Mineralogiya

Dala shpatlari guruhi

Dala shpatlar guruhi silikatlar orasida yer po`stida keng tarqalgan bo`lib, og`irligi bo`yicha 50% ni tashkil etadi. Dala shpatlari kimyoviy tarkibi (24-jadval) va ichki tuzilishi bo`yicha uch guruhga bo`linadi:

1.Natriy-kalsiyli Na[AlSi₃O₈]–Ca[Al₂Si₂O₈]x– katorlaridan iborat bo`lib, plagioklazlar deb ataladi.
2. Kaliy-natriyli dala shpatlari, yuqori haroratda K[AlSi₃O₈] - Na[Al Si₃O₈] uzluksiz qattiq eritma qatorini hosil qilib, asta-sekin soviganda kaliyli va natriyli minerallarga ajraladi.
3. Kaliy-bariyli dala shpatlari ham K[AlSi₃O₈] – Ba[Al₂Si₂O₈] izomorf aralashmasidan iborat, tabiatda kam uchraydigan gialofanlar deb ataladigan minerallarni hosil qiladi.
Plagioklazlar. Bu guruhga kiradigan minerallar albit va anortit molekulalarining turli nisbatdagi qattiq izomorfik qatorini tashkil etadi. Ushbu izomorf qatorga kiruvchi minerallar quyidagilarga bo`linadi:
Alьbit-Na[AlSi<sub>3</sub>O<sub>8</sub>]-0-10%, Oligoklaz-10-30%, Andezin-30-50%, Labrodor-50-70%, Bitovnit-70-90%, Anortit- Ca[Al<sub>2</sub> 2Si<sub>2</sub>O<sub>8</sub>]-90-100%.
Plagioklazlar barcha magmatik jinslar tarkibida uchraydi ularning kimyoviy tarkibi muhim axamiyatga ega, U.S.Fyodorov har bir plagioklazlar tarkibidagi anortit molekulasining foizdagi miqdoriga qarab alohida guruhchalarga ajratadi (25-jadval). Masalan, agar plagioklazning №37 bo`lsa, unda 37% anortit va 63% alьbit molekulasi bo`lsa andezin deyiladi, yozilishi quyidagicha An<sub>37</sub>Ab<sub>63</sub> agar plagioklaz №56 bo`lsa, anortit 56% va albit – 44%ni tashkil etadi va labrodor deb ataladi An₅₆ Ab₄₄
Plagioklazlarning kimyoviy tarkibi
(% hisobida, A.G.Betextin bo`yicha)
25-jadval

Tarkibi	¹0	¹25	¹50	¹75	¹100
Na2O	10,76	8,84	5,89	2,92	-
CaO	-	5,03	10,05	15,08	36,62
Al2O3	19,40	23,70	28,01	32,33	36,62
SiO2	68,81	62,43	56,05	49,67	43,28

Plagioklazlar triklin singoniyali, simmetriya ko`rinishi pinokoidal, tabletkasimon, yoki tabletkacha-prizmatik qiyofaga ega. Odatda murakkab polisintetik qo`shaloq kristallari keng tarqalgan, oddiy qo`shaloq kristallari kam.

Rangi xilma-xil, oq, kulrang, ba`zan yashilroq, ko`kimtir, ba’zan qoraroq, shishadek yaltiraydi, qattiqligi 6-6,5 ulanish tekisligi (001) va (010) bo`yicha mukammal, ularning solishtirma og`irligi albitda 2,61 va anortitda 2,77. Ular magmatik jinslarda keng tarqalgan jins hosil qiluvchi mineral deyiladi. Bulardan tashqari, kristallik slaneslar va rogoviklar tarkibida piroksen, amfibol va sludalar bilan bir assotsiatsiyada uchraydi.