VA VIRTUALBREADBOARD MUHITIDA LOYIHALASH B.B. NURMETOVA, T.Q. O‘RAZMATOV .............................................................................................. 201 IOT DA PAST QUVVATLI TARMOQLARINI BOSHQARISH PROTOKOLLARI OTAMURATOV H., O‘RAZMATOV T. ................................. 203 TURING TESTI YORDAMIDA INTELEKTNI ANIQLASH QO‘ZIBOYEV XUDAYSHUKUR SHAVKAT O‘G‘LI ................................................................... 206 AXBOROT YETISHMASLIGI SHAROITIDA KOMPLEKS TIZIM TAHLILI S.I.HAMRAEVA, D.U.RUSTAMOVA .................................................................... 208 RIGHT ALGORITHMS AND METHODS FOR ANALYSIS OF VISUAL DATA SAIDOV ARSLONBEK, SHAVKATOV OLIMBOY, MATYAKUBOV MARKS YAXSHIMURADOVICH ...................................................................................... 210 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 11 KATTA HAJMDAGI MA'LUMOTLAR – BIG DATA VA UNING ASOSIY ATAMALARI XUSINOV X. X., YUSUPOV A. A., RAJAPBOYEVA S. B. ......... 215 ПРОЕКТИРОВАНИЕ МЕТОДОВ И АЛГОРИТМОВ УРЕГУЛИРОВАНИЯ ТРАНСПОРТНОГО ПОТОКА В УМНЫХ ГОРОДСКИХ ПЕРЕКРЕСТКАХ АЛЛАМОВ О, АБДУЛЛАЕВ А.Ш. ..................................................................... 217 MAʼLUMOTLAR BAZASI ASOSIDA QONUNIYATLARNI IZLASH UCHUN TADQIQOTCHINING INTELLEKTUAL WEB INTERFEYSINI LOYIHALASH MATLATIPOV G‘.R., ALLOYOROV О.M. ........................................................... 220 АКТУАЛЬНОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИСКУССТВЕННОГО ИНТЕЛЛЕКТА В СФЕРЕ ИНТЕРНЕТА ВЕЩЕЙ БАХТИЁРОВА ГУЛАСАЛ БАХТИЁР КИЗИ .................................................................................................. 222 AXBOROT TIZIMLARIDA MA’LUMOTLARNI INTEGRATSIYALASH USULLARI TAHLILI MO‘MINOV BOXODIR BOLTAYEVICH, YANGIBOYEV ELYOR ILXAM O‘G‘LI ......................................................................................... 223 AXBOROT TIZIMLARIDA MA’LUMOTLARNI INTEGRATSIYALASH USULLARI TIZIMLI TAHLILI 1 MO‘MINOV BOXODIR BOLTAYEVICH, 2 YANGIBOYEV ELYOR ILXAM O‘G‘LI .............................................................. 227 СИСТЕМНЫЙ АНАЛИЗ ЗАДАЧИ МОНИТОРИНГА И ПОДДЕРЖКИ ПРИНЯТИЯ РЕШЕНИЙ В ОРГАНАХ САМОУПРАВЛЕНИЯ Р.Ж.УРИНОВ 230 SSD DISKDA MA’LUMOTLARNI SAMARALI KESHLASH UCHUN MASHINALI O’QITISH ALGORITMLARI ISKANDAROV ISLOM ZOXIROVICH ....................................................................................................... 234 KATTA HAJMLI MA’LUMOTLAR BILAN ISHLOVCHI TAMOYILLAR SABIROV BAHROMBEK ILHOMBEKOVICH 1 , RADJAPOV AYBEK ALLABERGANOVICH 2 , G`ULAMOV AZIZBEK RUSLONOVICH 3 ................. 237 NEYRON TORLARIDA GIBRID TARMOQLAR SABIROV BAHROMBEK ILHOMBEKOVICH .............................................................................................. 239 IV SHO‘BA. AXBOROT XAVFSIZLIGINI TA’MINLASHNING ZAMONAVIY MUAMMOLARI VA YECHIMLARI ................................... 243 О ПРИМЕНЕНИИ TEST-DRIVEN DEVELOPMENT (TDD) МЕТОДА ДЛЯ РАЗРАБОТКИ КРОССПЛАТФОРМЕННЫХ ВИДЕОИГР БОКАРЕВ НИКИТА АЛЕКСАНДРОВИЧ .......................................................................... 244 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 12 KRIPTOGRAFIK KALITLARNI TAQSIMLASH USULLARI KARIMOVA IQBOL MADAMINOVNA, BEKIMMETOV ALISHER FARXODOVICH, XOJIBOYEV JONIBEK MAXMUDJANOVICH ................................................... 246 INFOKOMMUNIKATSION TARMOQLARDA TAQSIMLANGAN KIBER HUJUMLARNI MACHINE LEARNING ASOSIDA OLDINDAN ANIQLASHDA XUSUSIYATLARNI TANLASH BOZOROV S. M. ................ 251 МЕТОДЫ И СРЕДСТВА ЗАЩИТЫ ИНФОРМАЦИИ В СЕТЯХ Х.Х.АХМЕДОВА ................................................................................................... 255 TARMOQ XAVFSIZLIGIDA STEGANOGRAFIYANING O‘RNI QURBONALIYEVA DILSHODA VALI QIZI ........................................................ 258 ZAMONAVIY AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANIB IONLI SUYUQLIKLARNI TOZALASH TEXNOLOGIK JARAYONLARINI TADQIQ ETISH PALVANOV BOZORBOY YUSUPOVICH, YUSUPOVA JANAR KAMOLOVNA, YUSUPOVA FAROG‘AT YAKUBBOY QIZI .............................. 261 BLOKCHEYN TEXNOLOGIYASINI SHAKLLANTIRISHDA ELEKTRON RAQAMLI IMZO ALGORITMINI QO‘LLASH RAXIMBERDIYEV QUVONCHBEK BAXTIYOROVICH .................................................................... 264 AXBOROT XAVFSIZLIGINING ZAMONAVIY MUAMMOLARINING TAHLILI VA QIYOSIY DARAJASI RO‘ZIMATOV SANJAR SHUHRATJON O‘G‘LI, RAHIMOV ABDURASHID G‘ULOMJONOVICH, DEDAXANOV AKRAMJON OLTMISHBOYEVICH ..................................................................... 267 ZAMONAVIY IDS TIZIMLARI, ISHLASH PRINSPLARIDAGI MAVJUD MUAMMOLAR VA POTENSIAL ECHIMLARI TO‘G‘ISIDA A.A.GANIYEV, E.A.SAYFIYEV ....................................................................................................... 269 WINDOWS OPERATSION TIZIMIDA KRIPTOGRAFIK KALITLARNI BOSHQARISH ALAYEV RUHILLO HABIBOVICH ........................................... 272 KOMYUTER TARMOQLARIDA MA’LUMOTLARNI HIMOYALASHNING ASOSIY YO’NALISHLARI BAZARBAYEV M.X., IBRAGIMOV M.F. .............. 275 MATNLI MA’LUMOTLAR UCHUN SINFLASHTIRISH MASALASINI YECHISH USUL VA ALGORITMLARI OYBEK ALLAMOV, ZAFARBEK MADRAHIMOV ..................................................................................................... 277 V SHO‘BA. TA’LIMDA ZAMONAVIY TELEKOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALAR ........................................................................................ 279 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 13 ОПОРНЫЙ КОНСПЕКТ-ОДИН ИЗ СПОСОБОВ АКТИВИЗАЦИИ СРС ПО ТЕМЕ «АЛГОРИТМИЗАЦИЯ И ПРОГРАММИРОВАНИЕ РАЗВЕТВЛЯЮЩИХСЯ ВЫЧИСЛИТЕЛЬНЫХ ПРОЦЕССОВ» КУРСА ПРОГРАММИРОВАНИЯ 1 ЮСУПОВ Д.Ф., 2 АХМЕДОВ Э.Ю, 2 БАЗАРБОЕВ М.Х. ....................................................................................................................... 280 DASTURLASH FANINI KOMPYUTERLASHGAN TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA O‘QITISHNING AMALIY JIXATLARI YUSUPOV F., KAZAKOV O.E., IBRAGIMOV M.F. ....................................................................................... 283 FIZIKA FANIDAN LABORATORIYA MASHG‘ULOTLARINI OLIB BORISHDA VIRTUAL LABORATORIYANING O‘RNI A. RAXMANOV ...... 286 TEST TOPSHIRIQLARINI TO'G'RI SHAKLLANTIRISH 1 YUSUPOVA SHOHIDA BOTIRBOEVNA, 2 ESHCHAOVA ZULXUMOR YANGIBOY QIZI .... 288 ELEKTRON KURSLARDA TALABALARNING MUSTAQIL ISHLARINI TASHKIL QILISH 1 YUSUPOVA SHOHIDA BOTIRBOEVNA, 2 JAFAROV SAN’AT KOMULOVICH ....................................................................................... 292 SOCHILISH JARAYONIDA ZARYAD TARKIBINI MODELLASHTIRISH I.U. TANGRIBERGANOV 1 , M.K. KARIMOV 1 , SH.R. SADULLAYEV 1 , SH.R. MASHARIPOV 1 , B.S. SAMANDAROV 2 , N.D. MATYUSUPOVA 1 , O.A. SATTOROVA 1 , S.B. BOBOJONOVA 1 ................................................................... 296 FANLARNI O‘QITISHDA ELEKTRON TA’LIM RESURSLARINI YARATUVCHI ILOVALAR 1 ALLABERGANOVA M.R., 2 MATQURBONOVA M.S., 3 OLLOBERGANOVA M.D. .......................................................................... 298 TEACHING SUBJECT INFORMATICS WITH INTEGRATED METHOD ASHIROVA A.I., ALLABERGANOVA M.R. .......................................................... 299 MASOFAVIY TA’LIMDA HAMKORLIKDA O‘QITISH TEXNOLOGISINI QO‘LLASH S.P. KUTLIYEV 1 , O.R. MATYAQUBOVA 2 ...................................... 303 O‘RTA MAXSUS VA OLIY TA’LIM MUASSASALARIDA DASTURLASHNI O‘QITISH VA AMALIY DASTURLAR ISHLAB CHIQISH U.A. MADAMINOV 1 , J.T. URAZIMBETOV 2 , N.U. O‘RAZBOYEV 3 ............................ 306 MOBIL ILOVALAR ISHLAB CHIQISH VA ULARDAN DARS JARAYONIDA FOYDALANISH U.A. MADAMINOV 1 , M.A. AVEZOV 2 , D.R. QODIROV 3 ....... 307 ANIQ INTEGRALNING AMALIY TADBIQLARI 1 M.SH.NURMANOV, 1 J.A.FAYZIYEV, 2 O‘. S. AMIROVA ....................................................................... 308 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 14 ОБ АСИМПТОТИЧЕСКОМ РАСПРЕДЕЛЕНИИ ЭМПИРИЧЕСКИХ МОМЕНТОВ ПРИ СЛУЧАЙНОМ ОБЪЕМЕ ВЫБОРКИ 1 М. Ш. НУРМАНОВ, 1 Ж. А. ФАЙЗИЕВ, 2 И.ХАБИБУЛЛАЕВ .............................................................. 313 ИЗМЕРИМЫЕ ОПЕРАТОРЫ, ПРИСОЕДИНЕННЫЕ К AW* -АЛГЕБРЕ М. Ш. НУРМАНОВ, Ж. А. ФАЙЗИЕВ .................................................................... 314 O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA AKT SOHASIDA GENDER TENGSIZLIKNI OLDINI OLISHDA “TECHBIKA” LOYIHASINING O‘RNI PALVONOVA S.B. ................................................................................................. 317 ЭЛЕКТРОННАЯ ЛЕКЦИЯ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЙ ПРОЦЕСС 1 АШИРОВА А.И., 2 БАЛТАЕВА И.И., 1 АЛЛАБЕРГЕНОВА М.Р ............................................ 320 ОСНОВНЫЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ЦЕННОСТИ ИНФОРМАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ ХОДЖАЕВА С.К .................................................................................................. 326 “DASTURLASH” FANINI O‘QITISHDA ELEKTRON TA’LIM ASHIROVA ANORGUL ISMOILOVNA, ALLAMOVA SH.T. ................................................... 329 ASTRONOMIYADA QUYOSH SISTEMASI MAVZUSINI O‘QITISHDA TA’LIMGA KOMPYUTER TEXNOLOGIYALARINI QO‘LLASH. AVEZMUROTOVA ZEBO ALLAYAROVNA, AVEZMURATOV OLLAYOR ........ 333 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 243 IV SHO‘BA. AXBOROT XAVFSIZLIGINI TA’MINLASHNING ZAMONAVIY MUAMMOLARI VA YECHIMLARI International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 244 О ПРИМЕНЕНИИ TEST-DRIVEN DEVELOPMENT (TDD) МЕТОДА ДЛЯ РАЗРАБОТКИ КРОССПЛАТФОРМЕННЫХ ВИДЕОИГР Бокарев Никита Александрович студент 4-го курса Высшего колледжа информатики Новосибирского государственного университета (ВКИ НГУ) Научный руководитель: Менглиев Давлатёр Бахтиярович, ассистент-преподаватель кафедры информатики ВКИ НГУ Аннотация: Автор исследует использование TDD принципа из серии экстремального программирования для обеспечения минимального количества багов (уязвимостей) при разработке программного обеспечения на примере видеоигры. Данный принцип гарантирует бесперебойное функционирование видеоигры почти при всех случаях. Ключевые слова: Agile, TDD, GameDev, XP и мобильные платформы. В настоящее время наблюдается активное развитие игровой индустрии [1], применение различных тактик разработки и тестирования видеоигр, а также использование сторонних движков для генерации объёмных 3D-сцен игр. Более того, изучение разных методов программирования через разработку игрового приложения считается одним из самых популярных на сегодняшний день. [2] Однако, разработка видеоигры ничего кроме автоматизации навыков кодинга не даст. Тогда как применение различных техник написания кода, а также умное покрытие тестами определенно поднимут качество вашего программного продукта. Одним из методов разработки программы является «Разработка через тестирование» (Test-driven Development - TDD), который считается одним из 12 принципов экстремального программирования. Автор статьи постарался максимально использовать данный подход в создании видеоигры применив приёмы из гибких методологий разработки. Первым делом автором были сгенерированы пользовательские истории [3], например: Я как игрок хочу иметь инвентарь, так, я смогу собирать разные элементы игры и использовать их при необходимости. Далее, данную пользовательскую историю необходимо покрыть тестом (или тестами): 1) Пробуем поднять один артефакт в игровом процессе и положить в инвентарь. Проверяем инвентарь на наличие этого предмета. 2) Пробуем избавиться от элемента в инвентаре игрока. Проверяем инвентарь на наличие этого предмета. В первом тесте результат должен быть True, тогда как во втором False. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 245 Основываясь на этих тестах, автор реализовал тест кейсы на языке программирования с#, так как сама игра пишется на этом языке. После написания вышеупомянутых тестов был написан модуль под эти тесты. Как и предполагалось, модуль сработал с первого раза, так как верификация этой части программы прошла автоматически. Следующем шагом было написание тест кейсов для тестирования таких пользовательских историй как «Зарядка автомата», «Создание персонажа игры», «Излечение игрока» и др. Тесты кейсы были реализованы в виде модульных (Unit) тестов с применением Unity Test Framework (UTF). Причина, по которой автором был выбран именно этот фреймворк было то, что сама видеоигра разрабатывается на движке Unity, который является одним из самых популярных сред разработки видеоигр в мире [4]. Использование в таких случаях сторонних библиотек для реализации тест- кейсов было бы не целесообразным. Хотя автором были изучены такие средства тестирования (в том числе автоматизированных тестов) как Cypress [5] и TestNG [6]. Необходимо отметить, что UTF использует встроенную библиотеку NUnit Library для реализации модульных и API [7] тестов в проектах, написанных на языке программирования C#. На рисунке 1 показано успешное прохождение всех написанных тестов для игры. Рисунок 1. Unit-тесты проведены успешно International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 246 Таким образом, в рамках работы был изучен метод TDD для разработки качественного продукта, который будет содержать минимум уязвимых «дыр», которые могут быть использованы злоумышленниками в самых разных целях, от взлома элементов игры, до проникновения на сервера разработчиков. Литература: 1) Henrik Engström (November 2020). Game Development Research. University of Skövde, ISBN: 978-91-984918-8-3 2) Mengliev, D. (2021). CONTENT AND LANGUAGE INTEGRATED LEARNING IN TASKS OF PROGRAMMING BY CHILDREN. Конференции, 1(2). https://doi.org/10.47100/.v1i2.295 3) Prabhat Pokharel, Pramesh Vaidya (December 2020). A Study of User Story in Practice. Agile Product Management 4) Alan Thorn (January 2014). Pro Unity Game Development with C#. https://doi.org/10.1007/978-1-4302-6745-4 5) Narayan Palani (February 2021). Automated Software Testing with Cypress. https://doi.org/10.1201/9781003145110 6) Alex RuizYvonne, Wang Price (June 2007). Test-driven GUI development with testNG and abbot. https://doi.org/10.1109/MS.2007.92 7) Определение термина API – [электронный ресурс] https://ru.wikipedia.org/wiki/API KRIPTOGRAFIK KALITLARNI TAQSIMLASH USULLARI Karimova Iqbol Madaminovna, Bekimmetov Alisher Farxodovich, Xojiboyev Jonibek Maxmudjanovich Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universitetining Urganch filiali Abstract. The required encryption is based on the public key of the parties, and the electronic digital signature is based on the private key of the parties. Keywords. Logarithmization, decoding, Diffie-Helman algorithm, elliptical curve, secret key. Annotatsiya. Kerakli shifrlash tomonlarning ochiq kalitiga, elektron raqamli imzo esa tomonlarning yopiq kalitiga asoslanadi. Kalit so'zlar. Logaritmizatsiya, dekodlash, Diffie-Helman algoritmi, elliptik egri chiziq, maxfiy kalit. Diffi-Xelman birinchi ochiq kalit algoritm sanalib, 1976 yilda taklif etilgan. Ushbu algoritm cheklangan maydonda diskret logarifmlash muammosiga asoslangan bо‘lib, ushbu algoritmni A va B tomonlar orasida maxfiy kalitni International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 247 generatsiyalash uchun foydalanilishi mumkin. Ammo bu kalitdan ma’lumotni shifrlash va deshifrlash uchun foydalanib bо‘lmaydi. Ushbu algoritmning asosi sodda matematik asosga tayanadi. A va B tomon о‘zaro katta n tub sonini va sodda butun g sonlarini kelishib oladi. Har ikkala tomon ham ushbu kattaliklarni biror xavfsiz bо‘lmagan kanal orqali almashishi mumkin yoki ular biror guruh orasida oshkor bо‘lishi mumkin. Protokol quyidagi ketma-ketlikda ishlaydi: 1. A tomon tasodifiy butun son x ni tanlaydi va B tomonga quyidagini yuboradi: 𝑋 = 𝑔 𝑚𝑜𝑑𝑛 2. B tomon tasodifiy butun son y ni tanlaydi va A tomonga quyidagini yuboradi: 𝑌 = 𝑔 𝑚𝑜𝑑𝑛 3. A tomon quyidagini hisoblaydi: 𝐾 = 𝑌 𝑚𝑜𝑑𝑛 4. B tomon esa quyidagini hisoblaydi: 𝐾′ = 𝑋 𝑚𝑜𝑑𝑛 Har ikkala K va K’ kalit qiymati 𝑔 𝑚𝑜𝑑𝑛 ga teng. Tarmoqni tinglab turganlarning hech biri ushbu kalitni hisoblay olmaydi. Faqat ular n, g, X va Y ni tutib ola qoladi. Diskret logarifmlash muammosi sabab, ma’lum bо‘lgan kattaliklardan x, y ni hisoblay olmaydi. Shundan kelib chiqib K kalitni har ikkala tomon mustaqil holda generatsiya qilishi mumkin. Ushbu algoritm bardoshligi g va n larga bog‘liq bо‘ladi. Bunga kо‘ra tanlangan n katta son bо‘lishi va (n-1)/2 soni ham tub bо‘lishi mumkin. Ushbu algoritm n bit uzunlikdagi sonni diskret logarifmlash muammosiga asoslanadi va u shuncha uzunlikdagi sonni faktorlash muammosiga teng. Uch yoki undan ortiq tomonlar orasida Diffi-Xelman algoritmi. Diffi – Xelman algoritmini osonlik bilan uch yoki undan ortiq tomonlar uchun kengaytirish imkoniyati mavjud. Quyida uch tomon orasida, A, B va S tomonlar orasida Diffi-Xelman algoritmining kо‘rinishi keltirilgan: 1. A tomon tasodifiy butun son x ni tanlaydi va B tomonga quyidagini yuboradi: 𝑋 = 𝑔 𝑚𝑜𝑑𝑛 2. B tomon tasodifiy butun son y ni tanlaydi va S tomonga quyidagini yuboradi: 𝑌 = 𝑔 𝑚𝑜𝑑𝑛 3. C tomon tasodifiy butun son z ni tanlaydi va A tomonga quyidagini yuboradi: 𝑍 = 𝑔 𝑚𝑜𝑑𝑛 4. A tomon B tomonga quyidagini yuboradi: 𝑍′ = 𝑍 𝑚𝑜𝑑𝑛 5. B tomon esa S tomonga quyidagini yuboradi: 𝑋′ = 𝑋 𝑚𝑜𝑑𝑛 6. C tomon esa A tomonga quyidagini yuboradi: 𝑌′ = 𝑌 𝑚𝑜𝑑𝑛 7. A tomon umumiy bо‘lgan quyidagi kalitni hisoblaydi 𝑘 = 𝑌′ 𝑚𝑜𝑑𝑛 8. B tomon umumiy bо‘lgan quyidagi kalitni hisoblaydi 𝑘 = 𝑍′ 𝑚𝑜𝑑𝑛 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 248 9. S tomon umumiy bо‘lgan quyidagi kalitni hisoblaydi 𝑘 = 𝑍′ 𝑚𝑜𝑑𝑛 Bu holda umumiy kalit 𝑘 = 𝑔 𝑚𝑜𝑑𝑛 ga teng bо‘ladi. Xuddi shunga о‘xshash tartibda tо‘rt va undan ortiq tomonlar uchun shakllantirish mumkin. Shuningdek ushbu algoritmning elliptik egri chiziqga о‘tkazilgan shakllari mavjud. Bundan tashqari uning Hughes kо‘rinishida bir tomon о‘zi hosil qilgan kalitni uzatish imkoniyatiga ega bо‘ladi. Ushbu algoritm ketma – ketligi quyida keltirilgan. 1. A tomon katta tasodifiy bо‘lgan x ni tanlaydi va quyidagini hosil qiladi: 𝑘 = 𝑔 𝑚𝑜𝑑𝑛 2. B tomon ham tasodifiy bо‘lgan katta y ni tanlaydi va quyidagini A tomonga yuboradi: 𝑌 = 𝑔 𝑚𝑜𝑑𝑛 3. A tomon B tomonga quyidagini yuboradi: 𝑋 = 𝑌 𝑚𝑜𝑑𝑛 4. Shundan sо‘ng B tomon quyidagilarni hisoblaydi: 𝑧 = 𝑦 𝑘 = 𝑋 𝑚𝑜𝑑𝑛 Yuqoridagilarning barchasi tо‘g‘ri amalga oshirilsa, 𝑘 = 𝑘 ga teng bо‘ladi. Diffi – Xelman kalitlarni ochiq taqsimlash algoritmi AQSH va Kanada davlatlari tomonidan patentlangan. 1997 yilda kelib AQSH ushbu patenti bekor qilgan. Diffi-Xelman algoritmining elliptik egri chiziqga asoslangan kо‘rinishi. Ushbu kо‘rinish ham odatiy Diffi-Xelman algoritmi kabi bо‘lib, quyidagi ketma – ketlikda amalga oshiriladi: 1. A tomon maydon p dan kichik bо‘lgan 𝑟 maxfiy kalitni shaxsiy kaliti sifatida generatsiya qiladi. Shundan sо‘ng о‘zining ochiq kaliti 𝑃 = 𝑛 × 𝐺 ni hosil qiladi. Shundan sо‘ng о‘zining ochiq kalitini B tomonga yuboradi. 2. B tomon ham yuqoridaga kabi о‘zining maxfiy kaliti 𝑛 va ochiq kalitini 𝑃 = 𝑛 × 𝐺 hosil qiladi. Ochiq kalitni A tomonga yuboradi. 3. Shundan sо‘ng har ikkala tomon quyidagi keltirilgan ifodalar orqali teng bо‘lgan umumiy kalitni generatsiya qiladi: 𝐾 = 𝑛 × 𝑃 𝑣𝑎 𝐾 = 𝑛 × 𝑃 . Ushbu ikki formulaning tengligi quyidagi ifoda bilan isbotlanadi: 𝑛 × 𝑃 = 𝑛 × (𝑛 × 𝐺) = 𝑛 × (𝑛 × 𝐺) = 𝑛 × 𝑃 . VKO (VKO) GOST R 34.10-94/2001/2012 kalitlarni uzatish algoritmlari. Ushbu algoritmlar Rossiya davlatida kalitni shifrlash kalitini hosil qilish foydalaniladi. Ushbu standartlar asosan Diffi-Xelman kalitlarni taqsimlash algoritmiga asoslanadi. VKO GOST R 34.10-94 ga kо‘ra ikki tomon orasida hosil qilingan umumiy kalit, K dan kalitni shifrlash kaliti (KSHK) GOST R 34.11-94 xesh funksiyasidan chiqqan 256 bitli xesh qiymatga teng bо‘ladi: 𝐾𝑆𝐻𝐾 = 𝐺𝑂𝑆𝑇341194(𝐾) . Xuddi shunga о‘xshash VKO GOST R 34.10-2001/2012 algoritmlari elliptik egri chiziqga asoslangan Diffi-Xelmenga tayanadi. A tomon о‘zining shaxsiy kaliti International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 249 𝑛 va B tomoning ochiq kaliti 𝑃 asosida tomonlar orasida taqsimlangan kalit, UKM yordamida quyidagini hosil qiladi: 𝐾(𝑛 , 𝑃 , 𝑈𝐾𝑀) = (𝑈𝐾𝑀 ∗ 𝑛 )𝑚𝑜𝑑𝑞 𝑃 Bu yerda elliptik egri chiziqdagi parametrlar va qoidalar GOST R 34.10- 2001 standarti kabi bо‘lishi talab etiladi. Kalitni shifrlash kaliti esa 𝐾𝑆𝐻𝐾 = 𝐺𝑂𝑆𝑇341112(𝐾(𝑛 , 𝑃 , 𝑈𝐾𝑀)) ga teng bо‘ladi. VKO GOST R 34.10-2001 algoritm uchun xesh qiymat uzunligi 256 bit shakli uchun shakllantirilgan. Xuddi shunga о‘xshash VKO GOST R 34.10-2012 algoritmi ham VKO GOST R 34.10-2001 ga о‘xshash bо‘lib, parametrlar GOST R 34.10-2012 ga asoslanadi va ikki xil kо‘rinish: 256 va 512 bitli KSHK larni generatsiyalash qilish uchun foydalaniladi. О‘rtada turgan odam hujumi. Diffi – Xelman protokoli va uning elliptik egri chiziqga о‘tkazilgan barcha kо‘rinishlari “О‘rtada turgan odam” hujumiga bardoshsiz. Ushbu hujumning kо‘rinishi haqiqiy Diffi-Xelman algoritmi uchun quyidagicha amalga oshiriladi: A tomon S tomon B tomon A va B tomonlar ikkita g, p (p>g) sonni hosil qiladi. p=11, g=7 Buzg‘unchiga ham p=11, g=7 ma’lum. A va B tomonlar ikkita g, p (p>g) sonni hosil qiladi. p=11, g=7 A tomon о‘zining maxfiy kalitini hosil qiladi. X A =6 S tomon о‘zining maxfiy kalitini hosil qiladi. X C =7 B tomon о‘zining maxfiy kalitini hosil qiladi. X B =9 О‘zining ochiq kalitlari hisoblanadi Y A =g X(A) (modp) Y A =7 6 mod11=4 Y C =g X(C) (modp) Y C =7 7 mod11=6 Y B =g X(B) (modp) Y B =7 9 mod11=8 A tomon S tomonni B tomon deb о‘ylaydi. B tomon S tomonni A tomon deb о‘ylaydi. A tomon Y C =6 ni qabul qiladi. Buzg‘unchiga Y A =4, va Y B = 8 oladi. B tomon Y C =6 ni qabul qiladi. Quyidagilar hisoblanadi Maxfiy kalit = 𝑌 𝑚𝑜𝑑𝑝 Maxfiy kalit = 6 6 mod11 = 5 Maxfiy kalit = 𝑌 𝑚𝑜𝑑𝑝 Maxfiy kalit = 8 7 mod11 = 2 Maxfiy kalit = 𝑌 𝑚𝑜𝑑𝑝 Maxfiy kalit = 4 7 mod11 = 5 Maxfiy kalit = 𝑌 𝑚𝑜𝑑𝑝 Maxfiy kalit = 6 9 mod11 = 2 О‘rtada turgan odam hujumidan himoyalanish uchun amalda serverning sertifikatini tekshirish yetarli sanaladi. Agar ikki tomon orasida ham autentifikatsiyalash ham kalitlarni uzatish talab etilganda quyida keltirilgan usul samarali hisoblanadi (1- rasm). International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 250 A R , B R B A b A p g R ] } mod , [{ A B a B p g R ] } mod , [{ 1-rasm. О‘rtada turgan odam hujumidan himoyalanish usuli Bu yerda: {……} shifrlash amali, […....] esa elektron raqamli imzoni qо‘yish. Shuni eslatib о‘tish kerakki shifrlash amali tomonlarning ochiq kaliti asosida amalga oshirilsa, elektron raqamli imzoni qо‘yish esa tomonlarning maxfiy kaliti asosida amalga oshiriladi. Xulosa Kriptografik kalitlarni taqsimlashda keng foydalanilgan protokollar, xususan, Diffi-Xelman protokoli va uning variantlari, qator kalitlarni taqsimlash bо‘yicha standartlar tahlili amalga oshirildi. Kriptografik kalitlarni boshqarish tizimini kriptografik tizimda muhimligi, uning hayotiy sikli, kriptografik kalitlarning turlari va ularni generatsiyalash usullari tahlil qilindi. Kriptografik kalitlarni saqlashda qо‘yiladigan talablar, xususan, kalitlarni uzatish va saqlash uchun foydalaniladigan mexanizmlar, kalitlarni zaxira nusxalash shartlari tahlili kо‘rib chiqildi. Foydalangan adabiyotlar 1. Информационная технология. Взаимосвязь открытых систем. Структура сертификата открытого ключа ЭЦП и сертификата атрибута. O'z DSt 1108:2011. ГУП "UNICON.UZ". 2011-07-01. 186 ст. 2. Информационная технология. Криптографическая защита информации. Процессы формирования и проверки электронной цифровой подписи. O‘z DSt 1092:2009. ГУП "UNICON.UZ". 2009-10-15. 24 ст. 3. A Framework for Designing Cryptographic Key Management Systems. E.Barker (NIST), M.Smid (Orion Security Solutions), D.Branstad, S.Chokhani (Cygnacom Solutions). August 2013. 120 pp. 4. https://www.ietf.org/rfc/rfc4210.txt 5. S.Choudhury, K.Bhatnagar, W.Haque. “Public Key Infrastructure Implementation and Design”. Copyright © 2002. Hungry Minds, Inc. 320 pp. 6. M.Stamp. “Information security, Principles and Practice”. A JOHN WILEY & SONS, INC. 2011. 608 pp. 7. P.Stavroulakis, M.Stamp. Handbook of information and communication security. Springer Science & Business Media, 2010. 867 pp. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 251 INFOKOMMUNIKATSION TARMOQLARDA TAQSIMLANGAN KIBER HUJUMLARNI MACHINE LEARNING ASOSIDA OLDINDAN ANIQLASHDA XUSUSIYATLARNI TANLASH Bozorov S. M. Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU, stayjor-tadqiqotchi Annotatsiya: Infokommunikatsion tarmoqlarda taqsimlangan kiber hujumlar bir qancha hostlar yordamida tashkil etiladi va tarmoq xizmat ko‘rsatishi va ma’lumotlar xavfsizligiga jiddiy xavf tug‘diradi. Shuning uchun ham ushbu turdagi hujumlarni oldindan aniqlash bugungi kunda kiber xavfsizlik sohasida asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Hujumlarni aniqlash texnologiyalarini Machine Learning algoritmlari bilan integratsiyalanish boshlangandan so‘ng tarmoq paketi xususiyatlarni tanlash masalasi qanchalik muhim ekanligi tushunib yetildi. Ushbu maqolada aynan xususiyatlarni tanlash masalasi yoritilgan. Kalit so‘zlar: Infokommunikatsion tarmoq, Machine Learning, xususiyatlarni tanlash, taqsimlangan kiber hujumlar, oldindan aniqlash, tarmoq paketi. Taqsimlangan kiber hujumlar va ularni oldindan aniqlash Taqsimlangan kiber hujumlar bir nechta hostlarni birlashtirgan holda amalga oshiriladi va ular bugungi kunda juda keng tarqalgan [1]. Odatda, hakkerlar taqsimlangan kiber hujumlarni amalga oshirish uchun botlarni birlashtirish va boshqarish uchun C&C serverni ( Command and Control ) egallab olishga harakat qilishadi. Server tomonidan boshqariluvchi hostlar botlar sifatida qurbonga nisbatan hujumga o‘tadi. Ushbu turdagi C&C tarmoqni aniqlash hujumni oldindan aniqlash va uni bloklash imkonini beradi. Infokommunikatsion tarmoqlarda taqsimlangan kiber hujumlarni oldindan aniqlash uchun bir qancha Machine Learning usullari va algoritmlari mavjud bo‘lib, ular normal va hujumlarini ajratib olishda tarmoq paketlarining ichidagi ayrim xususiyatlardan foydalanadi. Ushbu maqolada tarmoqlarda taqsimlangan kiber hujumlarni oldindan aniqlash uchun paketning 55 ta xususiyati tanlab olingan va ularni kamaytirganda ularni aniqlash samaradorligi qanday o‘zgarishi ko‘rib chiqilgan. Mavjud aniqlash texnologiyalari Infokommunikatsion tarmoqlarda taqsimlangan kiber hujumlarni oldindan aniqlash uchun ko‘plab usullar taklif etilgan bo‘lib, ular signaturaga asoslangan [2], qismlarga bo‘lishga asoslangan [3], hajmga asoslangan [4] va axborot nazariyasiga asoslangan [5] usullarni o‘z ichiga oladi. Signaturaga asoslangan usul yangi turdagi hujumlarni aniqlay olmaydi. Qismlarga bo‘lishga asoslangan usulda yolg‘ondan inkor qilish ko‘rsatkichi yuqori [6]. Hajmga asoslangan usulda oldindan anilanishi kerak bo‘lgan ma’lumotlar hajmi yuqori ekanligi uni har doim ham qo‘llashga imkon bermaydi. Axborot nazariyasiga asoslangan anomaliyalarni real-vaqt rejimida baholashda samaradorlilikdan yutqazadi. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 252 C&C tarmoqlarni aniqlash uchun ham bir qancha usullar ishlab chiqilgan bo‘lib, S. Yamauchi va b. [7] tomonidan paketning 7 ta xususiyati yordamida C&C tarmoq trafigini tahlil qilish usuli tahlif etilgan. L. Lu, Y. Feng and K. Sakurai [8] tomonidan yuqoridagi taklif takomillashtirilib paketning 55 ta xususiyati yordamida aniqlash samaradorligini yaxshilashi ko‘rsatilgan. Aniqlash tizimlari online yoki offline rejimlarda ishlashi mumkin. Online rejimda tizim hujum va anomliyalarni aniqlash bilan birgalikda ularni o‘rganib, o‘z bilimlar bazasiga qo‘shib boradi. Offline rejimda tizim keluvchi paketlar xususiyatlarini avvaldan o‘rganilgan xususiyatlar va anomaliyalar bilan solishtirib ko‘radi va natijani e’lon qiladi. 1 – rasm. Online aniqlash rejimi 2 – rasm. Offline aniqlash rejimi Xususiyatlarni tanlash va ularni baholash L. Lu, Y. Feng and K. Sakurai [8] tomonidan takomillashtirilib, aniqlash samaradorligini yaxshilash uchun paketning quyidagi 55 ta xususiyatidan foydalanilgan. Xususiyatlarni ajratib olish Machine Learning Aniqlah Log Real-vaqt tarmoq trafigi Davomiy yangilash Ogohlantirish Xususiyatlarni ajratib olish Machine Learning Aniqlah Log To’plangan tarmoq O’qitish Ogohlantirish Xususiyatlarni ajratib olish International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 253 1 – jadval. Tarmoq paketi xususiyatlari va ularning ifodalanishi T/r Xususiyat Ifodalanishi 1 Spc Jo‘natilgan paketlar soni 2 Rpc Qabul qilingan paketlar soni 3 Tss Umumiy jo‘natilgan paketlar hajmi 4 Tsr Umumiy qabul qilingan paketlar soni 5 Smin Jo‘natilgan paketning minimal hajmi 6 Smax Jo‘natilgan paketning maksimal hajmi 7 Savg Jo‘natilgan paketning o‘rtacha hajmi 8 Ravg Qabul qilingan paketning o‘rtacha hajmi 9 Svar Jo‘natilgan paketning variatsiyasi 10 Rvar Qabul qilingan paket variatsiyasi 11 Sd Jo‘natilgan paketning umumiy hajmi 12 Rd Qabul qilingan paketning umumiy hajmi 13-27 Sip0-14 Jo‘natilgan paketning hajm intervali bo‘yicha bo‘linishi 28-42 Rip0-14 Qabul qilingan paketning hajm intervali bo‘yicha bo‘linishi 43-46 Flag S, P, R, F Sessiyadagi paketlarning flaglar bo‘yicha taqsimlanishi 47 SITmin Jo‘natilgan paketning minimal vaqt intervali 48 SITmax Jo‘natilgan paketning maksimal vaqt intervali 49 SITavg Jo‘natilgan paketning o‘rtacha vaqt intervali 50 SITvar Jo‘natilgan paketning vaqt intervali variatsiyasi 51 RITmin Qabul qilingan paketning minimal vaqt intervali 52 RITmax Qabul qilingan paketning maksimal vaqt intervali 53 RITavg Qabul qilingan paketning o‘rtacha vaqt intervali 54 RITvar Qabul qilingan paketning vaqt intervali variatsiyasi 55 Time Sessiya davomiyligi vaqti Xususiyatlar ichida umumiy hajm va jo‘natilgan paketlarning umumiy soni va qabul qilingan paketlar soni bilan birgalikda paketning minimal hajmi ham tanlangan. Chunki C&C sessiyalarida botlarga shunchaki komandalar ham jo‘natilishi ham mumkin va buning natijasida paketning payload qismi bo‘sh bo‘ladi va paket minimal hajmda bo‘ladi. Umumiy hajmdan tashqari har bir paketning hajmi, o‘rtacha hajm va hajm variatsiyasi ham alohida xususiyatlar sifatida tanlangan. Oraliq vaqt C&C tarmoqdagi paketlarning jo‘natilishi orasida vaqt oralig‘ini ifodalaydi va uning ham minimum, o‘rtacha oraliq vaqt va variatsiyalari alohida xususiyatlar shaklida tanlangan. Jo‘natilgan va qabul qilingan paketlar hajmi 15 ta oraliqqa (0-99 bayt, 100-199 bayt, 200-299 bayt, …) bo‘lingan holda alohida xususiyatlar sifatida nazorat qilinadi. Vaqt xususiyati C&C tarmoq sessiyasining davomiyligini ko‘rsatadi. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 254 Ushbu xususiyatlarning samaradorliligi quyidagi formulalar yordamida aniqlanadi. Bular: TP rate = Recall = TP 𝑇𝑃 + 𝐹𝑁 FP rate = FP 𝐹𝑃 + 𝑇𝑁 𝑃𝑟𝑒𝑐𝑖𝑠𝑖𝑜𝑛 = TP 𝑇𝑃 + 𝐹𝑃 F − measure = 2 ∗ 𝑃𝑟𝑒𝑐𝑖𝑠𝑖𝑜𝑛 ∗ Recall 𝑃𝑟𝑒𝑐𝑖𝑠𝑖𝑜𝑛 + Recall Bu yerda: T P = rostdan tasdiqlash; T N = rostdan inkor etish; F P = yolg‘ondan tasdiqlash; F N= yolg‘ondan inkor etish. Xulosa Ushbu maqolada infokommunikatsion tarmoqlarda taqsimlangan kiber hujumlarni oldindan aniqlashda foydalaniladigan hujumlarni aniqlash tizimlari va ularning ishlash shakllari yoritilib, ularni Machine Learning algoritmlari va usullari bilan integratsiyalashda paket xususiyatlarini to‘g‘ri tanlash qanchalik ahamiyatga ega ekanligi ko‘rsatilgan. Shu bilan birga, tanlangan xususiyatlarning samaradorligini baholovchi usullar keltirib o‘tilgan. Foydalanilgan adabiyotlar [1] S. Xu S., “Collaborative Attack vs. Collaborative Defense,” in Proc. the 4th International Conference on Collaborative Computing, pp. 217–228, 2009 [2] Y. Tang, “Defending against Internet Worms: a Signature-based Approach,” in Proc. the 24th IEEE Annual Joint Conference of the Computer and Communications Societies (INFOCOM), pp. 1384–1394, 2005. [3] A. Kind, M. P. Stoecklin and X. Dimitropoulos, ”Histogram-Based Traffic Anomaly Detection,” IEEE Transactions on Network Service Management, Vol. 6, No. 2, pp. 1–12 (2009). [4] I. Yazid, A. Hanan and M. Aizaini, “Volume-based Network Intrusion Attacks Detection,” Advanced Computer Network and Securitypp. 147–162, 2008. [5] Y. Xiang, K. Li and W. Zhou, “Low-Rate DDoS Attacks Detection and Traceback by Using New Information Metrics,” IEEE Transactions on Information Forensics and Security, Vol.6, No.2, pp. 426–437, 2011. [6] Y. Feng, Y. Hori, K. Sakurai and J. Takeuchi, ”A Behavior-based Method for Detecting Outbreaks of Low-rate Attacks,” in Proc. 3rd Workshop on NETSAP, pp. 267–272, 2012. [7] S. Yamauchi, J. Kawamoto and K. Sakurai, “Evaluation of Machine Learning Techniques for C&C traffic Classification,” IPSJ Journal, Vol. 56, No. 9: pp. 1745–1753, 2015. [8] L. Lu, Y. Feng and K. Sakurai, “C&C session detection using random forest,” in Proc. the 11th ACM International Conference (IMCOM), 2017. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 255 МЕТОДЫ И СРЕДСТВА ЗАЩИТЫ ИНФОРМАЦИИ В СЕТЯХ Х.Х.Ахмедова Ташкентский университет информационных технологий имени Mухаммада Ал-Хоразми, кафедра “АиПОСУТ”, ассистент Аннотация: В данной статье рассмотрены проблемы и особенности защиты информации в компьютерных сетях. Приведена классификация угроз. А также сделан анализ потенциальных угроз в компьютерных сетях при реализации программных злоупотреблений. Приведены ряд задач, которые требуется решить в компьютерных сетях для защиты информации. Ключевые слова: Защита информации, угрозы, шифрование, конфиденциальность, аудит, межсетевой экран. В связи с массовым внедрением компьютеров во все сферы деятельности человека объем информации, которая хранится в электронном виде, вырос в тысячи раз, а с появлением компьютерных сетей даже отсутствие физического доступа к компьютеру не дает гарантии сохранности информационных ресурсов.Наиболее остро необходимость в защите данных проявляется при использовании компьютеров для обработки, а также хранения информации секретного и частного характера [1]. Основные проблемы защиты информации при работе в компьютерных сетях, можно разделить на три группы: - нарушение конфиденциальности информации; - нарушение целостности информации; - нарушение работоспособности информационно-вычислительных систем. Под угрозой безопасности информации понимаются события или действия, которые могут привести к искажению, несанкционированному использованию или даже к разрушению информационных ресурсов управляемой системы, а также программных и аппаратных средств. Угроза чаще всего появляется вследствие наличия уязвимых мест в защите информационных систем. Известно большое количество угроз безопасности информации различного происхождения. Одна из самых простых классификаций приведена на рисунке 1[2]. Рисунок 1. Общая классификация угроз безопасности. Естественные Искусственные Непреднамеренные Природные Технически е Преднамеренные Угрозы безопасности International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 256 Выше была рассмотрена классификация угроз. Теперь пришло время рассмотреть конкретные методы и средства защиты, которые используются в компьютерных сетях. Парольная защита основывается на том, что для того, чтобы использовать какой-либо ресурс, необходимо задать пароль (некоторая комбинация символов). С помощью паролей защищаются файлы, архивы, программы и отдельные компьютеры. Криптографические методы защиты основываются на шифровании информации и программ. Шифрование программ гарантирует невозможность внесения в них изменений. Криптографическая защита данных осуществляется и при хранении данных и при передаче их по сети. В настоящее время возможна как программная, так и аппаратная реализация средств криптографии[3]. Привязка программ и данных к конкретному компьютеру (сети или ключу). Идея этого метода заключается в том, чтобы включить в данные или в программу параметры или характеристики конкретного компьютера, что сделает невозможным чтение данных или выполнение программ на другом компьютере. Различные модификации этого метода применительно к сети могут требовать или выполнение всех операций на конкретном компьютере, или активного соединения сети с конкретным компьютером. Метод «привязки» может значительно повысить защищенность сети. Разграничение прав доступа пользователей к ресурсам сети. Этот метод основан на использовании наборов таблиц, которые определяют права пользователей. Они построены по правилам «разрешено все, кроме» или «разрешено только». Таблицы по паролю или идентификатору пользователя определяют его права доступа к дискам, файлам, операциям чтения, записи, копирования, удаления и другим сетевым ресурсам. Такое разграничение доступа определяется, как правило, возможностями используемой ОС. Управление доступом может быть достигнуто при использовании дискреционного или мандатного управления доступом. Дискреционная модель разграничения доступа предполагает назначение каждому объекту списка контроля доступа, элементы которого определяют права доступа к объекту конкретного субъекта. Эта модель отличается простотой реализации, но возможна утечка конфиденциальной информации даже в результате санкционированных действий пользователей. Мандатная модель разграничения доступа предполагает назначение объекту метки (грифа) секретности, а субъекту - уровня допуска. Использование мандатной модели, в отличие от дискреционного управления доступом, предотвращает утечку конфиденциальной информации, но снижает производительность компьютерной системы. Протоколирование и аудит состояния системы безопасности составляют основу обеспечения безопасности корпоративной сети. Реализация протоколирования и аудита преследует следующие главные цели: International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 257 - обеспечение подотчетности пользователей и администраторов – обеспечивается не только возможность расследования случаев нарушения режима безопасности, но и откат некорректных изменений. Тем самым обеспечивается целостность информации; - обеспечение возможности реконструкции последовательности событий - позволяет выявить слабости в защите сервисов, найти виновника вторжения, оценить масштабы причиненного ущерба и вернуться к нормальной работе; - обнаружение попыток нарушений информационной безопасности; - предоставление информации для выявления и анализа проблем - позволяют помочь улучшить такой параметр безопасности, как доступность. Обнаружив узкие места, можно попытаться переконфигурировать или перенастроить систему, снова измерить производительность и т.д. Межсетевое экранирование Межсетевые экраны обеспечивают несколько типов защиты: -блокирование нежелательного трафика; перенаправление входного трафика только к надежным внутренним системам; -сокрытие уязвимых систем, которые нельзя обезопасить от атак из глобальной сети другим способом; -протоколирование трафика в и из внутренней сети; -сокрытие информации (имен систем, топологии сети, типов сетевых устройств и внутренних идентификаторов пользователей, от внешней сети; -обеспечение более надежной аутентификации, чем та, которую представляют стандартные приложения[4]. Экранирование и с точки зрения сочетания с другими сервисами безопасности, и с точки зрения внутренней организации использует идею многоуровневой защиты, за счет чего внутренняя сеть оказывается в пределах зоны риска только в случае преодоления злоумышленником нескольких, по-разному организованных защитных рубежей. Экранирование может использоваться как сервис безопасности не только в сетевой, но и в любой другой среде, где происходит обмен сообщениями. Список используемых источников 1. Шаньгин В.Ф. Защита информации в компьютерных системах и сетях. – Москва: ДМК Пресс, 2012 г. – 593 с. 2. Комиссаренко В.В. Современные тенденции развития средств и методов криптографической защиты информации. В кн.: 2-я конф-ия. «Технологии защиты информации и информационная безопасность организаций», г. Минск, 2016 г. 3. Актуальные направления и нерешённые проблемы криптографии. [Электронный ресурс]. Под свободной редакцией – Режим доступа: http://cryptowiki.net (30.15.2018 г.) International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 258 4. Рябко Б.Я. Основы современной криптографии и стеганографии [Электронный ресурс]: монография / Б.Я. Рябко, А.Н. Фионов – Электрон. дан. – Москва: Горячая линия – Телеком, 2011 г. – 232 с. – Режим доступа: https://e.lanbook.com/book/5192 (07.06.2018 г.) TARMOQ XAVFSIZLIGIDA STEGANOGRAFIYANING O‘RNI Qurbonaliyeva Dilshoda Vali qizi Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU, stajyor-o‘qituvchisi Annotatsiya. Ushbu maqolada ma’lumotlarni yashirish sohasida nisbatan yangi tadqiqot mavzusi bo‘lgan tarmoq steganografiyasining asosiy tamoyillari keltirilgan, tarmoq steganografik usullari qisqacha ko‘rib chiqilgan va tasniflangan. Kalit so‘zlar: Tarmoq steganografiyasi, aloqa protokollari, OSI modeli, steganografiya o‘tkazuvchanligi, stegoanaliz. Axborotni ishlab chiqish, saqlash va almashish jamiyatlar faoliyatida tobora kengayib, muhim ahamiyat kasb etar ekan, ma’lumotni maqsadsiz va keraksiz foydalanishdan himoya qilish muammosi yanada murakkablashib bormoqda. Jamiyatimizda axborotni himoya qilish axborotning maxfiyligi, yaxlitligi, foydalanuvchanligi kabi ko‘plab o‘zaro bog‘liq siyosiy va texnologik masalalarni o‘z ichiga oladi. Raqamli axborotlar maxfiyligini ta’minlashda tarmoq steganografiyasi yangi yondashuvlardan biri hisoblanadi. Tarmoq steganografiyasi - bu mavjud tarmoq protokollaridan foydalangan holda steganografiyani amalga oshiruvchi usul. Yashirin kanallar konsepsiyasi birinchi marta 1973 yilda Lempson tomonidan va tarmoq steganografiya atamasi birinchi bo‘lib K.Shtsipyorskiy tomonidan kiritilgan. OSI RM (Open System Interconnection Reference Model) tarkibida 7 ta pog‘ona mavjud bo‘lib, ushbu pog‘onalarda tarmoq steganografiyasi uchun turli xil protokollardan foydalanish mumkin [1]. Tarmoq steganografiyasi maxfiy kanallar yordamida amalga oshiriladi. Yashirin kanallar quyidagilar bo‘lishi mumkin: • saqlash kanallari: paket sarlavhasining zaxiralangan yoki foydalanilmagan bitlaridan va ma’lumotlar tashuvchi qismidan foydalanadigan kanallar; • vaqt kanallari: maxfiy bitlarni yuborish uchun paketlarning vaqt sinxronizatsiyasidan foydalanadigan kanallar; • gibrid kanallar: saqlash strategiyasidan va vaqtidan foydalanadigan kanallar. Yaratilgan kanallarning sig‘imi ma’lum bir aloqa tarmog‘i sharoitida qo‘llaniladigan steganografiya texnikasiga bog‘liq bo‘ladi. Umuman olganda, har qanday aloqa tarmog‘ini ko‘rib chiqishda uchta asosiy funksiyani ajratish mumkin: xizmatlar/ ilovalar, axborotni tashish va axborot oqimini boshqarish. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 259 An’anaviy elektron kommutatsiyali tarmoqlarda xizmatlar asosan tarmoq tomonidan ta’minlanadi, transport shaffof kanallar orqali amalga oshiriladi va boshqarish va transport funksiyalari bir-biridan ajratiladi [2]. Transport kanalida ulanish o‘rnatilgandan so‘ng, ma’lumotlar (ovoz yoki ma’lumotlar) tarmoq orqali aralashuvsiz tashiladi. Internet, ya’ni paketli kommutatsiya qilingan tarmoq an’anaviy ravishda o‘chirib qo‘yilgan tarmoq xususiyatlarini o‘zgartirdi ya’ni xizmatlar tarmoqning o‘zi tomonidan emas, balki tarmoq foydalanuvchilari tomonidan yaratiladi va transport, boshqarish funksiyalari bir-biridan ajratilmaydi va foydalanuvchi tomonidan ta’sir qilishi mumkin. Bu internetning ulkan muvaffaqiyatining asosiy manbalaridan biri bo‘ldi. Biroq, ushbu yutuqlar, shuningdek, xizmat ko‘rsatish sifati tarmoq va uning foydalanuvchilarini zararli aralashuvlardan himoya qilish bilan bog‘liq muammolarni keltirib chiqardi. Shunday qilib, Internet yashirin aloqa uchun ko‘plab yangi imkoniyatlarni ochganligi ajablanarli emas. Ushbu kuzatuv deyarli barcha zamonaviy va uyali aloqa tarmoqlari, xususan, tobora xilma-xil va murakkablashib borayotgan va shu bilan manipulyatsiyaga moyil bo‘lgan aloqa protokollari uchun umumlashtirilishi mumkin. Tarmoq steganografiyasi texnikasi ushbu sezuvchanlikdan foydalanadi. Steganografik usul yaratish uchun aloqa protokollarining elementar funksiyalaridan ham foydalanish mumkin. Masalan, aloqa protokoli javobni ma’lum bir vaqt ichida kelishi kerak deb hisoblagan xabarlarni almashishning so‘rov-javob turini ko‘rib chiqadi, aks holda, u haddan tashqari kechiktirilgan va tashlangan deb hisoblanadi. Ushbu protokoldan steganografik maqsadlarda foydalanishni istagan tomonlar bilan aloqa qilish maxfiy ma’lumotlarni olib boruvchi javoblar maqsadga muvofiq ravishda kechiktirilishi va qabul qiluvchiga o‘qilishi (ya’ni bekor qilinmasligi) to‘g‘risida ularning umumiy siriga aylanib qoladigan kelishuvga asoslanadi. Shuning uchun, aloqa protokoli steganografik maqsadlarda boshqariladi. Ushbu "hiyla-nayrang" faqat aloqa kanali xabarni uzatishda biroz kechikishni boshlagan taqdirda samarali bo‘lishi mumkin [3]. Muloqotning potentsial kuzatuvchilari - potentsial hujumchilar, - aloqa protokolini biladigan va kuzatuv davomida unga rioya qiluvchilar. Agar umumlashtirilsa, tarmoq steganografiyasining quyidagi xususiyatlari shakllantirilishi mumkin [4]: 1. Aloqa protokollarining o‘zgartirilgan funksiyalari. 2. Modifikatsiya: 2.1. Aloqa kanallarining ichki nomukammalligi (xatolar, kechikishlar va boshqalar) bilan kurashish uchun kiritilgan protokollarning funksiyalari. 2.2. Protokollarning ma’lumotlar almashinuvi turini aniqlash (masalan, so‘rov- javob, fayllarni uzatish va hk) va xabarlar shaklini (masalan, bo‘linish, segmentatsiya va boshqalar) moslashtirish uchun kiritilgan funksiyalari. 3. O‘zgartirishlar aloqa qiluvchilar tomonidan modifikatsiyaning kuzatiladigan ta’sirini aniqlashni qiyinlashtirish uchun foydalanilishi. . International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 260 Ushbu xususiyatlar shartlari tarmoq steganografiya usullarining tavsiya etilgan ta’rifini tashkil etadi. Agar 1-shart bajarilmasa, ya’ni aloqa protokolida aralashuv bo‘lmasa, u holda yashirin aloqaning biron bir shakli bajarilishi mumkin, masalan, jo‘natuvchi va qabul qiluvchining o‘zaro yashirgan sirlari quyidagicha: a, xabarlari, b, c,…, x, y, z… deb talqin etiladi. Bunday yashirin aloqani xabarlar almashinuvini kuzatish orqali topish mumkin emas, chunki ular jo‘natuvchi va qabul qiluvchi tomonidan semantik / pragmatik darajada izohlanadi. 2-sharti shuni anglatadiki, real dunyo aloqa protokollari aloqa sifatini talab qiladigan ishlashni ta’minlaydigan funksiyalarni (2.1) va aloqa "mantig‘ini" boshqaradigan va xabarlarni uzatish tashuvchilari formatiga moslashtiradigan funksiyalarni (2.2) amalga oshirishi kerak [1]. Agar aloqa funksiyalari funksional qatlamlarga ajralgan bo‘lsa, masalan OSI RM, 2.1-funksiyalari pastki qatlamlar va 2.2-funksiyalari yuqori qatlamlar bilan bog‘liq. 1-rasmda ushbu funksiyalar OSI RM protokoli qatlamlari bilan birgalikda umumiy tarzda tavsiflanadi. Amaliy sath (Application) Taqdimot sathi (Presentation) Seans sathi (Session) Transport sathi (Transport) Tarmoq sathi (Network) Kanal sathi (Data link) Fizik sath (Physical) OSI model sathlari Tarmoq steganografiyasida foydalanishdagi protokol funksiyalari Aloqa shakliga ko‘ ra (masalan, savol-javob, fayllarni uzatish) Tarmoq/transport vositalarining turiga bog‘liq holda xabarlar shakliga ko‘ra (masalan, fragmentlash, segmentlash) Aloqa vositalarining fizik xususiyatlari (masalan, cheklangan imkoniyatlar, xatolar, kechikishlar) 1-rasm. OSI RM qatlamlari bilan bog‘liq tarmoq steganografiyasi uchun ishlatiladigan protokol funksiyalari Muayyan texnikaning samaradorligi aloqa qiluvchilar tomonidan modifikatsiyaning kuzatiladigan ta’sirini aniqlashni qiyinlashtirish uchun foydalaniladigan o‘zgartirishlar holatining qanchalik muvaffaqiyatli bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi. Effektivlikning ikkita muhim o‘lchovini ko‘rib chiqish mumkin: 1. Maxfiy xabarlarning potentsial o‘tkazuvchanligi-steganografik o‘tkazuvchanlik kengligi deb ataladi. 2. Yashirin aloqani topishga qarshilik, ya’ni steganalizga qarshilik. Ikki o‘lchov bir-biriga bog‘liq: odatda, steganografiya o‘tkazuvchanligi qanchalik baland bo‘lsa, steganalizga qarshilik shunchalik past bo‘ladi. Ikkinchisini miqdoriy jihatdan baholash qiyin va u nafaqat steganografik International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 261 texnikaning murakkabligiga, balki aloqaning potentsial kuzatuvchilarining bilimlari va samaradorligiga ham bog‘liq. Aloqa protokollarining muttasil oshib borishi tufayli tarmoq steganografiyasiga ehtiyoj tobora ortib bormoqda. Takidlash joizki, yanada zamonaviy texnikalarning yaratilishi aslida ularning zararli maqsadlarda foydalanish xavfini ham orttiradi. Bu esa tarmoq va axborot xavfsizligini ta’minlash sohasida yangi muammolarni keltirib chiqaradi. Aloqa protokollarining barcha turdagi manipulyatsiyalarga ta’sirchanligini o‘rganish (nafaqat steganografik maqsadlar uchun) nihoyatda muhim masalalardan biri hisoblanadi. Tarmoq steganografiyasi sohasidagi tadqiqotlar bu jihatdan foydali bo‘lishi mumkin. Tadqiqotlar natijalaridan yangi avlodning mustahkam aloqa protokollarini loyihalashtirish metodologiyasi uchun qo‘llanma sifatida ishlatilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Józef Lubacz, Wojciech Mazurczyk, Krzysztof. Principles and Overview of Network Steganography. July 2012. 2. Kundur D., Ahsan K., Practical Internet Steganography: Data Hiding in IP, Proc . Texas Wksp. Security of Information Systems, Apr. 2003 3. Fraczek W., Mazurczyk W., Szczypiorski K. Stream Control Transmission Protocol Steganography . – Электронное пособие [Электронный ресурс]. – Warsaw University of Technology, Institute of Telecommunications. 2010. 4. Tilborg, Основы криптологии . – М.: Мир, 2006. – 472 с. ZAMONAVIY AXBOROT TEXNOLOGIYALARIDAN FOYDALANIB IONLI SUYUQLIKLARNI TOZALASH TEXNOLOGIK JARAYONLARINI TADQIQ ETISH Palvanov Bozorboy Yusupovich, Yusupova Janar Kamolovna, Yusupova Farog‘at Yakubboy qizi TATU Urganch filiali Annotatsiya : Ishda suyuq ionli eritmalarni filtrlash texnologik jarayonida hisoblash tajribasini o‘tkazish uchun eksperimental parametr barodiffuziya koeffitsientini sonli algoritm asosida aniqlash usuli keltirilgan. Ishlab chiqilgan matematik model ion almashuvchi kolonnada eritmalarni tozalash jarayonida suyuqlikning fizik-mexanik hususiyatlarini hisobga olgan holda agregatning boshqa turdagi parametrlarining o‘zgarish oraliqlarini hisoblash imkonini beradi. Kalit so ‘ zlar : barodiffuziya, hisoblash tajribasi, matematik model, kontsentratsiya, analitik yechim, operatsion hisob. Jaxonda chuchuk suv resurslarining yetishmasligi, zararli moddalarning atrof muxitga tashlanishi natijasida yerosti suvlarining zaxarlanishi va iste’mol uchun International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 262 yaroqsiz bo‘lib qolishi, ma’lum hududlar radiaktiv moddalar bilan ifloslanishi, sanoat va xo‘jalik chiqindi suvlarining juda ko‘p miqdorda to‘planishi hamda dunyodagi boshqa ko‘pgina muammolar mavjudligi xech kimga sir emas. Yuqoridagi keltirilgan muammolarni hal etish uchun zamonaviy axborot texnologiyalari va uning matematik ta’minotidan foydalanib, hisoblash tajribalarini o‘tkazish, o‘tkazilgan tajribalarni chuqur tahlil etish, to‘g‘ri qaror qabul qilish, obyektning asosiy parametrlarini va o‘zgarish sohalarini aniqlashni taqoza etadi. Bunda quyidagi imkoniyatlar vujudga keladi: tabiiy sharoitdagi tajribaga qaraganda hisoblash tajribalarini o‘tkazish ko‘ vaqt va maxsus shart-sharoitlar yaratish talab etilmaydi; obyektlarni tadqiq etish uchun ko‘p mablag‘ sarflanmaydi; to‘plangan axborotlarni saqlash va qayta ishlash uchun noqulayliklar vujudga kelmaydi; Ionli suyuqliklarni tozalash texnologik jarayonini to‘g‘ri tashkil qilish, filtrning ish faoliyatini aniqlash, parametrlarini tanlash, ularning o‘zgarish oralig‘ini belgilash, so‘ngi mahsulotning sifatini yaxshilashga va agregatning unumdorligi yuqori bo‘lishiga olib keladi. Hozirgi kunda samarali usullardan biri obyektni zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanilgan holda kompleks tadqiq qilish, texnologik jarayonining matematik va kompyuterli modelini qurish, sonli tajribalarni o‘tkazish hamda dasturiy vositasini yaratish zarur. O‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ionli suyuqliklarni tozalash texnologik jarayonini ifodalaydigan asosiy parametrlardan biri barodiffuziya koeffitsienti hisoblanadi. Barodiffuziya koeffitsientini aniqlash va funksional bog‘liqligini ifodalash uchun Genri chiziqli izotermik sorbsiyasidan foydalanib, quyidagi matematik modelga ega bo‘lamiz[1, 2]: 2 2 ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ; b n x t n x t N n x t D P x t m W D t x t x P x (0.1) 2 2 ; б n n N n D P m W D t x t x P x (0.2) ; N n N t (0.3) ( , ) ( , ) ( ) . P x t P x t m k x t x x (0.4) va uning chegaraviy shartlari: 01 0 0 0 02 ( , ) ( , ), ( ) , ( , ) ( ), ( 0) ( , ) ( , ) , ( , ) , ( 0) ( , ) , ( , ) / 0, ( ) n x t n x t N t N P x t f x t P x t n x t n k P x t P x x n x t n P x t x x (0.5) Hosil qilingan tenglamadan barodiffuziya koeffitsientini aniqlaymiz. Qo‘yilgan masala analitik yechimga ega bo‘lishi uchun , k const m const deb olamiz. U holda (4) tenglamaning o‘rniga quyidagi tenglamaga: International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 263 2 2 ( , ) ( , ) P x t P x t a t x (0.6) chegaraviy shartlari: 0 , ( 0), ( , ) ( , ) ( ), ( 0), ( , ) 0, ( ). P P const t P x t P x t f t x x P x t x x (0.7) ega bo‘lamiz. Masalani operatsion hisob yordamida yechimini izlaymiz [2]: 2 2 2 4 1 1 2 ( , ) 1 4 ( ) ( ) 2 2 k bk b t t B B k k b t P x t H e erfc b t erfc b t kb e b b t t . 1 2 ( , ) ( , ) ( , ) b n x t q x t D q x t bu yerda: 2 3 2 3 1 4 2 3 2 3 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0 1 2 3 1 ( , ) ( ) 2 2 D m x k k x k k k k t k k x k k x m D Dn x D q x t e e e e erfc t k k m m D t m 2 2 3 1 4 ( ) ( ) 01 4 2 3 3 ( ) 2 2 D x m x k k k k t mt D n x x D e erfc t k k e e m D D t t m m 2 0 0 0 1 ( , ) ( ) . 2 t x q x t erfc d D C t Agar n muayyan ichki nuqtalarda aniqlangan bo‘lsa, unda 1 2 ( , ) ( , ) ( , ) k k b k n x t q x t D q x t , bo‘ladi. Bu yerda k x qaralayotgan soxa ichidagi ixtiyoriy nuqta. Shunday qilib zamonaviy dasturiy vositalardan foydalanib qo‘yilgan masalaning analitik yechimi olindi. Bunda chegaraviy shartlar umumiy ko‘rinishda berilgan bo‘lib, shu shartlardan 1, 2 yoki 3 jinsli bo‘lgan chegaraviy shartlarni olish mumkin. Muayyan tajribadagi qiymatlar asosida ionli suyuqliklarni tozalash texnologik jarayonini ifodalaydigan barodiffuziya koeffitsienti aniqlanadi. Sonli tajribalar shuni ko‘rsatadiki, uning qiymatlari o‘zgarish oralig‘i logarifmik qonuniyatga bo‘ysunadi. Olingan natijalar asosida, barodiffuziya koeffitsienti qiymatlarini hisoblaydigan funksional bog‘lanishni ifodalash imkoniga ega bo‘ldik. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 264 Adabiyotlar 1. B. Yu. Palvanov, N. Tashtemirova. Ionli aralashmalarni tozalash jarayonining matematik modeli va atrof-muhit himoyasi. Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. Andijon-2013 yil 16-17 may, 2-qism, 337-339 bet 2. N. Ravshanov. B. Yu. Palvanov. Ionlashgan qorishmalarni tozalashning matematik modeli. Informatika va energetika muammolari. O‘zbekiston jurnali. 2013, № 1-2, 7-11bet. BLOKCHEYN TEXNOLOGIYASINI SHAKLLANTIRISHDA ELEKTRON RAQAMLI IMZO ALGORITMINI QO‘LLASH Raximberdiyev Quvonchbek Baxtiyorovich O‘zbekiston milliy universiteti tayanch doktoranti Annotatsiya. Ushbu maqolada, xavfsiz va ishonchli ma’lumotlar bazalarini shakllantirishda RSA asimmetrik shifrlash algoritmining umumiy ma’lumotlar guruxlari uchun hisoblovchi matematik modeli ishlab chiqilishi, matematik model asosan RSA kriptosistemasi asosida yaratilib ma’lumotlar bazasidagi axborotlarning teng hajmda ajratilishi natijasidagi axborot bloklarini shifrlash va ochiq va yopiq kalitlarni hisoblashning asosiy mexanizmi sifatida foylananish mumkinligi, Blokcheyn texnologiyasining ahamiyati, mantiqiy blokcheyn texnologiyasini ma’lumotlar bazalariga qo‘llashning asosiy g‘oyasi keltirilgan. Kalit so‘zlar. Blokcheyn, asimmetrik, kriptosistema, shifrlash, deshifrlash, algoritm, matematik model, konsensus, tranzaksiya, elektron raqamli imzo, taqsimlangan reestr, autentifikatsiya. Kirish. Hozirgi paytda texnologiyalar iqtisodiyotga, hususiy holda bozor ishtirokchilarining o‘zaro harakatiga katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Savdo-sotiq, mulk, bozor qatnashuvchilarining o‘zaro ta’siri kabi tayanch iqtisodiy tushunchalar haqida dasturiy tasavvurlar yirik ko‘lamda o‘zgatirilmoqda [1]. Biznes modellarning o‘zgarishi barcha bog‘liqli jarayonlarning shaffofligi va himoyalanganligini ta’minlashi mumkin bo‘lgan texnologiyalarga ehtiyojni keltirib chiqaradi. Shunday texnologiyalarning biri blokcheyn – taqsimlangan reestrda bloklarga ma’lumotlar yozilib, axborotlarni saqlash usuli hisoblanadi[2]. Blokcheyn - bu bir – biri bilan tarmoq orqali bog‘langan ko‘plab kompyuterlarda bir vaqtning o‘zida saqlanuvchi taqsimlangan ma’lumotlar bazasidir. Blokcheyn zanjirlari bloklarida jo‘natilgan va qayta ishlangan (pul mablag‘lari) ma’lumotlarining nushasi saqlanadi. Ushbu ma’lumotlar bilan istalgan foydalanuvchi ixtiyoriy vaqt momentida tanishishi mumkin. Berilgan ma’lumotlarni (pul mablag‘lari) tarmoq orqali jo‘natish jarayoni markazlashmagan holda bor yo‘g‘i bir necha daqiqa ichida amalga oshiriladi. Blokcheyn texnologiyasining asosiy sxemasi quyidagicha 1-rasm. 1-rasm International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 265 1-rasm. Elektron raqamli imzo algoritmiga asoslangan blokcheyn sxemasining ishlash prinsipi Blokcheyn tizimini tahlil qilish blokcheynning quyidagi asosiy hossalarini ajratishga imkon beradi[3-5]: Ma’lumotlar bazasining mavjudligi Foydalanuvchilar identifikatsiyasining shifrlangan usullarini qo‘llash Foydalanuvchilar orasida taqsimlanganlik Ro‘yhatdan o‘tish va cheklovsiz foydalanish Konsensusning himoyalangan mexanizmi Blokcheyn asosida tuzilgan yangi loyihalarning asosi, ishlab chiqaruvchilar bayonoti bo‘yicha oshkorlik, himoyalanganlik, xavfsizlik bolib hisoblanadi[6]. Bu kabi masalalarni hal qilishda quyidagicha matematik modelni qo‘llashimiz mumkin. Matematik model. Axborotni himoyalash masalasining biri ma’lumotlarning ishonchliligini ta’minlash bo‘lib hisoblanadi. Mazkur tadqiqotda biz RSA assimmetrik shifrlash algoritmini umumiy ma’lumotlar bazasi uchun qaraymiz. Shifrlashning bu usuli mantiqiy blokcheyn tizimlarda katta hajmdagi ma’lumotlarni bloklarda saqlashga imkoniyat yaratadi, misol tariqasida [7-8] ko‘rishimiz kerak. Bu masalani yechishda RSA sistemasini katta ma’lumotlar bazalari uchun quyidagicha almashtirish bajaramiz. Masalaning matematik modeli quyidagicha ko‘rinishga ega bo‘ladi. Faraz qilaylik, bizga 𝑀 ma’lumotlar berilgan bo‘lsin, u holda shifrlash va deshifrlash amallarini bajarish uchun quyidacha hisoblashlar bajariladi. 𝑁 = 𝐵 ∙ 𝐶 (1) Bunda, 𝑁 − ochiq va yopiq kalitlar uchun modul soni, 𝐵, 𝐶 – katta tub sonlar. Endi, (1) tenglikni quyidagicha almashtirish amalga oshiramiz 𝑛 = 𝑏 𝑐 (2) (2) tenglik natijasida, butun sonlar to‘plamlari uchun Eyler funksiyasini hisoblaymiz. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 266 𝜑(𝑛 ) = (𝑏 − 1)(𝑐 − 1) 𝑖 = 1,2,3, … , 𝑚 (3) (2),(3) hisoblashlar natijasidagi sonlar tartibida 1 dan 𝜑(𝑛 ) sonlar to‘plamlari intervalidan quyidagicha 𝐸(𝑒 , 𝑒 𝑒 , … , 𝑒 ) sonlarini tanlab olamiz 𝑐 𝑒 𝑚𝑜𝑑 𝜑(𝑛 ) = 1 𝑖 = 1,2,3, … , 𝑛 (4) bunda 𝐸(𝑒 , 𝑒 𝑒 , … , 𝑒 ) - (eksponenta) butun soni. Keyin (4) tengliklarni hisoblash natijasida 𝑐 , 𝑖 = 1,2,3, … , 𝑛 sonlari hisoblanadi. Katta ma’lumotlar bazalari uchun RSA shifrlash algoritmini quyidagicha yozamiz 𝐷 = 𝑀 𝑚𝑜𝑑(𝑁 ) 𝑖 = 1,2,3, … , 𝑚 (5) 𝐷 - shifrlangan xabar. Bunda, 𝐷 sonlar yig‘indisi, umumiy shifrlangan matn qismlarining yig‘indisini tuzadi. Yuqoridagi (4),(5) tenglamalardan foydalangan holda quyidagicha deshifrlashning kanonik tenglamasini keltirib chiqaramiz. 𝑀 = 𝐷 𝑚𝑜𝑑(𝑁 ) (6) Shunday qilib, yuqoridagi (5),(6) – shifrlash, deshifrlash tenglamalaridan foydalangan holda {𝐶 , 𝑁 } tizimning yopiq kalitlar to‘plami va {𝐷 , 𝑁 } – ochiq kalitlar to‘plami hisoblanadi. Hulosa . Hulosa qilib aytganda, Blokcheyn texnologiyasida elektron raqamli imzoning qo‘llashda yuqoridagida (5),(6) tenglamalar natijasida hisoblangan ochiq va yopiq kalitlardan foydalaniladi. Mantiqiy Blokcheyn texnologiyasini qo‘llashda yopiq kalit bloklardagi ma’lumotlarda raqamli imzolarni shakllantirish uchun qo‘llaniladi, bunda, ochiq kalit elektron imzoni tekshirish uchun amalga oshiriladi. Bloklarda ma’lumotlarni saqlash jarayoni ochiq va yopiq kalitlar asosida hisoblaniladi. Bunda, teskari hisoblash katta hajmdagi hisoblashlarni talab qiladi. Yovuz niyatli abonentlar guruxi yopiq kalitlarni tanlashda 2 kombinatsiyasi qiymatida hisoblashlarni olib borishlari lozim, bunda 𝑁 – kalit uzunligi. Qo‘pol kuch bilan kalitni tanlash hatto eng zamonaviy yuqori ishlab chiqariluvchi klasterlarda davomiy vaqtni talab qiladi. Masalan, kalit uzunligi 256 bit bo‘lsa, sekundiga kalitlarni saralash tezligi 1024 bit/sekund bo‘lganda 1,23e+67 yil vaqtni talab qilinadi. Shunday qilib, mantiqiy blokcheyn tizimlarda qo‘llaniluvchi shifrlashning qaralgan usuli himoyalashning yuqori darajasiga ega. An’anaviy kompyuterlarga nisbatan yuqori ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘lgan kvant kompyuterlari tahdid bo‘lishi mumkin, lekin, qo‘shimcha himoya usullarini qo‘llash (masalan, bloklash algoritmlari) bu muammoni yechadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Peters G. W., Efstathios P. Understanding modern banking ledgers through blockchain technologies: Future of transaction processing and smart contracts on the internet of money // Banking Beyond Banks and Money. Springer, Cham. 2016. P. 239-278. 2. Ekblaw A., et al. A Case Study for Blockchain in Healthcare: “MedRec” prototype for electronic health records and medical research data // Proceedings of IEEE Open & Big Data Conference. 2016. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 267 3. Samaniego M., Ralph D. Using blockchain to push software-defined IoT components onto edge hosts // Proceedings of the International Conference on Big Data and Advanced Wireless Technologies. ACM. 2016. 4. Muneeb A., et al. Blockstack : A Global Naming and Storage System Secured by Blockchains // USENIX Annual Technical Conference. 2016. 5. Яковлева Э. Ю., Сергеев И. В. Обзор технологии блокчейн в качестве инструмента таможенного администрирования // Молодой ученый. 2017. № 20. С.301-304. 6. Zyskind G., Nathan O. Decentralizing privacy : Using blockchain to protect personal data // Security and Privacy Workshops (SPW). 2015. 7. Vorick D., Champine L. Sia : simple decentralized storage. Security and Privacy Workshops (SPW). 2014. AXBOROT XAVFSIZLIGINING ZAMONAVIY MUAMMOLARINING TAHLILI VA QIYOSIY DARAJASI Ro‘zimatov Sanjar Shuhratjon o‘g‘li, Rahimov Abdurashid G‘ulomjonovich, Dedaxanov Akramjon Oltmishboyevich Namangan muhandislik- texnologiya instituti E-mail: sanjar.ruzimatov@bk.ru , rahimov.a@inbox.uz Anotatsiya: Axborot xavfsizligining zamonaviy muammolari va ijtimoiy muhandislikni rivojlantirish, vaziyatni hushyorlik bilan baholash va yuzaga kelgan muammolarni hal qilish yo'llari. Tayanch so‘zlar: Axborot xavfsizligi, axborotni muhofaza qilish, ijtimoiy muhandislik, kiberjinoyatchilar, integral xavfsizlik, to'lov dasturlari. Axborot maydoni tobora kengayib, axborot texnologiyalari tobora takomillashib borayotgan bizning davrimizda biz uchun bu makonda mavjud tahdidlardan o'zimizni xavfsiz his qilish juda muhimdir. Axborot xavfsizligi bo'yicha mutaxassislar uchun har bir yangi kun yangi tahdidlar va rivojlanayotgan ijtimoiy muhandislik usullari duch keladigan yangi muammo. Kiberjinoyatchilar tomonidan sanoat ob'ektlariga, kompaniyalarga, korporatsiyalarga va banklarga (bundan buyon matnda tuzilmalar) ijtimoiy muhandislikning zamonaviy usullaridan foydalangan holda kiritiladigan, darhol javob berishni talab qiladigan o'n minglab yangi tahdidlar paydo bo'lmoqda va oddiy xodim tomonidan qilingan bitta xato. Ushbu tuzilma ulkan zararga olib kelishi mumkin, ba'zida yuz millionlab kishilar jinoyatchilarning cho'ntaklarini boyitib, ularga o'z rejalari va g'oyalarini amalga oshirish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.(3) Ijtimoiy muhandislikning so'nggi usullaridan, shuningdek, firibgar dasturiy ta'minotning, shu jumladan viruslar va to'lov dasturlarini o'z ichiga olgan so'nggi modifikatsiyalaridan foydalanish turli tuzilmalar uchun o'z muhitida axborot xavfsizligini ta'minlash uchun yangi muammolarni keltirib chiqaradi, chunki faqat antivirus etarli emas. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 268 Kiberjinoyatchilar elektron pochta manzillarini soxtalashtirishni, psixologik ta'sir o'tkazish va ijtimoiy ishontirish usullarini qo'llashni o'rgandilar, bu ko'pincha ularga hech bo'lmaganda axborot xavfsizligi asoslari bo'yicha bilimga ega bo'lmagan ma'lum bir tuzilmaning oddiy xodimiga ta'sir o'tkazishga imkon beradi. O'z obro'si, kelajagi va moliya haqida qayg'uradigan har bir tuzilma zamonaviy antivirus dasturiga ega bo'lishi, axborot xavfsizligini moliyalashtirishi va tarkibida har tomonlama xavfsizlikni ta'minlaydigan va oddiy ishchilarni rivojlanayotgan usullarga qarshi turish uchun oddiy ishchilarni axborot xavfsizligining asosiy asoslariga o'rgatadigan xodimlarda axborot xavfsizligi bo'yicha mutaxassislarga ega bo'lishi kerak. ijtimoiy muhandislik va boshqa har xil tahdidlar, eng muhimi, axborot xavfsizligi bo'yicha mutaxassislar tuzilmalar rahbariyati tomonidan qo'llab-quvvatlanishi kerak. Ammo ba'zida bu etarli emas. Har bir tuzilma uchun strukturaning doimiy ishlashini tushunib, ustuvor yo'nalishlarning aniq xavfsizligini ta'minlaydigan turli xil dasturiy ta'minotni tanlash va amalga oshirish kerak, ularning buzilishi strukturaning obro'siga ham, iqtisodiy foydasiga ham ta'sir qilishi mumkin. , boshqa oqibatlarni hisobga olmaganda.(4) Ommabop ijtimoiy muhandislik usullaridan biri, xabarga kiritilgan virusli qo'shimchalarni yoki ko'priklarning ko'rinadigan ahamiyatsiz pochta orqali yuborilishini o'z ichiga oladi. Ammo ijtimoiy muhandislikning ushbu turini noyob va ommabop qiladigan narsa bu emas, balki kiberjinoyatchilar bizga ko'rsatadigan usul va usullar. Pochta qutisini soxtalashtirishdan tashqari, turli xil vakolatxonalardan vakolatli xatlarni yozishdan tashqari, nima bo'lganini darhol anglash uchun ko'pchilik bajariladigan faylni qo'shimchada ishga tushirishga tayyor bo'lganlarni o'qib bo'lgach, ular oldinga boradilar, masalan, Microsoft Word yorlig'ini qilishlari mumkin haqiqiy fayl formatini yashirgandan so'ng DOC fayl formati bilan bajariladigan faylda. Shuni ta'kidlash kerakki, kiberjinoyatchilar o'zlarining ishlarini takomillashtirmoqdalar, bu esa turli tuzilmalardagi oddiy xodimlarning o'ljasiga tushmaslik imkoniyatini tobora kamaytirmoqda. Boshqalar, masalan, viruslar va xakerlarni "afsona" deb bilgan yoki ko'pincha: "Biz kimga kerakmiz", Deb aytadigan bir xodimning pochtasini buzgan holda, xavfsizlikni e'tiborsiz qoldirib, undan ham ko'proq borishadi. Kiberjinoyatchi allaqachon uning nomidan tanlab olingan tuzilma xodimlarining ishonchidan foydalanib, butun tuzilma bo'ylab yomon xabar yuborishi mumkin.(5) Turli tuzilmalarning zamonaviy muammolarini o'rganib chiqib, so'rovnomalar natijalariga ko'ra ko'plab tuzilmalar zamonaviy tahdidlarga munosib javob berishga imkon beradigan etarli byudjetga ega emasligini aniqlash mumkin edi. Shunday qilib, operatsion tizimlar uchun litsenziyalarni olishning iloji bo'lmagan muammolar yuzaga keladi va tizim va dasturiy ta'minot yangilanishlarini o'rnatishga yordam beradigan ma'lumotlarni zaxiralashni amalga oshirishda, bu esa o'z navbatida zaifliklarni yo'q qiladi va kiberjinoyatchilarga o'z rejalarini amalga oshirish uchun yangi imkoniyatlar yaratmaydi. Har kuni turli xil dasturiy ta'minotlarda ko'proq zaifliklar aniqlanayotganligini hisobga olsak, tuzilmalar ularni yopmasdan, kiberjinoyatchilarga o'zlarining hujumlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun katta tanlov taqdim etishadi. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 269 Bugungi kunda xodimlar, mijozlar va tuzilmalar sheriklarining shaxsiy ma'lumotlari, shuningdek tijorat sirlari kiberjinoyatchilar uchun katta ahamiyatga ega.Ushbu ma'lumotni olgan kiberjinoyatchilar uni qora bozorda juda foydali sotishlari mumkin yoki ular bilan tuzilma rahbariyatini shantaj qilishlari mumkin. Vaziyatni ehtiyotkorlik bilan baholash va tuzilmaning murakkab xavfsizligini o'z vaqtida, etarli darajada ta'minlash ushbu mavjud cheksiz qarama-qarshilikda yangi tahlikalar va tahdidlar paydo bo'lishidan oldin mavjud tahdidlardan o'zini himoya qilish va vaqt yutish ehtimoli katta bo'lishiga yordam beradi.(1) FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI: 1. Kim Devid. Axborot tizimlari xavfsizligi asoslari. -AQSh, 2014.- s.544. 2. Mark Stump. Axborot xavfsizligi: printsiplari va amaliyoti. -2 tahrir. -AQSH, 2011. -608-bet. 3. Akbarov D.E. Axborot havfsizligini yaratish kriptografik usullarini boshqarish qullanilishi. -T .: O'zbekiston Markasi, 2009. -432 b. 4. Pardaev A.X. va boshgalar. Axborot havfsizligi: muammo va echimlar. -T .: Yozuvchi, 2004. 5. Mamaev M., Petrenko S. .. In axborotni himoya qilish texnologiyalari Internet. - S / P: Piter, 2002.-844 b. 6.Ibragimov R.I., Tulaganova Z.X., Mamurova F.I., Boltayev A.X. «Axborot xavfsizligi va axborotni himoyalash» fani bo‘yicha laboratoriya ishlari to‘plami. - T.: ToshTYMI, 2011. -55 b. ZAMONAVIY IDS TIZIMLARI, ISHLASH PRINSPLARIDAGI MAVJUD MUAMMOLAR VA POTENSIAL ECHIMLARI TO‘G‘ISIDA A.A.Ganiyev, E.A.Sayfiyev Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU a.ganiyev@tuit.uz , elbek1995sayfiyev@gmail.com Maqolada zamonaviy IDS tizimlar, ularning ishlash prinsplari , ularga bo‘lgan tahdidalar va kelajakda kutilayotgan potensial yechimlari haqida fikr va mulohazalar o‘rin olgan. Maqolada yeng oxirgi yillar statistikasidan foydalanilgan holatda ma’lumotlar jamlangan. Tayanch so‘z va iboralar: IDS, Zero-Day, False/True, Positive/Negative, Bayesning tarmoqlari, Quantum GPU. Zararkunanda dasturiy mahsulotlarini rivojlanishi ( Virus Dasturlar ) o‘zi bilan IDS tizimlarini rivojlanish muammolarini ko‘rsatib bermoqda. Zararkunanda dastrular bilan bo‘lgan va bo‘layotgan hujumlar qamrovining kengayib va murakkab logik tus olayotgani ularning o‘zlarini aniqlanish holatlaridan to‘sish yo‘llari va ma’lumotlarni identifikatsiyalanmagan sirqib chiqarish holatlari bilan hozirgi kun axborot xavfsizligining asosiy muammosiga aylanib ulgurgan. Xususan, nol-kun (zero-day) tahdidlari kundan kunga o‘sib borayotgani International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 270 gaplarimizga yaqqol dalildir. " Symantic Internet Security " xavfsizlik tashkiloti 2020 yil yarim yilligi uchun taqdim yetgan tahdidlar va hujumlar statistikasiga ko‘ra mavjud xavfsizlik tizimlargiga bo‘lgan tahdidlarning Covid-19 panedimiyasi davrida avvalgi yilga nisbatan 39% dan 70% gacha o‘sgani va tashkilotlarga bo‘ladigan kiber hujumlarning Davlatlar tomonidan moliyalashtirilayotganiga ishora qilinadi. Misol uchun Germaniya axborot xavfsizligi tashkiloti mamlakatda bo‘layotgan va yashirin qolayotgan hakerlik hujumlarini Rossiya "FSB" ( Federal Xavfsizlik Xizmati ) tomonidan boshqarilayotganini takidlagan. [1] Zamonaviy IDS/IPS tizimlari haqida gapirar ekanmiz ularning joriy reytingi haqida to‘xtalib o‘tamiz, top-8 likdan o‘rin olgan IDS/IPS tizimlar quydagicha: McAfee, Trend Micro, DarkTrace, Asa NG (Cisco), AT&Cybersecurity, Palo Alto Networks, NGIPS (NSFocus), Blumira. Zamonaviy IDS tizimlari ehtimoliy xavfsizlik insidentlari haqida xabar berib ro‘yhatga olib qo‘yadi [2] . Ishlash prinsplari haqida gapiradigan bo‘lsak bu bir qancha omilga bog‘liq jarayondir. Xususan: 1. Qismlar va protseduralar (Misol sifatida FALSE/TRUE ni NEGATIVE/POSITIVE ga bog‘liqligi). POSITIVE NEGATIVE TRUE ogohlantiradi, o‘tuvchi traffik zararkunanda bo‘lsa traffik boshansa jim turadi FALSE traffik boshlansa ogohlantiradi zararkunanda traffik o‘sa jim turadi 1-jadval. Protseduralar bog‘liqligi. 2. Tizimlarni o‘rin va klassifikatsiyasiga ko‘ra (Misol sifatida NIDS, HIDS, SIDS, AIDS, P/A IDS). 3. Aniqlash usullariga ko‘ra (Misol sifatida Bayesning tarmoqlari, Genetik algoritmlar, Klasterlash, Induktiv qoida generator algoritmlari, Nevral tarmoqlar, Fuziy logikasi) [3] . 1-formula. Bayesning tarmoqlari. Zamonaviy IDS tizimlarida ham avvalgi avlod tizimlarida bo‘lgan muammolar yetarlicha topiladi. Ular qatoriga: 1.Zararlangan dasturiy mahsulotdagi hujum skriptlarini yig‘ishdagi muammolar [4] . 2.Signatura va anamaliyaga asoslagan IDSlarning testlash omillarining turli xilligi. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 271 3.Tarmoq va hostga asoslangan IDSlarining testlash omillarining turlichaligi [5] . 4.IDS testlashda 4 urinishlik soya traffigidan foydalanish 5.Ma’lumotlar hajmining oshishi bilan xotiraga bo‘lgan yuklamalarning oshib ketishi [6] . 6.Kunlik yangilanish va o‘rnatishlarning ish jarayoniga ko‘rsatadigan yuklamalari. 7.Hujumlardan zararlangan IDSning tarmoqda o‘ta tez tarqatuvchi bo‘lib qolishi [7] . Bu muammolarga qaysi tarafdan qarashimiz uning yechimiga bo‘lgan yo‘lni ko‘rsatib beradi. Misol uchun agar hisoblash-algoritmik yo‘ldan qaralsa mavjud algoritmlarni rivojlantish va yangi algoritmlar yaratish vazifasi turadi. Agarda Texnik imkoniyatlar tomonidan qaraydigan bo‘lsak hozirda ishlab chiqarilishi kutilayotgan va texnik imkoniyatlari katta bo‘ladigan Quantum GPU, DDR5 va hokazo texnik qurilmalar zaruriy ehtiyojga aylanadi. Bir narsani unitmasligimiz kerakki IDS tizimidagi muammolar doim ham uning texnik yoki algoritmik qobilyatlarni qo‘llab quvvatlashga bog‘liq bo‘lmaydi. Yangi zaiflik o‘zi bilan yangi testlar va yangi signaturalarni olib keladi. Risk esa doimiy mavjudligi bu ishlarni hech qachon nihoyasiga yetmasligini tasdiqlaydi [8] . Neyron tarmoqlari va suniy intellekni joriy qilish ham yeng katta natijaviy himoyani ta’minlasada o‘zi bilan keng ko‘lamli ma’lumotlarni o‘qitish va qaror chiqarish ehtimoliy xatoliklari bilan kamchiliklarini ko‘rsatib beradi. Bir so‘z bilan aytganda zamonaviy IDS tizimlarining potensial yechimlari tahdidlarning ko‘lamini chegaralashga bo‘lgan bilimlarning oshishi, texnik va algoritmik imkoniyatlarning kengayishi bilan yuzaga chiqadi. Bu esa vaqt va evolyusiya jarayoniga bog‘liq holatda bo‘ladi. Foydalanilgan Adabiyotlar ro‘yxati 1. Beth Stackpole , Broadcom. Symantec Security Summary - June 2020 . 2. LIU HUA YEO,XIANGDONG CHE,SHALINI LAKKARAJU. UNDERSTANDING MODERN INTRUSION DETECTION SYSTEMS:A SURVEY College of Technology, Eastern Michigan University, United States.2017 3. Kyle Guercio . Best Intrusion Detection and Prevention Systems for 2021: Guide to IDPS – 2021. 4. Ciza Thomas, Narayanaswamy Balakrishnan. Mathematical analysis of sensor fusion for intrusion detection systems . 2009 5. Pietro Spadaccino , Francesca Cuomo. Intrusion Detection Systems for IoT: opportunities and challenges offered by Edge Computing . 2020 6. National Institute of Standards and Technology ITL: Peter Mell,Vincent Hu, Massachusetts Institute of Technology Lincoln Laboratory: RichardLippmann, Josh Haines, Marc Zissman. An Overview of Issues in Testing Intrusion Detection Systems 7. S. Staniford-Chen, S. Cheung, R. Crawford, M. Dilger, J.Frank, J. Hoagland, K.Levitt, C. Wee, R. Yip, and D. Zerkle . GrIDS – A graph-based intrusion International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 272 detection system for large networks . In Proceedings of the 19th National Information Systems Security Conference, 1996. 8. Anazida Zainal, Mohd Aizaini Maarof and Siti Mariyam Shamsuddin “ Data Reduction and Ensemble Classifiers in Intrusion Detection ” in 2008 IEEE. WINDOWS OPERATSION TIZIMIDA KRIPTOGRAFIK KALITLARNI BOSHQARISH Alayev Ruhillo Habibovich Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti Annotatsiya: Ushbu ishda Windows operatsion tizimida kalitlarni boshqarish mexanizmi va vositalari muhokama qilingan. Windows operatsion tizimida qo‘llaniladigan kriptografik modullarning ishlash mexanizmi, qo‘llab- quvvatlaydigan algoritmlari, kalit uzunliklari keltirilgan. Kalit so‘zlar: kalitlarni boshqarish, windows, kriptoprovayder, CryptoAPI, Cryptography API: Next Generation. Har qanday operatsion tizim kriptografik amallarni bajarish uchun kriptografik algoritmlar bilan bir qatorda turli kriptografik modullar, mexanizmlar va standartlarni qo‘llaydi. Windows operatsion tizimida kalitlarni boshqarish uchun kriptoprovayderlar qo‘llaniladi. Hozirda Microsoft tomonidan ishlab chiqilgan kritoprovayderlarning 2 ta avlodi mavjud: 1-avlod CryptoAPI(CAPI) interfeysini qo‘llab quvvatlovchi kriptoprovayderlar(Cryptographic service provider (CSP)); 2-avlod Cryptography API: Next Generation(CNG) interfeysini qo‘llab- quvvatlovchi kriptoprovayderlar. CNG interfeysi, CryptoAPI interfeysi algoritmlariga qo‘shimcha ravishda elliptik egri chiziqlarga asoslangan algoritmlarni qo‘llab-quvvatlaydi. CNG interfeysi turli algoritmlardan foydalanish uchun marshrutizator kabi vositalardan foydalanadi: tasodifiy sonlar generatori marshrutizatori, xesh marshrutizator, simmetrik shifrlash marshrutizatori, asimmetrik shifrlash marshrutizatori, ERI marshrutizatori va maxfiy kelishuv marshrutizatori [1]. Bunday yondashuv yangi kriptografik algoritmlarni operatsion tizimda tadbiq etish jarayonini qulaylashtiradi. CryptoAPI da ushbu mexanizm yo‘qligi sababli yangi algoritmni operatsion tizimda tadbiq etish juda murakkab hisoblanadi. Amaliy dasturlar kriptografik amallarni bajarish uchun CNG kriptoprovayderlarga CNG marshrutizatorlar orqali murojaat qiladi. CNG interfeysi yangi algoritm kriptoprovayderlarini yaratib operatsion tizimga ulash uchun plaginlar modelini taqdim etadi. Har bir algoritm uchun bir nechta kriptoprovayder yaratib CNG marshrutizatorga ulash mumkin [2]. CNG interfeysida quyidagi turdagi kriptoprovayderlar mavjud: Kalitlarni saqlash kriptoprovayderi International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 273 Kriptografik algoritm kriptoprovayderi SSL kriptoprovayder Kalitlarni saqlash kriptoprovayderi kalitlarni boshqarish funksiyalarini amalga oshiradi: kalitlarni generatsiyalash, saqlash, eksport, import, shifrlash va deshifrlash, hamda kalitlarga murojaatlarni boshqarish. Kriptografik algoritm kriptoprovayderi tasodifiy sonlarni generatsiyalash, ma’lumotlarni xeshlash, shifrlash, deshifrlash, imzolash, imzoni tekshirish, asimmetrik shifrlash, kalitlarni shakllantirish funksiyalarini bajaradi. SSL kriptoprovayder SSL/TLS ulanishlarni hosil qilish uchun ishlatiladi. Quyidagi jadvalda Microsoft tomonidan ishlab chiqilgan yangi avlod kriptoprovayderlari keltirilgan: Kriptoprovayderlar Qo‘llab-quvvatlaydigan algoritmlari Izoh Microsoft Primitive Provider Simmetrik AES, DES, DESX, 3DES, RC2, RC4 Asimmetrik DSA, RSA Xesh SHA1, SHA256, SHA384, SHA512, MD2, MD4, MD5 Kalit almashish Diffi-Xellman, ECDH Imzo DSA, RSA, ECDSA Xeshlash, imzolash, imzoni tekshirish, tasodifiy sonlarni generatsiya qilish, shifrlash va deshifrlash funksiyalarni qo‘llab quvvatlaydi. Microsoft Software Key Storage Provider Kalit almashish Diffi-Xellman, ECDH Asimmetrik shifrlash RSA Imzo DSA, RSA, ECDSA Kalitlar bilan bog‘liq operatsiyalarni amalga oshiradi. Microsoft SSL Protocol Provider Simmetrik AES, DES, 3DES, RC4 Xesh SHA1, SHA256, SHA384, MD5 Imzo DSS, RSA, ECDSA Kalit almashish Diffi-Xellman, ECDH SSL va TLS protokollarida kalitlarni boshqarish amallarini bajaradi. Microsoft Smart Card Key Storage Provider Kalit almashish Diffi-Xellman(DH), ECDH Asimmetrik shifrlash Kalitlarni va raqamli sertifikatlarni smart kartalarda saqlash International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 274 RSA Imzo RSA, ECDSA imkonini beradi. Microsoft Key Protection Provider Kalitlarni xavfsiz saqlash xizmatini taqdim etadi. Microsoft Software Key Storage Provider – quyidagi uzunlikdagi kriptografik kalitlarni qo‘llab-quvvatlaydi. Algoritm Kalit uzunligi DH 512 bitdan 4096 bitgacha, 64 bit qadam bilan DSA 512 bitdan 1024 bitgacha, 64 bit qadam bilan ECDH P256, P384, P521 ECDSA P256, P384, P521 RSA 512 bitdan 16384 bitgacha, 64 bit qadam bilan CNG kriptoprovayderlari kriptografik kalitlarni kalit turidan kelib chiqib, quyidagi manzillarda saqlaydi: Kalit turi Katalog Foydalanuvchi yopiq kalit %APPDATA%\Microsoft\Crypto\Keys Lokal tizim(local system) foydalanuvchi yopiq kaliti %ALLUSERSPROFILE%\Application Data\Microsoft\Crypto\SystemKeys Lokal xizmat(local service) foydalanuvchi yopiq kaliti %WINDIR%\ServiceProfiles\LocalService tarmoq xizmati(network service) foydalanuvchisi yopiq kaliti %WINDIR%\ServiceProfiles\NetworkService Umumiy yopiq %ALLUSERSPROFILE%\Application Data\Microsoft\Crypto\Keys Amaliy dasturlar kalit bilan biron amalni(masalan generatsiyalash, eksport, import) bajarish uchun “ Key storage API ” orqali “ Kalitlarni saqlash marshrutizatori ” ga murojaat qiladi. Ushbu marshrutizator o‘z navbatida “Kalitni izolyasiyalash xizmati”ga, u esa kalitlarni saqlash kriptoprovayderiga , kriptoprovayder esa imzolash va imzoni tekshirish, asimmetrik shifrlash va deshifrlash, kalit almashish, kalitlarni generatsiyalash, eksport va import qilish uchun mos marshrutizator orqali Kriptografik algoritm kriptoprovayderiga murojaat qiladi. Microsoft tomonidan ishlab chiqilgan kriptoprovayderlar yuqoridagi jadvalda keltirilgandek, faqat xalqaro kriptografik algoritmlarni qo‘llab- quvvatlaydi, O‘zDSt 1105:2009, O‘zDSt 1106:2009, O‘zDSt 1092:2009 kabi milliy kriptografik algoritmlarni qo‘llab-quvvatlamaydi. Ushbu masalani hal qilish uchun “Kalitlarni saqlash kriptoprovayderi” va “Kriptografik algoritm kriptoprovayderi” yaratildi, hamda Microsoft Office[3] dasturlari, Microsoft Active Directory Certification Service xizmati bilan integratsiya qilindi. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 275 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Sean Turner, Russ Housley. Implementing Email Security and Tokens: Current Standards, Tools, and Practices. Wiley Publishing, Inc. 2008. — 314 bet. 2. Y. Ahmad. “A study on algorithms supported by CNG of Windows Operating System”. International Journal of Modern Engineering Research (IJMER). Vol.2, Issue.1, pp-276-280, Jan-Feb 2012. 3. Mersaid M. Aripov and Ruhillo H. Alaev. 2019. Research of the application of the new cryptographic algorithms: applying the cipher algorithm O'zDSt1105:2009 for MS office document encryption. In Proceedings of the 5th International Conference on Engineering and MIS (ICEMIS '19). Association for Computing Machinery, New York, NY, USA, Article 3, 1–7. DOI:https://doi.org/10.1145/3330431.3330434 KOMYUTER TARMOQLARIDA MA’LUMOTLARNI HIMOYALASHNING ASOSIY YO’NALISHLARI Bazarbayev M.X., Ibragimov M.F. Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Urganch filiali ANNOTATSIYA Ushbu maqolada axborot tizimlarida hozirda mavjud bo’lgan himoyalash usullari keltirilgan. Axborotlarni himoyalash usullari va hozirda qo’llaniladigan zamonaviy vositalar haqida so’z yuritiladi. Tarmoqlararo ekranning axborot himoyasidagi vazifalari va uning qanday ahamiyatga ega ekanligini ko’rib chiqish mumkin. Kalit so’zlar: axborot himoyasi, FireWall, UNIX, MB(ma’lumotlar bazasi, SKIP Axborotlarni himoyalashning mavjud usul va vositalari hamda kompyuter tarmoqlari kanallaridagi aloqaning xavfsizligini ta’minlash texnologiyasi evolyutsiyasini solishtirish shuni ko’rsatmoqdaki, bu texnologiya rivojlanishining birinchi bosqichida dasturiy vositalar afzal topildi va rivojlanishga ega bo’ldi, ikkinchi bosqichida himoyaning hamma asosiy usullari va vositalari intensiv rivojlanishi bilan harakterlandi, uchinchi bosqichida esa quyidagi tendentsiyalar ravshan bo’lmoqda; axborotlarni himoyalash asosiy funksiyalarining texnik jixatdan amalga oshirilishi; bir nechta xavfsizlik funksiyalarini bajaruvchi himoyalashning birgalikdagi vositalarini yaratish: algoritm va texnik vositalarni unifikatsiya qilish va standartlashtirish. Kompyuter tarmoqlarida xavfsizlikni ta’minlashda hujumlar yuqori darajada malakaga ega bo’lgan mutaxassislar tomonidan amalga oshirilishini doim esda tutish lozim. Bunda ularning harakat modellaridan doimo ustun turuvchi modellar International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 276 yaratish talab etiladi. Bundan tashqari, avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida personal eng ta’sirchan qismlardan biridir. Shuning uchun, yovuz niyatli shaxsga axborot tizimi personalidan foydalana olmaslik chora-tadbirlarini o’tkazib turish ham katta ahamiyatga ega. Internet tarmog’ida mavjud aloqaning himoyasini (xavfsizligini) ta’minlash asoslari. Ma’lumotlarni uzatish tizimlarining rivojlanishi va ular asosida yaratilgan telekommunikatsiya xizmat ko’rsatish vositalarining yaratilishi bevosita foydalanuvchilarga tarmoq zaxiralaridan foydalanish tartiblarini ishlab cliiqarish zaruriyatini paydo qildi: foydalanuvchining anonimligini ta’minlovchi vositalar; serverga kirishni ta’minlash. Server faqatgina bitta foydalanuvchiga emas, balki keng miqyosdagi foydalanuvchilarga o’z zahiralaridan fovdalanishga ruhsat berishi kerak; ruhsatsiz kirishdan tarmoqni himoyalash vositalari. Internet tarmogida ruhsatsiz kirishni taqiqlovchi tarmoqlararo ekran - Fire Wall vositalari keng tarqalgan. Ushbu vosita asosan UNIX operatsion tizimlarida qo’llanilib, bevosita tarmoqlar orasida aloqa urnatish jarayonida xavfsizlikni ta’ininlaydi. Bundan tashqari, Fire Wall tiziinlari tashqi muhit, masalan, Internet uchun, asosiy ma’lumotlarni va MBlarini xotirasida saqlab, bevosita ma’lumot almashuvini ta’minlashi va korxona tizimiga kirishini taqiqlaslii mumkin. Lekin Fire Wall tizimlarining kamchiliklari ham mavjud, masalan, E-mail orqali dasturlar jo’natilib, ichki tizimga tushgandan so’ng o’zining qora niyatlarini bajarishida ushbu himoya ojizlik qiladi. Fire Wall sinfidagi tizimlarning asosiy qismi tashki hujumlarni qaytarish uchun mo’ljallangan bo’lsa ham, hujumlar ularning 60 % i kuchsiz ckanligini ko’rsatdi. Bundan tashkari, Fire Wall zabt etilgan serverning ishlashiga qarshilik ko’rsata olmaydi. Shu bois, Internet tizimida xavfsizlikni ta’minlash bo’yicha quyidagi o’zgarishlar kutilmoqda: Fire Wall tizimlarining bevosita xavfsizlik tizimlariga kiritilishi; tarmoq protokollari bevosita foydalanuvchilarni huquqlarini aniqlovchi, xabarlaming yaxlitligini ta’minlovchi va ma’lumotlarni shifrlovchi dasturiy imkoniyatlaridan iborat bo’lishlari. Hozirgi kunda ushbu protokollarni yaratish bo’yicha anchagina ishlar olib borilmoqda. SKIP protokoli (Simple Key management for Internet Protocol - Internet protokollari uchun kriptokalitlarning oddiy boshqaruvi) shunga misol bola oladi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. G’aniyev S.K., Karimov M.M. "Hisoblash sistemalari va tarmoqlarida informatsiya himoyasi. Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun o’quv qo’llanma". TDTU, 2003. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 277 MATNLI MA’LUMOTLAR UCHUN SINFLASHTIRISH MASALASINI YECHISH USUL VA ALGORITMLARI Oybek Allamov, Zafarbek Madrahimov Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi TATU Urganch filiali Annotatsiya: Mazkur tezisda matnli ma'lumotlarni sinflashtirish usullari va algoritmlari tasvirlangan. Elektron hujjatlar bilan ishlashda matnli ma’lumotlarni sinflashtirish yordamida vaqtingiz tejaladi va ish samaradorligi oshadi. Xulosa asosida ushbu algoritmlarni qo'llashning o'ziga xos xususiyatlari keltirildi. Kalit so’zlar: Matnli ma’lumotlar, algoritm, usul, yondashuv. Matnli ma'lumotlarni sinflashtirishning bir necha yondashuvlari mavjud. Birinchi yondashuv inson omili yordamida ya’ni matnli ma’lumotni insonlar yordamida o’qib olib uni sinflashtirilishi. Ushbu usul aniq, ammo asosiy kamchiliklaridan biri bu katta hajmdagi ma'lumotlarni maqbul vaqt ichida qayta ishlashning mumkin emasligi. Ikkinchi yondashuv muntazam ifodalar asosida qoidalarni yozish. Ushbu yondashuvda matnni sinflash bo'yicha mutaxassis tomonidan qoidalar majmui tashkil etiladi. Natijada katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta ishlashga imkon beruvchi muntazam ifodalarning asoslari shakllantiriladi. Biroq, bunday qoidalar yaratish uchun katta kuch va vaqt talab qilinadi. Shu bilan birga, qoidalarni aniqlashdan oldin mutaxassis barcha sinflardan turli xil ma'lumotlar namunalari bilan chuqur tanishishi kerak, bu juda ko'p vaqt talab qilishi mumkin. Uchinchi yondashuv mashinali o’qitishga asoslangan. Ushbu yondashuvda namuna matnining sinfi avtomatik ravishda kompyuter tomonidan aniqlanadi. Ushbu yondashuv o'quv ma'lumotlarini oldindan qo'lda belgilashni talab qiladi, ammo bu barcha namunalarni sinflarga tegishli bo'lgan qoidalarni aniqlashdan ko'ra oddiy vazifadir. Hozirgi vaqtda ushbu yondashuv eng ko'p ishlatiladigan va istiqbolli hisoblanadi, chunki u insondan eng kam kuch talab qiladi va katta hajmdagi matnli ma’lumotlarni avtomatik qayta ishlash qobiliyatiga ega bo’ladi.[1] Mashinani o'rganishga asoslangan matnni sinflash bir nechta asosiy algoritmlar bilan ifodalanadi. Naif Bayes klassifikatori . Ushbu usul Bayes teoremasiga asoslangan ba'zi bir qo'shimchalar bilan ehtimollik tasnifi usuli hisoblanadi. Bayes teoremasi ikki hodisaning ehtimoli va ularning shartli ehtimoli o'rtasidagi munosabatni beradi. Naif Bayes klassifikatori sinfning muayyan xususiyatlarining mavjudligi yoki yo'qligi boshqa xususiyatlarning mavjudligi yoki yo'qligi bilan bog'liq emasligini ta'kidlaydi. Aytaylik, ob'yekt rang, shakl va massa kabi xususiyatlarga ko'ra tasniflanishi mumkin. Neyron to’rlari va uni o’qitish Neyron tarmoq neyronlarning tizimi va ular orasidagi aloqa.Ta'lim jarayonida turli neyronlarni bog'laydigan aloqalarning vazni asta-sekin o'zgaradi. Neyron tarmoqni o'qitish natijasi bunday tarmoq bo'lib, uning aloqasi International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 278 muammoning shartlarini qondiradigan koeffitsientga ega. Neyron tarmoqlari neyron aloqalar bilan o'rgatilgan qatlamlar soni bilan tavsiflanadi. Katta hajmdagi ma'lumotlar va ko'plab parametrlarga ega bo'lgan muammolarni hal qilishda ko'plab qatlamlarga ega bo'lgan neyron tarmoqlar qo'llaniladi.Bunday tarmoqlarni chuqur o’rganish deb ataladi.Chuqur o'rganish usullari ikkita muhim xususiyat bilan ajralib turadi: murakkab g'oyalarni qatlamli yaratish, shuningdek, oraliqni batafsil o'rganish har bir qatlam yuqori qatlam vakillik ehtiyojlari va quyida qatlami ehtiyojlariga ko'ra yangilanadi, shunday qilib, taqdim etadi. Birgalikda, bu ikki xususiyat mashinani o'rganish uchun oldingi yondashuvlarga qaraganda chuqur o'rganishni ancha muvaffaqiyatli qiladi. Neyron tarmoqlarining afzalliklari shundaki odatda, boshqa usullarga nisbatan matnni tasniflashning yuqori aniqligi. Bundan tashqari, ushbu usulning aniqligi odatda ma'lumotlar sonining ko'payishi bilan kuchayadi, ya'ni ma'lumotlarni to'plash qobiliyatiga ega bo'lgan tizimlarda bu usul ko'proq mos keladi. Neyron tarmoqlarining kamchiliklari an'anaviy ravishda neyron tarmoqlardan foydalanishni murakkablashtiradigan hisoblash resurslariga bo'lgan ehtiyojning yuqori darajasi hisoblanadi.[2] Xulosa matn ma'lumotlarini sinflashning mavjud usullarini taqqoslash natijasida quyidagi xulosaga kelish mumkin. Katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta ishlashda chuqur o'rganish bilan ko'p qatlamli neyron tarmoqlardan foydalanish tavsiya etiladi. Bayes tasniflagichi usuli muqobil usul sifatida ishlatilishi mumkin, agar belgilar haqida qo'shimcha ma'lumot bo'lsa. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Srivastava N., Hinton G., Krizhevsky A., Sutskever I. and Salakhutdinov R. Dropout:A Simple Way to Prevent Neural Networks from Overfitting Journal of Machine Learning Research. 2014[1] 2. Чернодуб А.Н., Дзюба Д.А. Обзор методов нейроуправления Проблемы программирования. – 2011. 3. Обучение нейронных сетей. — Горбань А.Н. - 1990.[2] 4. Терехов В.А., Ефимов Д.В., Тюкин И.Ю. Нейросетевые системы управления. — 2002. 5. Ясницкий Л. Н. Введение в искусственный интеллект - 2005 6. Николенко С., Кадурин А., Архангельская Е. Глубокое обучение – 2018 7. Круглов В. В., Борисов В. В. Искусственные нейронные сети. - 2001 International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 279 V SHO‘BA. TA’LIMDA ZAMONAVIY TELEKOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALAR International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 280 ОПОРНЫЙ КОНСПЕКТ-ОДИН ИЗ СПОСОБОВ АКТИВИЗАЦИИ СРС ПО ТЕМЕ «АЛГОРИТМИЗАЦИЯ И ПРОГРАММИРОВАНИЕ РАЗВЕТВЛЯЮЩИХСЯ ВЫЧИСЛИТЕЛЬНЫХ ПРОЦЕССОВ» КУРСА ПРОГРАММИРОВАНИЯ 1 Юсупов Д.Ф., 2 Ахмедов Э.Ю, 2 Базарбоев М.Х. 1 Ургенчский государственный университет 2 Ургенчский филиал ТУИТ им.Мухаммада ал-Хорезми Аннотация. Предлагается методика использования опорного конспекта по выбранным темам предмета, при этом преподаватель дает методические рекомендации для самостоятельного изучения на основе структурированного учебного материала, и эти темы на лекции излагается проблемном виде, а закрепляется на практическом занятии. Не подлежит сомнению, что чтение лекции с опорным конспектом способствует активизации СРС; экономии лекционного времени для проблемного чтения; быстрейшему выявлению неуспевающих студентов. Ключевые слова. Самостоятельная работа, опорный конспект, структурирование учебного материала, проблемная лекция, активация студента, экономия лекционного времени. Приступая к изучению курса «Программирование», преподаватель должен решить две задачи: осуществить правильный отбор и логической структуризации учебного материала и соотнести методику преподавания на основе логической последовательности материала темы студентам. По каждой теме необходимо разумное сочетание самостоятельной работы студентов (СРС) и их работы под руководством преподавателя. Логическая структуризация темы «алгоритмизация и программирование разветвляющихся вычислительных процессов» (АПРВП) выглядет следующим образом (рис.1.) [1,2]. С первых лекций преподаватель должен учить студентов самому простому – самостоятельной работе с учебником, учебными пособиями, интернет материалами; определению основной идеи изучаемого материала; установление связей в данном материале с ранее изученным; самостоятельности изучения некоторых тем, разделов; потребности приходить на лекцию подготовленным. С этой целью студентов необходимо увлечь изучаемым курсом, убедить их в важности его изучения, а иногда и «заставить работать». Один из способов «заставить работать» - выдавать опорные конспекты для конспектирования. Преподавателю необходимо по основным темам читаемого курса составить опорные конспекты и выдавать их студентам за 2- 3 недели до чтения данной темы, чтобы они его законспектировали и продумали ответы на некоторые вопросы. При составлении опорного конспекта желательно в каждом вопросе выделить смысловые опорные пункты, которые требуют либо дальнейшего International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 281 доказательства, либо детального пояснения, либо при чтении лекции на них тратится много времени (например, содержательная постановка и математическая формулировка задачи, разработка рабочего алгоритм метода и т.д.), после каждого такого пункта преподаватель указывает число строк, которое необходимо оставить при конспектировании и которые будут заполнены во время лекции. Кроме того, лектор отмечает один или два вопроса (например, звездочкой) на которые предлагается студентам дать ответь самостоятельно. Необходимо помечать те вопросы, ответ на которые основывается на пройденном материале. Например, на лекции при изложении данной темы (лекция №4) вспоминается задачи алгоритмизации и программирования последовательных вычислительных процессов (лекция №2,№3). Рис.1. Структуризация темы «Алгоритмизация и программирование разветвляющихся вычислительных процессов» АПРВП 3.Разветвление неполное 2.Разветвление полное 4.Разветвление сложное 5.Разветвление по выбору 1.Основные понятии 12.Условные команды 123.Переход с полн.усл. 124.Переход по выбору 111.Операции отношения 112.Логические отношения и выражении 113.Условия полная 114.Условия неполная 115.Условия сложная 11.Условни 121.Переход безусловный 122.Переход с неполн.усл. 21.Классичес- кий вариант 22.Частный вариант 31.Классичес- кий вариант 32.Частный вариант 41.Классичес- кий вариант 42.Частный вариант 51.Переход по выбору International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 282 В опорном конспекте формулируется математическая задача условного типа, например, с полным, неполным, сложным условием (рис.2), некоторые задачи отмечается звездочкой, т.е. студентам предлагается продумать построение алгоритма задачи и записать на отдельном листе бумаги [3]. За неделю до лекции, в часы, отведенные для индивидуальной работы со студентами, преподаватель посматривают конспекты и беседует по вопросам, отмеченным звездочкой. 2 если 2 x x b a y j ; 0 если , ; 0 если , 2 x d ax x b a y j ; 0 если , ) ln( ; если , ) cos( 2 2 2 x c x b d x x x d x a y j ; если , 3 ; если , 2 n m n m b a d x e c bx ax y j Рис.2. задачи условного типа По курсу «Программирование 1» желательно по следующим темам составить опорные конспекты: Алгоритмизация и программирование (АП) линейных вычислительных процессов; АП разветвляющихся вычислительных процессов; АП простых повтаряющихся вычислительных процессов; АП сложных (двойных циклов) простых повтаряющихся вычислительных процессов; АП итерационных вычислительных процессов; АП типовых задач одномерных числовых массивов; АП типовых задач двумерных числовых массивов; АП типовых задач строковых переменных; АП типовых задач символьных массивов; АП типовых задач с использованием функции и подпрограмм; АП типовых задач с использованием ф айлы и файлы данных. Составляя опорный конспект по выше указанным темам, преподаватель дает методические рекомендации для самостоятельного изучения и эти темы на лекции излагается проблемном виде, а закрепляется на практическом занятии. Именно к лекции, читаемой с опорным конспектом, можно отнести слова «… задача всякого руководства: дать основные понятия по излагаемому предмету и указать, в каком направлении следует изучать его подробнее и почему важно такое изучение». Какие же выводы напрашиваются из условия применения опорного конспекта? International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 283 Не подлежит сомнению, что чтение лекции с опорным конспектом способствует активизации СРС; экономии лекционного времени для проблемного чтения; быстрейшему выявлению неуспевающих студентов. Использованные литературы 1. Хеннер Е.К., Соловьева Т.Н. Изучение информатики в вузе в условиях цифровой образовательной среды // Преподаватель XXI век. 2016. № 4. С. 46–53. 2. Структурирование учебного материала как элемент научного мышления школьников // Актуальные проблемы физического образования на рубеже веков в педагогических вузах: Материалы III Уральской региональной научно-практической конференции. – Уфа, 2001. – С.11-16. 3. Остапенко А.А., Шубин С.И. Крупноблочные опоры: составление, типология, применение.// Школьные технологии. № 3. - 2000. - С. 19 -33. DASTURLASH FANINI KOMPYUTERLASHGAN TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA O‘QITISHNING AMALIY JIXATLARI Yusupov F., Kazakov O.E., Ibragimov M.F. Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Urganch filiali Annotatsiya. Mazkur maqolada o‘qituvchi tomonidan zamonaviy axborot- kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalardan o‘quv jarayonida samarali foydalanishning xarakterli tomonlari tahlil qilingan, chunonchi,o‘qituvchi bunday mashg‘ulotlarga ma’suliyatli tayyorlanishi, mavzuni tizimli tarzda tahlil qilishi, mavzuni mantiqli strukturalab, o‘rganiladigan tayanch elementlarning (modullar) tabiatiga mos keladigan texnikaviy va dasturiy vositalarni oldindan tuzilgan reja (ssenariy) asosida namoyish qilish va tushuntirish uchun sozlab, taxlab qo‘yish muammolari ko‘rib chiqilgan. Kalit so‘zlar. Dasturlash, algoritm, motivatsiya, strukturalash, zamonaviy dasturiy vositalar, ustoz-shogird uslubi. O‘qitishning birinchi texnik vositalari yaratilgan davrdan beri, ya’ni magnitafon, lingafon kabineti jihozlari, diaproyektor, kinoproyektor, videomagnitafon va boshqalar, bular barchasi o‘z vaqtida fan, predmet o‘qituvchilari tomonidan ta’lim jarayonida juda faol qo‘llanilib kelindi. Biroq, o‘tgan asrning o‘rtalariga kelib ilmiy texnikaviy jarayon shunday jadal sur’atlar bilan rivojlanib ketdiki, natijada o‘quv jarayoni uchun yangi texnologiyalarni, texnik-dasturiy vositalarni, yangi imkoniyatlarni keltirib chiqardi. Hozirgi kunda texnologiyalar xoh ishlab chiqarishda, xoh o‘quv jarayonida bo‘lsin jadal rivojlanishi natijasida juda tez yangilanib bormoqda. Hozirgi paytda juda ko‘p insonlarning hayotiy faoliyati, huddi shunday o‘qituvchilarning ham, bunday axborotlashgan jamiyatda shaxsiy kompyutersiz ish ko‘rishi amri mahol bo‘lib qoldi. Yangi shakllanayotgan axborotlashgan jamiyatning bir bo‘lagi bo‘lgan International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 284 umumiy ta’lim, kasb-hunar kollejlari, oliy ta’lim muassasalari ham zamon talabi darajasida o‘z faoliyatini qayta ko‘rib chiqishi, zamon bilan hamnafas bo‘lishi zarur [1,2]. O‘qitishning an’anaviy metodlarini yoqlaydiganlar e’tiroz bildirishi mumkin, ya’ni shaxsiy kompyutersiz, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarisiz ham juda yaxshi darajada bilim berishni tashkil qilib kelganmiz, biroq yomon natija bo‘lmadiku deb. To‘g‘ri, an’anaviy usullarning natijalari o‘z vaqtida juda yuqori bo‘lgan, o‘quvchilar yetarli darajada bilim, ko‘nikma olishgan, bular keyingi bilim olish jarayoni uchun (oliy ta’limda) yetarli bo‘lgan. An’anaviy usulda o‘quv jarayonining markazida ta’lim beruvchi, o‘qituvchi, o‘rgatuvchi ustoz turar edi, ya’ni o‘qituvchi-o‘quvchi tamoyilida dars berish tashkil qilinganligi hammaga ma’lum. Biroq, endilikda, axborotlashgan jamiyat sharoitida bilim olish markazida shaxs sifatida o‘quvchi turmog‘i lozim, chunki o‘quvchini yangi sharoitda ijodkor, faol shaxs deb qarash zarur, endi o‘quvchi unga o‘qituvchi tomonidan taklif qilinayotgan bilimlarni passiv qabul qiluvchi emas. Hozirgi paytda o‘quvchilarimiz bizga o‘qitishda yangicha metodlarni, uslublarni, yondashishlarni qo‘llashni undashyapti. Zamonaviy o‘quvchi, ayrim hollarda fan o‘qituvchisiga qaraganda, masalan, dasturlash, axborot kommunikatsiya vositalariga doir fanlar bo‘yicha kompyuterning imkoniyatlaridan foydalanish sohasida ancha yuqori tajribaga erishgan, malakaga ega, ilgarilab ketgan bo‘lishi mumkin, shu boisdan ham o‘qituvchining an’anaviy tarzda dars berishi o‘quvchini qanoatlantirmaydi [2,3]. Bu bilan o‘quvchining rolini oshirib, o‘qituvchining rolini pasaytirsh degani emas, balki, ta’lim tizimida har doim ham o‘qituvchi asosiy rolni o‘ynaydi, shu boisdan ham zamonaviy o‘qituvchi o‘z ustida tinmay muntazam ishlashi zarur, fanning metodologiyasini, konsepsiyasini to‘la o‘zlashtirishi, o‘quvchilarga fan cho‘qqilarini egallashi uchun to‘g‘ri yo‘l ko‘rsata bilishi, yo‘lboshchilik qila bilishi, maslakdoshi bo‘lishi darkor. Shu boisdan ham ta’lim muassasalarida fanlarni o‘qitishda, uning tarkibini, strukturalab, mavzuni bayon qilishning samarali ketma-ketligini tashkil qilish, mazmunini yangicha motivatsiya qilish muhim masala hisoblanadi, ayniqsa mutaxassislik fanlari bo‘yicha. O‘qitishning yangi modeli asosan quyidagi xolatlarda shakllanadi: o‘qitish texnologiyasini markazida – o‘quvchi; o‘quv faoliyatini asosi – o‘quvchi bilan do‘stona munosabat; bilim olishda o‘quvchi faol rol o‘ynaydi; texnologiyaning mazmuni, mohiyati, maqsadi – o‘quvchida mustaqil ta’lim olish jihatlarini, imkoniyatlarini, ko‘nikmalarini rivojlantirish, shakllantirish turadi [3]. O‘quvchinig fikrlash qobiliyatiga, mantiqiy abstrakt tasavvuriga, tafakkuriga, kasbiy faoliyatini shakllanishiga, individual ishlash ko‘nikmasini hosil bo‘lishiga, bularning rivojlanishiga va taraqqiyotiga samarali ta’sir ko‘rsatuvchi birdan-bir ta’lim vositasi noan’anaviy dars hisoblanadi. Bunday noan’anaviy mashg‘ulotlar quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin: musobaqalashish darsi, maslahatli dars, o‘quvchilarning o‘zini-o‘zi o‘qitish darsi, ijodiy dars, ishbilarmonlar o‘yini darsi, amaliy ilmiy konferensiya darsi, predmetlararo bog‘lanish darsi, integrallashgan (qo‘shma) darslar va boshqalar. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 285 Tajriba shuni ko‘rsatadiki, bunday metodik izlanishlar kompyuterli o‘qitish dasturiy vositalari bilan uzviy tarzda olib borilganda o‘quvchi juda qisqa muddat ichida fanni o‘zlashtirib olishi, mavzularning mohiyatiga chuqur kirib borishi, hamda o‘quvchida ijodiy faoliyatni shakllanishi faollashadi. Ayniqsa, o‘quvchining ijodiy faoliyatini shakllantirish kompyuterlashgan, axborotli o‘qitish texnologiyalarining maqsadini, mohiyatini belgilaydi. Natija an’anaviy darslarda o‘zini noqulay sezadigan o‘quvchilar xam kompyuterlashgan o‘qitish jarayonida o‘zini yaxshi his etib, tetiklashib topshiriqlarni bajarishga kirishmoqdalar. Sababi shundan iboratki, birinchidan, o‘quvchi shaxsiy kompyuterda individual harakat qiladi, mustaqil ishlaydi, bilmagan joylarini mustaqil o‘zlashtira oladi, yoki murakkab tuyulgan topshiriqlarni tayyorlanib keyinchalik yechimini topadi, buning uchun unga hech kim xalaqit bermaydi, ta’na qilmaydi. Ikkinchi tomondan, o‘qituvchining roli o‘quvchini nazorat qilish emas, balki, yo‘naltiruvchi do‘stona munosabatda bo‘lish, muammoni yonma-yon turib birgalikda hal qilish bilim olishni maqsadli tarzda tashkil qilishdir. Jumladan, ACM.TUIT.uz saytidan foydalanib har xil qiyinlik darajasidagi masalalarni yechimini topishni, algoritmini qurishni, hamda mazkur saytda keltirilgan yechilgan masalalarning algoritmlarini tahlil qilishni va zaruriy ma’lumotlar bo‘yicha maslahatlar olishni TATUning Urganch filiali informatiklari bilan birgalikda hal qilmoqdamiz. Huddi shunday, iqtidorli, iste’dodli o‘quvchilarimiz bilan Rossiyaning va boshqa xorijiy oliy ta’lim muassasalarining on-line tipidagi saytlaridan foydalanish, masalalar yechish, maslahatlar olishni, chet ellardagi tengdoshlari, bo‘lg‘usi kasbdoshlari bilan aloqalar bog‘lashni yo‘lga qo‘ymoqdamiz. Internet resurslaridan foydalanishni amalga oshiruvchi bunday dars mashg‘ulotini tashkil qilish o‘qituvchidan avvalambor fanni chuqur egallab olishni, internetning texnik, dasturiy vositalaridan unumli foydalana olish malakasini talab qiladi. O‘quvchilar internetdagi pochta, telegramm va boshqa turdagi manzillari yordamida o‘qituvchilar bilan topshiriqlarni bajarish bo‘yicha muloqot qiladilar (topshiriqlarni olish, maslahat olish, bajarish bo‘yicha). Yangi kompyuterlashgan axborot texnologiyalaridan foydalanish natijasida o‘quv jarayoni individuallashadi, dasturlash fanini (boshqa fanlarda ham) o‘zlashtirishda o‘quvchilarda yangi motivlar paydo bo‘ladi, o‘quvchi-o‘qituvchi tizimida teskari bog‘lanish kuchli rol o‘ynaydi, bilimlarni baholashning ob’ektivligi ortadi, statistik ma’lumotlarni yig‘ish yengillashadi, o‘quvchilarda bilimlarni o‘zlashtirishning ayrim jihatlari (yaxshi, past) yaqqol namoyon bo‘ladi, o‘qituvchida mashg‘ulot strukturasini o‘zgartirish imkoniyati (o‘quvchilarning dastlabki tayyorgarlik darajasiga mos ravishda) paydo bo‘ladi, o‘quv jarayonini differensiallashga imkon yaratadi, mavzuni, fanni o‘zlashtirish darajasini oshiradi, unga bo‘lgan qiziqishni orttiradi. O‘quv jarayonida kompyuterlashgan o‘qitish texnologiyasidan foydalanishning xarakterli tomoni shundaki, o‘qituvchi bunday mashg‘ulotga ma’suliyatli tayyorlanishi, mavzuni tizimli tarzda tahlil qilib, strukturalab, o‘rganiladigan tayanch elementlarning (modullar) tabiatiga mos keladigan International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 286 texnikaviy va dasturiy vositalarni oldindan tuzilgan reja (ssenariy) asosida namoyish qilish va tushuntirish uchun sozlab, taxlab qo‘yishi zarur. Shunday qilib, mashg‘ulotlarda kompyuter texnologiyalaridan foydalanish dasturlashtirish fanini o‘qitishni, o‘zlashtirishni anglab yetishning yangi qirralarini ochib beradi va o‘qituvchida dars mashg‘ulotlarini olib borishda yangi sifat darajalariga erishishiga ko‘maklashadi. Foydalanilgan adabiyotlar 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 3-maydagi “Iqtidorli yoshlarni aniqlash va yuqori malakali kadrlar tayyorlashning uzliksiz tizimini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4306-son Qarori/www.lex.uz. 5. Апатова П.В. Дидактические аспекты компьютерного обучения. – М.: Педагогика, 2002. - 168 с. 6. Хеннер Е.К., Соловьева Т.Н. Изучение информатики в вузе в условиях цифровой образовательной среды // Преподаватель XXI век. 2016. № 4. С. 46–53. FIZIKA FANIDAN LABORATORIYA MASHG‘ULOTLARINI OLIB BORISHDA VIRTUAL LABORATORIYANING O‘RNI A. Raxmanov Urganch davlat universiteti Annotatsiya: Ushbu maqolada oliy ta’lim tizimida fizika fanidan laboratoriya mashg‘ulotlarini olib borishda virtual laboratoriyaning ahamiyati va uning samaradorligi, talabalarning fizika fanidan laboratoriyalarni real asbob – uskunalar bilan bajarishdagi muammolar va ushbu muammolarni hal qilishda virtual laboratoriyalarning o‘rni hamda virtual laboratoriyalarga qo‘yilgan metodik talablar haqida so‘z yuritilgan. Kalit so‘zlar: Virtual laboratoriya, real, haqiqiy, kompyuter model, metodik talab, sanagich, laboratoriya mashg‘uloti. Нozirgi vaqtdagi va bundan keyingi ta'lim, fan, texnika va texnologiyalarni rivojlanishini kompyuter texnologiyalarisiz tasavvur qilish qiyin. Ta’lim tizimida, ayniqsa, tabiiy fanlarni o‘qitishda kompyuter texnologiyalaridan keng ko‘lamda foydalanish fan, texnika va texnologiyalarning yanada rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Masalan, fizika fanini o‘qitishda kompyuter texnologiyalaridan foydalanish mikro va makro dunyoda bo‘layotgan, ayniqsa, juda tez va juda sekin yuz beradigan hodisalarni o‘rganishda samarali hisoblanadi. Ma’lumki, oliy ta’limda fizika fani o‘qitishda ma’ruza, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari asosida o‘qitiladi. Laboratoriya mashg‘ulotida talaba nazariy o‘rgangan bilimlarini amalda tajribalar o‘tkazish orqali mustahkamlab International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 287 boradi. Agar talaba nazariy o‘rgangan bilimlarini tajriba asosida mustahkamlab ololmasa mavzu bo‘yicha o‘rgangan tushunchalarini faqat yod olish bilan chegaralanib qoladi va bu albatta fizika faniga qo‘shni bo‘lgan fanlarni o‘zlashtirishiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi[1]. Laboratoriya ishlarini bajarishda talabalar oldin laboratoriya ishini bajarishga ruxsat oladi va laboratoriya ishini bajarganidan keyin laboratoriya mavzusi yuzasidan hisobot topshiradi[2]. Talabalar laboraroiya ishiga ruxsat olishda quyidagi muammolarga duch keladi: - Laboratoriya ishini bajarish uchun kerak bo‘lgan asbob – uskunalarni oldindan ko‘rmasligi; - Kerakli asbob – uskunalarning har birining bajarish vazifalarini to‘liq tushuntira olmasligi; - Asbob – uskunalarni berilgan sxema bo‘yicha yig‘ishni tushuntura olmasligi; - Asbob – uskunalar bilan yaqinda tanish emasligi; - Laboratoriya ishining bajarish tartibini yaxshi o‘zlashtira olmasligi; - Laboratoriya ishini bajarish ketma – ketligini tushunib olmasligi; - Laboratoriya ishini bajarishda yo‘l qo‘yilgan xatoliklarni(o‘rtacha qiymati, absolyut va nisbiy xatoliklari) hisoblashni yaxshi o‘zlashtirmaganligi; - Laboratoriyaning asbob – uskunalar bilan ishlashda texnika xavsizlik qoidalariga to‘liq rioya qilmasligi hamda ularga shikast yetkazib qo‘yishligi va b. Yuqoridagi muammolarga duch kelgan talaba laboraroiya mashg‘ulotlarini o‘zlashtirishtira olmaydi va fanga bo‘lgan qiziqishi so‘nib boradi. Buni oldini olish uchun fizika fanining har bir laboratoriya ishlarining virtual ko‘rinishlari ishlab chiqilishi kerak. Talaba laboratoriya ishini bajarilishini nazariy o‘rganish bilan bir qatorda uning virtual laboratoriya ko‘rinishidagini bajarib ham borsa, laboratoriya ishini bajarishga ruxsat olishda va laboraroriya ishini real asbob – uskunalarda bajarishda qiyinchiliklarga duch kelmaydi. Bunda virtual laboratoiyalarga quyidagi metodik talablar qo‘yiladi: - Laboraroriya ishini virtual ko‘rinishdagini bajarishda ishlatiladigan asbob – uskunalar alohida bo‘lishi; - Virtual laboratoriyadagi asbob – uskunalarning tashqi ko‘rinishi real holatiga juda o‘xshah bo‘lishi(tugmachalar, buragichlar, ekran, shkalalari va b.); - Laboratoriyani virtual bajarish tartibi real holatda bajarish tartibi bilan bir xil bo‘lishi; - Laboratoriyani real sharoitda bajarganda yo‘l qoyilishi ehtimoliy bo‘lgan xatolar virtual bajarishda ham bo‘lishi; - Laboratoriya ishini bajarishda texnika xavsizlik qoidalariga rioya qilmasligida asbob – uskunalarga shikast yetkazilganligini ogohlantirishning bo‘lishi va b. Masalan: Sanagich qurilmasining real va virtual korinishlarini olib qaraylik: International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 288 Rasm 1. Sanagich qurilmasining tashqi ko‘ribishi. a) real (haqiqiy), b) virtual (kompyuter modeli). 1- rasmdan ko‘rinib turibdiki sanagich qurilmasining virtual modeli uning real(haqiqiy) ko‘rinishiga juda yaqin, demak, talaba sanagich qurilmasining virtual modelidan foydalanib uning ishlash prinsipini hohlagan vaqtida, universitetda yoki uyida ham o‘rgansa bo‘laveradi va talabaga bu laboratoriyani real holatda osonlik bilan bajarishga imkon yaratadi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. M. Djorayev. Fizika o‘qitish metodikasi(umumiy masalalar). Toshkent, 2013y., 255 b. 2. В.И. Иверенова. Физикадан практикум. Тошкент, 1960 й., 685 б. TEST TOPSHIRIQLARINI TO'G'RI SHAKLLANTIRISH 1 Yusupova Shohida Botirboevna, 2 Eshchaova Zulxumor Yangiboy qizi 1 Katta oʼqituvchi, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TАTU Urganch filiali 2 Xorazm viloyati, Gurlan tumani 26-son sonli umumiy o'rta ta'lim maktabi o‘qituvchisi Аnnotatsiya. Ushbu maqola test shakllari va ularni to‘g‘ri tuzish masalalari qaratilgan. Test tuzish ko‘pchilik pedagoglar nazarida juda oddiy ishday tuyulsada, lekin ularni tuzish o‘ziga xos mashaqqatni talab etadi. Kalit soʼzlar. Test, test shakli, yopiq test, ochiq test, qoida, baholash. Test, attetatasiya shakllaridan biri sifatida, o'quvchilarning ta'lim yutuqlari darajasini: nazariy bilimlar, intellektual ko'nikmalar, amaliy ko'nikmalarni ob'ektiv ravishda o'rnatishga imkon beradigan jarayon hisoblanadi. Test topshiriqlarini tuzishda o‘ziga xos shakllardan foydalanish kerak. Aks xolda har qanday test ko‘rinishidagi topshiriqlar pedagog va talaba vaqtini bexuda sarflashdan bosqa narsa emas. Arastu davridan beri shakl, elementlarning joylashishi yoki tashkil etilishi uchun ideal tamoyil sifatida tushunilgan. Boshqa bir talqinni I. Kant ilgari surdi, unga ko'ra shakl tartibga solish tamoyili sifatida belgilanadi. Mazmun bilan a) b) International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 289 birlashganda shakl vazifaga o'ziga xos ko'rinish beradi, yoki boshqacha aytganda mazmun ma'lum bir shaklga ega bo'ladi. Shaklning muhim rolini Gegel estetika bo'yicha ma'ruzalarida bir necha bor ta'kidlagan: uning so'zlari bilan aytganda, shakl "tarkibning ichki ta'rifi" dir [1]. Test topshiriqlarining o'ziga xos shakli shundaki, test topshiriqlari savollar yoki topshiriqlar emas, balki javoblarga qarab bayonotlar shaklida rost yoki yolg'on shaklda tuzilgan vazifalardir. An'anaviy savollar, aksincha, to'g'ri yoki yolg'on bo'lishi mumkin emas va ularga javoblar shunchaki noaniq va tushunarsiz bo'lib, ularning to'g'riligini ochib berish, umuman olganda, o'qituvchilarning intellektual energiya sarflarini talab qiladi. Shu ma'noda an'anaviy savollar va javoblar texnologik jihatdan rivojlanmagan va shuning uchun ularni testlarga qo'shmaslik kerak. Ko‘pchilikka test tuzish judda oddiy xolatdek tuyuladi. Aslini olganda haqiqiy test topshiriqlarini shakllantirishga mazmun, shakl va uquvni birlashtiradigan ijodiy hodisa sifatida qarash kerak. Test topshiriqlarining asosiy shakllari quyidagilar: yopiq shakli (talaba tayyor javoblardan birini tanlashi kerak bo'lganda); ochiq shakli (talaba o'zi javob topib, blankaga yozganda). Yopiq turdagi vazifalar, o'z navbatida, quyidagilarga bo'linadi: 1. Bitta javob variantini tanlashingiz mumkin bo'lgan testlar (ko'p tanlov). Agar talaba uni to'g'ri tanlagan bo'lsa, javob hisobga olinadi. Variantlar: oddiy tanlov - 4-5 javobdan bitta to‘g‘ri javob; taqdim etilganlardan eng to'g'ri javobni tanlash. Shuningdek: 2. Bir nechta javob variantlarini tanlashingiz mumkin bo'lgan testlar - (muqobil tanlov, belgilash katakchasi). Sinov uchun javobni faqat barcha javoblar to'g'ri berilgan taqdirda (qo'shimcha yoki etishmayotgan narsa yo'q) yoki har bir to'g'ri javob uchun ball qo'yilgan va har bir noto'g'ri javob uchun ball tushirilgan taqdirda hisoblash mumkin. Variantlar: qiyin tanlov - 4-5 javobdan ikki yoki undan ko'p to'g'ri javob; moslikni o'rnatish (chapda va o'ngda tegishli tushunchalar berilgan, masalan, gapdagi so'zlar, umumiy va o'ziga xos tushunchalar va boshqalar). Talabaga yozishmalar chizish, kompyuterdagi bloklarni sudrab olib, bir- biriga joylashtirish va h.k. ishlarni qilish kerak bo'ladi. Bunga saralash va tasniflash bo'yicha vazifalar ham kiradi. Quyidagi variantlarni moslashtirish testlari berilishi mumkin: o tushunchalar va ta'riflar; o matn va rasm; o mualliflar va iqtiboslar ro'yxati; o sanalar va tadbirlar; o tushunchalar ro'yxati va ularning xususiyatlari; o va boshqalar International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 290 3. Ketma-ketlikni aniqlash (talabaga to'g'ri ketma-ketlikda o'rnatishi kerak bo'lgan bir qator tushunchalar, sanalar, so'zlar taklif etiladi). Variantlar: hodisalarning xronologik ketma-ketligini o'rnatish; mantiqiy ketma-ketlikni o'rnatish; sonlarni o'sish / tushish tartibida joylashtirish; muqobil javob (talabadan har bir berilgan bayonot uchun Ha-Yo'q yoki True-False-ni o'rnatish talab qilinadi). Ochiq turdagi topshiriqlar: kichik iboralar, so'zlar yoki belgilar bilan yozish - kontekstga qo'shimcha sifatida. Masalan, tushirib qoldirilgan so'zni, tinish belgilarini, tushirib qoldirilgan simvolni va boshqalarni kiritish; erkin tasnif - talabaga savolga javobni erkin taqdim etish uchun joy beriladi. Bo'sh joy belgilar soni bilan cheklanishi mumkin, masalan, 100 yoki 500 belgidan ko'p bo'lmagan, 10 ta so'z va boshqalar. Testlarni tuzish qoidalari Test topshirig'i aniq, tushunarli shakllantirilishi va birma-bir talqin qilinishi kerak. Agar savol shunday tuzilgan bo'lsa, uni hamma o'quvchilar ham birdek tushunib eta olmaydilar, so'zlarni o'zgartirish kerak. Misol: Tarmoq xizmatlari firmasi bu ... Talaba savol beradi: “tarmoq xizmati nima? Internetga kirish xizmatlari? Avon kabi tarmoq marketing firmasi yoki boshqa biron narsa? Test vazifasi qisqacha, murakkab jumlalar, keraksiz qatnashuvchi va ergash gaplar, kirish so'zlaridan foydalanmasdan tuzilishi kerak. Agar vazifada juda ko'p "qaysi", "qaerda", "nima", ko'p vergul bo'lsa, uni tushunish va shuning uchun hal qilish qiyin bo'ladi. Topshiriq takrorlanmasdan, ikki marta inkor qilinmasdan tuzilishi kerak (yo'q - emas), ammo umuman inkor etishdan saqlanish yaxshiroqdir. Misol: Paint elektron jadval dasturi emas. Javob variantlari: Ha-Yo'q. Talaba uchun bu savolga javob berish qiyin bo'ladi, chunki vazifada ham, javobda ham inkor mavjud. Agar savolning o'zi taklif qilgan bo'lsa, savolga "shakllantiring", "ko'rsating", "xabar bering" kabi so'zlarni yozmasligingiz kerak. Masalan: Amerikani kashf etgan kishining ismini yozing? "Yozing" so'zi ortiqcha. Topshiriqlarning so'zlarini ham, javoblarning so'zlarini ham talabaga oldindan aytib berish bo'lmasligi uchun tekshiring. Bitta topshiriqda boshqa topshiriqqa javob berish uchun ishora yo'qligiga ishonch hosil qiling. Vazifalar aniq noo'rin javoblardan iborat bo'lmasligi kerak, bunda talaba darhol to'g'ri javobni hisoblab chiqadi. Barcha javoblar tarkib jihatidan ham, hajm jihatidan ham bir xil bo'lishi kerak. Har bir javobda takrorlangan iboralar savolning matniga kiritilishi kerak. Masalan: International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 291 Savolda qimmatli fikrlardan foydalanishga va talabaning sub'ektiv fikriga murojaat qilishga yo'l qo'yilmaydi. Masalan, "muhim", "asosiy" so'zlaridan foydalanishga yo'l qo'yilmaydi. Masalan: Yaxshi fotosuratda eng muximi nima xisoblanadi? a) to‘g‘ri ekspozitsiya b) kadr kompozitsiyasi c) avtorlik g‘oyasi d) sahnaning to‘g‘ri yoritilganligi Topshiriqda gapning boshini tuzish uchun asosiy kalit so'z (asosiy tushuncha) yaxshiroqdir. Topshiriq yoki qo'shma gaplar bilan topshiriqni shakllantirishni boshlamaganingiz ma'qul. Masalan: Qaysi mamlakatlar guruhi global YaIM va tovar eksportida eng kam ulushga ega. To'g'ri: Jahon YaIMdagi eng kichik ulush ... Tasvirlar, diagrammalar, jadvallar va boshqalar bilan birga topshiriqlarni tuzish va variantlarga javob berish maqsadga muvofiqdir. Test natijalari iloji boricha ob'ektiv va ishonchli bo'lishi uchun etarli miqdordagi topshiriqlarni, shuningdek turli xil darajadagi vazifalarni o'z ichiga olishi kerak. Bu shuningdek o'quvchilarning charchoqlarini yo'q qilishga yordam beradi. Eruditsiya yoki mantiqiy fikrlash asosida javob beradigan savollardan saqlaning, chunki test vazifasi o'qish va fikrlashni sinash emas, balki ma'lum bir talabaning maxsus bilimlarini, o'quv materialini bilishlarini sinab ko'rishdir. Matnlarni bilish (agar kerak bo'lmasa), asosiy ma'lumotlar, kichik tafsilotlar va hk. haqidagi savollarni chiqarib tashlang. Oʼqitishning interfaol usullaridan qaysi vaqtda foydalanishni, qaysi mavzularda qanday interfaol usullarni qoʼllashni, qanday qilib tashkil etishni, qaysi interfaol usullar axborot texnologiyalari darslarida koʼproq ijobiy natija berishini oʼqituvchi bilishi kerak. Interfaol usullarni yangi mavzuni bayon qilishda, takrorlash va bilimlarni mustahkamlashda ijobiy natija berishi mumkin [2]. Bizning fikrimizcha bunday testlar to‘plami orqali talabalar bilimini baholash, ularning faqat masalalarni yozma ko‘rinishda yechish yoki bo‘lmasam test topshiriqlarini topshirish kabi bir yoqlama fikrlashlarini o‘zgartiradi. Bunday turdagi topshiriqlar, talabalarning har bir o‘tilgan ma’ruzaga puxta tayyorgarlik ko‘rib kelishlariga sabab bo‘ladi. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 292 Bunday topshiriqlar to‘plamini turli xil sabablarga ko‘ra darsni o‘tkazib yuborgan talabalarga darsni mustaqil o‘zlashtirganligini aniqlash sifatida ham qo‘llash mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Аванесов В.С. “Форма тестовых заданий”. Учебное пособие для учителей школ, лицеев, препадователей вузов и колледжей. 2 изд., переработанное и расширённое. М.: “Центр тестирования”, 2005 г. 156 с. 2. Yusupova Sh. B. Maktablarda dasturlash asoslarini oʼqitishda interfaol usullardan foydalanish. /Oʼzbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU Urganch filiali “Ijtimoiy sohalarni raqamlashtirishda innovatsion texnologiyalarning oʼrni va ahamiyati” respublika ilmiy-amaliy anjumani to‘plam materiallari. 29.05.2020. 243-250 b. ELEKTRON KURSLARDA TALABALARNING MUSTAQIL ISHLARINI TASHKIL QILISH 1 Yusupova Shohida Botirboevna, 2 Jafarov San’at Komulovich 1 Katta oʼqituvchi, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TАTU Urganch filiali 2 Katta oʼqituvchi, Urganch davlat universiteti Аnnotatsiya. Ushbu maqolada Moodle tizimida aralash o'qitish bilan "Latex'ga kirish" fanidan elektron kursda talabalarning mustaqil ishlarini faollashtirish usullaridan biri muhokama qilingan. Kalit soʼzlar. Elektron dars, aralash ta'lim, moodle tizimi, baholash, mustaqil ish. Koronavirus pandemiyasi barcha sohalar singari taʼlim tizimiga ham oʼz taʼsirini oʼtkazdi: bogʼcha, maktab va oliy taʼlim muassasalari ommaviy ravishda yopildi. UNESCO maʼlumotiga koʼra, bugun dunyo boʼyicha 1,7 milliard oʼquvchi darslar toʼxtatilgani sabab offlayn oʼqishdan mahrum. Yuzdan ortiq mamlakatda universitetlarning yopilishi dunyo talabalarining 90 foizini uyda oʼtirishga majbur qildi [4]. Xozirgi kunda ham pandemiya xolati tahlikali tarzda qolmoqda. Respublikamizning barcha taʼlim muassasalari vaqti-vaqti bilan 14 kunlik karantin kunlarini va shunga oʼxshash boshqa chora-tadbirlarni qoʼllashga majbur boʼlmoqda. Bu esa taʼlim sohasida ishlovchi xodimlar faoliyatida ham bir muncha qiyinchiliklar tugʼdirmoqda. Bunday paytda kunduzgi taʼlimda uzluksizlikni taʼminlash maqsadida taʼlimning turli xil aralash shakllaridan foydalanishga toʼgʼri kelmoqda. Boshqa oliy taʼlim muassasalarida boʼlgani kabi Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TАTU Urganch filialida ham onlayn taʼlimni qoʼllab-quvvatlash maqsadida 2013 yilda http://moodle.ubtuit.uz/ sayt faoliyati yo‘lga qo‘yilgan. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 293 Elektron kurslarni ishlab chiqishda, moodle tizimida kursning o'zi o'tkaziladigan nazoratlar soniga qarab modullarga bo'linadi. Odatda, har bir modul o'rganilayotgan bo'limlarning bir yoki bir nechtasiga mos keladigan o'quv materialini o'z ichiga oladi. Har bir bo'limni o'rganish uchun nazariy materiallar, tipik masalalarni yechish bo'yicha uslubiy ko'rsatmalar, nazorat topshiriqlari, testlar va boshqalar elektron kursda joylashtirilgan. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki asosiy qiyinchilik talabalarning mustaqil ishini elektron kursda tashkil etish ko‘nikmasi yo‘qligida bo‘lmoqda [2]. Filialimizda kredit-modul tizimiga 2018 yilda o‘tilgan bo‘lib, bunda teaching metodidan learning metodiga o‘tish jarayoni faol olib borilmoqda. Yuqorida ta’kidlaganimizdek xozirgi tahlikali sharoitda yuzma-yuz muloqot qilish talabalarni motivatsiyalarini oshirish bir muncha qiyin bo‘lmoqda. Bu demak, ularnni mustaqil ta’limini onlayn tashkil qilishda asosiy richagni topishda muammolarni paydo qilmoqda. O‘zbekistоn Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 оktyabrdagi PF-5847- sоn Farmоni bilan tasdiqlangan “O‘zbekistоn Respublikasi Оliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivоjlantirish kоntseptsiyasi”[1]da оliy ta’lim jarayonlariga raqamli texnоlоgiyalar va zamоnaviy o‘qitish usullarni jоriy etish, yoshlarni ilmiy faоliyatga keng jalb etish, kоrruptsiyaga qarshi kurashish, muhandislik-texnik ta’lim yo‘nalishlarida tahsil оlayotgan talabalar ulushini оshirish, kredit-mоdul tizimini jоriy etish, o‘quv rejalarida amaliy ko‘nikmalarni оshirishga qaratilgan mutaxassislik fanlari bo‘yicha amaliy mashg‘ulоtlar ulushini оshirish bo‘yicha aniq vazifalar belgilab berilgan. Ma’lumki, talabaning umumiy yuklamasi auditоriya va mustaqil ta’lim yuklamalaridan ibоrat. Amaldagi ta’lim tizimida auditоriya yuklamalariga katta e’tibоr qaratilib kelinmоqda, lekin mustaqil ish turlari hali оmmalashmagan. Kredit tizimida eng avvlо talabaning mustaqil ishiga jiddiy e’tibоr qaratiladi [3]. Kredit-modul tizimida mustaqil ta’limga e’tiborni qaratgan xolda quyida mustaqil ta’limni tashkil qilish metodikasi bo‘yicha nazariy va amaliy ko‘nikmalar haqida ma’lumot berib o‘tmoqchimiz. Bizga ma’lumki, har bir nazoratda talabalar ma'lum miqdordagi topshiriqlarni bajarishlari va bo'lim uchun tegishli testdan o'tishlari kerak. Bu kurs elementlarini sinxronlashtirishda har bir element uchun “dedlin”lar ya’ni ma’lum bir vaqt oralig‘idagi muddatlarni ko'rsatilish yaxshi samara beradi. Har bir muddatdan keyin ballar pasayishini ilova qilish lozim va semestr oxirida elementni baholashda ramziy ballar beriladi. Biroq, har doim ham ushbu belgilangan muddatlarda topshiriqni bajarishga ulgurmaydigan talabalar ham mavjud. Bu ballarni yo'qotishiga va nazorat bilan bog'liq muammolarga olib keladi. Shu sababli, mustaqil ishlarning barcha turlari va ularni amalga oshirish vaqtlari ro'yxati berilgan jadval tuzish g'oyasi paydo bo'ldi (1-jadval). Jadvalda ko'rsatilganidek, vazifalar majburiy va qo‘shimcha bo'lishi mumkin. Majburiy topshiriqlar uchun ballar joriy nazoratga, so'ngra berilgan punktlarga kiritiladi (40 dan 60 gacha). Qo'shimcha elementlar uchun qo'shimcha ballarga ishora qiladi va asosan yuqori baho olishga imkon beradi. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 294 1-jadval. Kunduzgi aralash ta’limda elektron kursda mustaqil ishlar grafigi Element nomi t/r Boshlash Muddat Tugashi (ball pasayishi xisobiga) Majburiy/ Qo‘shimcha Modul #1 Test 0 1-hafta 2-hafta 3 hafta Qo‘shimcha Topshiriq 1.1 1-hafta 2-hafta 3-7 hafta Majburiy Topshiriq 1.2 2-hafta 3-hafta 4-7 hafta Majburiy Topshiriq 1.3 3-hafta 4-hafta 6-9 hafta Majburiy Topshiriq 1.4 4-hafta 5-hafta 9-11 hafta Qo‘shimcha Topshiriq 1.5 5-hafta 6-hafta 12-14 hafta Qo‘shimcha Test 1 6-hafta 7-hafta 15 hafta Majburiy Modul #2 Topshiriq 2.1 7-hafta 8-hafta 4-7 hafta Majburiy Topshiriq 2.2 9-hafta 10-hafta 6-9 hafta Majburiy Topshiriq 2.3 11-hafta 12-hafta 9-11 hafta Qo‘shimcha Topshiriq 2.4 13-hafta 13-hafta 12-14 hafta Qo‘shimcha Test 2 14-hafta 14-hafta 15 hafta Majburiy Modul #3 Topshiriq 3.1 … … … … … … … … … … Yakuniy modul Fan bo‘yicha yakuniy nazorat 16- hafta 16-hafta 15 haftalik o‘qishdan keyin Majburiy Anketa “Kursga talabalar bahosi” 16- hafta 16-hafta Qo‘shimcha … … … … … … Har bir modul bir nechta mavzularni o'z ichiga olishi mumkin. Masalan, AKT sohasida kasb ta’limi yo‘nalishi mutaxassisliklar uchun “LaTEX’ga kirish” fani bo'yicha elektron kursning 1-modulida 5 ta mavzu ko'rib chiqiladi: Xujjat strukturasi, Xujjat stili, Xujjatlarni fоrmatlash, Hоshiya maydоni bilan ishlash. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 295 1-rasm. AKT sohasida kasb ta’limi yo‘nalishi mutaxassisliklar uchun “LaTEX’ga kirish” fani bo'yicha elektron kurs 1-moduli topshiriqlarni bajarish bo'yicha metodik ko'rsatmalar bilan. Agar kerak bo'lsa, elektron kursga yangi elementlar qo'shilishi mumkin va bunda 1-jadval ko‘rinishiga o‘zgartirishlar kiritiladi. Har bir modulda qo'shimcha elementlar (chatlar, glossariylar, so'rovnomalar va boshqalar) bo'lishi mumkin. Ushbu jadval elektron kurs uchun tuzilgan va uni aralash ta'limning dastlabki darslaridan birida berish maqsadga muvofiq. Yakunda shuni ta’kidlash joizki, jadvalda ko'rsatilgan topshiriqlarni bajarish muddatlariga muvofiq tashkillashtirilsa talabalarning mustaqil ishi yanada faollashadi va ritmik xarakterga ega bo'ladi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekistоn Respublikasi Prezidentining 08.10.2019 y. dagi “O‘zbekistоn Respublikasi оliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivоjlantirish kоntseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-sоn Farmоni. 2. Бакланова И. И. О некоторых подходах к организации самостоятельной работы студентов в электронных курсах при смешанном обучении в системе ритм/ Материалы XX Всероссийской научно-методической конференции “СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТЕХНИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ”. Йошкар-Ола, 20-21 марта 2020 г. 8-11 ст. 3. Usmоnоv B.Sh., Xabibullaev R.A. Оliy o‘quv yurtlarida o‘quv jarayonini kredit-mоdul tizimida tashkil qilish. O‘quv qo‘llanma. T.: “Tafakkur” nashriyoti, 2020 y. 120 bet. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 296 4. Юсупова Ш.Б. ва б. Мактаб ўқитувчилари учун масофадан ўқитиш курсларини яратишнинг долзарб муаммолари./ International scientific journal «Global science and innovations 2020: Central asia» Nur-Sultan, Kazakhstan, june-july 2020, 4 том, 98-100 ст. SOCHILISH JARAYONIDA ZARYAD TARKIBINI MODELLASHTIRISH I.U. Tangriberganov 1 , M.K. Karimov 1 , Sh.R. Sadullayev 1 , Sh.R. Masharipov 1 , B.S. Samandarov 2 , N.D. Matyusupova 1 , O.A. Sattorova 1 , S.B. Bobojonova 1 1 Urganch davlat universiteti, e-mail: tangriberganov@mail.ru 2 Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi TATU Urganch filiali Annotatsiya: Analitik asbobsozlik izotop mass-spektrometriya, ionlarning gazodinamik manbalari hamda gaz bilan to‘ldirilgan yadroviy reaksiyalar mahsulotlari separatorlari fizikasiga nisbatan qo‘llaniladigan atomli sochilish jarayonlarini kompyuterda modellashtirish metodlarining tahlili berilgan. Kalit so‘z: atomli sochilish, approksimatsiya, dispersiya, gistogramma Zaryadlangan zarrachaning muhit atomlari yoki molekulalari bilan to‘qnashishlarida ro‘y beradigan ko‘plab jarayonlardan ion zaryadining o‘zgarishiga olib keladigan jarayonlarni e’tiborga olish kerak: qayta zaryadlanishga (yoki musbat zaryadlangan zarracha tomonidan elektronning ushlab olinishi) va qayta kovak hosil qilish (musbat zaryadlangan zarracha tomonidan elektronning yo‘qotilishi). Elektr yoki magnit maydonlarida harakatlanganida bunday jarayonlar zarracha trayektoriyasining sezilarli darajada tartibsizlanishini keltirib chiqaradi. Izotop mass-spektrometriyaning 1 – 10 keV energiyalar diapazonidagi massalarida qayta kovak hosil qilish kesimi shunday kichikki, uni e’tiborga olmasa ham bo‘ladi. Masalan, N , K , Ar ionlarining 10 keV energiyalarida 2 N da qayta kovak hosil qilish kesimi 10 -18 sm 2 darajadagi kattalikni tashkil qiladi [1]. Energiya ortishi bilan qayta kovak hosil qilish kesimi ham ortadi. Qayta zaryadlanish kesimi energiyaning keV diapazonida sezilarli katta kattalikka ega bo‘ladilar. Masalan, Ar ionining 3 keV energiyada 2 N da qayta zaryadlanish kesimi 10 -16 sm 2 darajadagi kattalikni tashkil qiladi[2]. Izotop mass- spektrometriya uchun xarakterli bo‘lgan chuqur vakuum sharoitlarida ko‘p martali to‘qnashishlarni e’tiborga olmaslik mumkin. Qoldiq gaz molekulasi bilan ionning hatto bir martalik to‘qnashish ehtimolligi kichik: 10 -6 Torr bosimda va markaziy trayektoriyaning 10 2 sm uzunligida u 10 -2 darajadagi kattalikni tashkil etadi. Bunday yaqinlashtirishda qayta zaryadlanishni e’tiborga olish sochilgan ionlar taqsimlanishi hisoblangan gistogrammalarini oddiygina qayta normalashtirishga olib keladi. Zaryad yo‘qotgan ionlar fon tokiga ulush qo‘shmagani uchun, gistogrammani tot exch tot / , (1) International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 297 kattalikka ko‘paytirish zarur, bu yerda tot – molekulada ion sochilishining to‘liq kesimi, exch – qayta zaryadlanish kesimi. Tez ko‘p zaryadli ionlarning zarya holatinining o‘zgarishi bilan bog‘langan jarayonlar yadro reaksiyalari mahsulotlarining magnit separatorlarini modellashtirish masalalarida asosiy hisoblanadilar [3]. Bu yerda gaz muhitidagi bosim 1 Torr atrofida kattalikni va ikkita to‘qnashish orasidagi ionning erkin yugurish yo‘lining o‘rtacha uzunligi zaryad o‘zgarishi bilan trayektoriyaning barcha uzunligidan ko‘p kichik masofani tashkil etadi. Ko‘p sonli to‘qnashishlar tufayli zaryadlar holatlari bo‘yicha yaxshi aniqlangan o‘rtacha q zaryadli zarrachalarning turg‘un taqsimlanishi o‘rnatiladi. O‘rtacha zaryad magnit maydondagi markaziy trayektoriyaning radiusini aniqlasa, taqisimlanish dispersiyasi esa – fokal tekislikda dastaning kengayishini aniqlaydi. Zaryadli holatning o‘zgarishi va turg‘un muvozanatning o‘rnatilishi quyidagi model bilan adekvat ravishda yoritiladi. Elektronni ushlab olish c va yo‘qotish l kesimlari quyidagicha ko‘rinishda tasavvur qilinadi: . exp ) ( , exp ) ( 0 0 q q a q q q a q l l c c (2) Faqat bir elektronli o‘tishlar ( q → 1 q ) e’tiborga olinadilar, chunki tezlikning atom birligidagi / 2 0 e 2,2×10 8 sm/s tezligi bilan deyarli bir xil tezlikdagi ionlar tezligida, eksperimentlar ko‘rsatganidek, ko‘p elektronli o‘tishlarning kesimlari kichik bo‘ladilar. Ushbu holda zaryadlar bo‘yicha zarrchalarning turg‘un Gauss taqsimlanishi tezda o‘rnatiladi 2 2 2 ) ( exp 2 1 ) ( q q q q q p , (3) uning dispersiyasi c a va l a parametrlar bilan quyidagicha bog‘langan: l c q a a 1 2 . (4) Yarim empirik q , c a va l a parametrlarning qiymatlari ekspermental natijalarni approksimatsiyalashdan olinadi. Adabiyotlar 1. Федоренко Н.В. Магнитный анализ пучка положительных ионов, ускоренных напряжением 5–30 кВ, после прохождения через разреженный газ // ЖТФ. 1954. Т. 24, вып. 5. С. 769–783. 2. Hedrick A.F., Moran F.F., McCann K.J., Flannery M.R. Charge transfer cross sections in argon ion-diatomic molecule collisions // J. Chem. Phys.1977. V. 66, N1. P. 24–31. 3. Oganessian Ju.Ts. et al. Average charge states of heavy atoms in dilute hydrogen // Phys. Rev. C. 2001. V. 64, N 6. (064309). International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 298 FANLARNI O‘QITISHDA ELEKTRON TA’LIM RESURSLARINI YARATUVCHI ILOVALAR 1 Allaberganova M.R., 2 Matqurbonova M.S., 3 Olloberganova M.D. 1 TATU Urganch filiali, assistenti 2 Gurlan tumani 26-umumiy o‘rta ta’lim maktabi o‘qituvchisi 3 TATU 2-bosqich talabasi Annotatsiya: Maqolada Zamonaviy ta’lim tizimida elektron ta’lim resurslarining o‘rni, elektron ta’lim resurslarining mohiyati, elektron ta’lim resursi yaratuvchi dasturlar haqida bayon qilingan. Tayanch so‘zlar: elektron ta’lim, resurs, ta’lim resursi, HTML5, Adobe Captivate, iSpring Suite, CourseLab, Articulate Storyline. Hоzirgi zamon axbоrоt asrida fanlarni o‘qitishda elektron ta’lim resurslaridan fоydalanish yaxshi samara bermоqda. Bugungi kundagi jamiyatning rivojlanish suratini hisobga olib ta’lim jarayonini izchillashtirishga harakat qilar ekanmiz bevosita dars jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Ayni paytda ta’lim jarayonini axborotlashtirishda asosiy diqqat samarali multimediali ta’lim resurslarini ishlab chiqarishga qaratilmoqda. Xalqaro tajribalarga tayangan holda tekstografik elektron mahsulotlar o‘rniga interaktiv, multimedia manbalariga boy elektron resurslarga talab kuchaymoqda. Umumiy ta’limda qo‘llaniladigan darsliklarning interaktivligi, multimediya manbalariga, elektron ta’lim resurslarga boyitilishiga asosiy e’tiborni qaratish lozim. Shuni aytib o‘tish kerakki, kitob faqat axborot olishni ta’minlaydi. Elektron ta’lim resurs esa olinayotgan axborotning tasavvur orqali xotirada saqlanishi bilan farq qiladi. Hozirgi kunda insonning kun davomida qabul qiladigan axborotlari shunchalik ko‘pki, ularni saqlab qolish juda qiyin. Shu sababli axborotni tasavvur qilgan holda qabul qilish xotirada saqlanishini osonlashtiradi. «Resurs» iborasini hozirgi vaqtda juda keng ma’noda ishlatish mumkin. «Ta’lim resursi» deganda esa o‘quv jarayonida bilim olishda foydalaniladigan turli xil ko‘rinish va shakllardagi o‘quv resurslarini manbasi tushuniladi. Boshqacha aytganda, ta’lim resursi – o‘quv jarayonida foydalaniladigan axborotlar manbasi hisoblanadi. Elektrоn ta’lim resursi – bu dasturiy, axbоrоt, texnik va tashkiliy vоsitalar yordamida yaratilgan elektrоn nashrlarning, raqamli hisоblash texnikalari yordamida o‘qish mumkin bo‘lgan va yoki tarmоq texnоlоgiyalari оrqali tarqatiladigan jamlanmasidir. Quyida elektron ta’lim resurslarini ishlab chiqishga mo‘ljallangan bir qancha dasturlar bo‘lib ularning ayrimlarini qisqacha sharxlab o‘tamiz: Adobe Captivate - bu dasturlarning interfaol namoyishlari, simulyatsiyalar, yordamchi ma’lumotlar, skrinkastlar, o‘yinlar va elektron ta’lim resurslsr yaratish va tahrirlash imkoniyatlari mavjud. Foydalanuvchilar Captivate dasturida International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 299 taqdimotlarga effektlar, faol nuqtalar, matnli sohalar, video va hokazolarni qo‘shib tahrirlashlari mumkin. Mualliflar mazmunini va u yoki bu elementni paydo bo‘lish vaqtlarini tahrirlashlari hamda faol nuqtalarni bosish boshqa slaydga o‘tish, shuningdek, tashqi murojaatlarga o‘tishni ta’minlashi mumkin. Captivate tasvirlarni, PowerPoint taqdimotlarni, video, .flv va audiolarni loyihaga import qilishni qo‘llab-quvvatlaydi. iSpring dasturi yordamida foydalanuvchi bir nechta bosqichdagi o‘quv elektron resurslarni yaratishi va nashr qildirishi mumkin. iSpring dasturini uskunalari Power-Point dasturining menyular satriga sozlanadi. Articulate Storyline - elektron resusrs yaratish uchun mo‘ljallangan eng ommabop dasturlardan biri bo‘lib, u moslashuvchan, foydalanishda qulay va turli maqsadli kurslar yaratish uchun ishlab chiqilgan. Articulate Storyline - o‘rgatuvchi kurslarni, taqdimotlar, testlar va kontentning boshqa shakllarini iPadda ko‘rish va masofali ta’lim tizimlariga integrallanishi mumkin bo‘lgan Flash va HTML5 formatlarda yaratish imkoniyatini beradi [1]. CourseLab — bu Internet tizimida, masofaviy ta’lim tizimlarida, kompakt disk yoki boshqa har qanday xotira qurilmalarida saqlab ishlatish uchun mo‘ljallangan interaktiv ta‘lim resurslarini tayyorlash uchun mo‘ljallangan kuchli va ishlatish oson bo‘lgan dasturiy vositadir. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Muhammad al-Xorazmiy TATU Urganch filialida AKT sohasida kasb ta’limi yo‘nalishi talabalariga Elektron o‘quv resurslarini yaratish texnologiyasi fanidan ushbu Adobe Captivate, iSpring, CourseLab, Articulate Storyline dasturlarida elektron ta’lim resurslarini yaratish bo‘yicha dars mashg‘ulotlari olib boriladi. Ushbu dars mashg‘ulotlari talabalarning fan bo‘yicha bilim, ko‘nikma, malakalarini oshirishga katta yordam beradi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Yunusova Gulshoda Nozihhonovna. “Yangi avlod t a’lim resurslarini yaratuvchi zamonaviy dasturiy vositalar”. - Namangan 2018 yil. -132 bet. TEACHING SUBJECT INFORMATICS WITH INTEGRATED METHOD Ashirova A.I., Allaberganova M.R. Urgench branch of TUIT named after Muhammad al-Khwarizmi. E-mail:anorgul76@mail.com, amuyassar83@gmail.com Annotation: In this paper, the training of informatics is considered using an integrated method. These contradictions are easily accepted in integrated learning, which also solves one more problem - economy of educational time. An integrated course allows students to form a holistic picture of the world in which English performs a specific function and serves as a means of cognition and communication. Keywords : Method, integrated method, methodological support, methods, methods of teaching informatics. International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 300 Currently, ensuring stable operation and the development of the education system, the necessary conditions for development society and the state, is considered in our country as a priority issue of state policy. Education reforms are now held in most developed countries of the world. Modernization of the content of education in Uzbekistan at the present stage the development of society is associated with innovative processes in the organization of teaching foreign languages, the use of open information systems, the introduction of information technology in educational processes. The current level of higher education encourages an integrated approach in teaching future teachers of informatics to subjects such as mathematics, computer science and English, i.e. that the logic of these sciences leads to their unification, integration. The problem of integrating several objects is very significant in the present time in connection with the rapidly growing requirements of intensive development, in conditions of the most severe resource constraints[1]. A comprehensive approach to teaching computer science based on mathematics and English allows you to solve the problems of learning in the subject of computer science. For example, the problems offered in mathematics textbooks often have no real practical value, look formal and do not interest students. The use of the same computer for its intended purpose (to solve practical tasks for performing bulky, uninteresting calculations, for processing a large amount of information,etc.) strengthens the practical orientation of both mathematics and the English language and computer science; it reflects modern research methods in these branches of scientificknowledge, contributes to the sustained interest of students in the subjects studied. Another problem that can be solved in the process of integrated learning is the inconsistency, disunity of the stages of the formation of general concepts of English among students. Language, mathematics, computer science; develop generalized skills and abilities. Practice proves that often one and the same concept within each specific subject is defined differently - such a variety of scientific terms complicates the perception of educational material[3]. The inconsistency of the proposed programs leads to the fact that the same topic is studied in different subjects at different times. These contradictions are easily accepted in integrated learning, which also solves one more problem - economy of educational time. An integrated course allows students to form a holistic picture of the world in which English performs a specific function and serves as a means of cognition and communication. Integration contributes to the versatile and harmonious development of students by combining educational, upbringing, developmental abilities into different academic subjects. An educational integrated system that developed by the authors and their tasks are available on the site www.algo.ubtuit.uz International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 301 Figure 1. Home page integrated system Algo Figure 2. Home page of the developed educational integrated system Algo The system has 815 tasks in computer science and methodological instructions for their solution. The system automatically monitors and controls programs created in 5 programming languages (Java, C ++, Pascal, Delphi, C). Which is necessary when self-study of future teachers of computer science for self-study programming. In the developed integrated learning system, tasks given in English, mathematical problem statements receive special tasks, the solution of which they send to the International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2021 Urgench, 2021y May 25-26 302 system is online and the system is automatically checked. Informatics teaching methodology should give great the importance of independent work of students, since independent developmentof algorithms and programs develops algorithmic thinking and reinforces the necessary skills. The system checks every student attempt and errors solutions to the problem are provided by the system. Experience with the proposed system allows us to draw conclusions about the results and significance of integrated learning, which boil down to the following. Integrated learning: 1) contributes to the development of the scientific style of thinking of students; 2) Makes it possible for students to widely use the natural-scientific method of cognition; 3) Forms an integrated approach to academic subjects, a unified view of a Download 5,27 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish