Mineral o‘G‘itlar va tuzlar kimyoviy texnologiyasi 140 14,15–mavzular: ekstraksion fosfat kislota ishlab chiqarish

MINERAL O‘G‘ITLAR VA TUZLAR KIMYOVIY TEXNOLOGIYASI 
146 
Hozirgi paytda butun dunyo sanoatlari amaliyotida sulfat kislotali 
ekstraksiyalash jarayonining kalsiy sulfatni cho’ktirish tartibi va texnologik sxemalar 
alohida bo’g’inlarining uskunali jihozlanishi: boshlang’ich reagentlarni me’yoriy 
kiritish, reaksion suspenziya olish, uning haroratini boshqarish, ajralib chiqadigan 
ftorli gazlarni zararsizlantirish, suspenziyani ajratish va sulfatli cho’kmani yuvish, uni 
chiqindixonaga yo’qotish bilan farqlanuvchi bir necha o’nlab variantlari ishlab 
chiqarishga tatbiq etilgan. 
2. Ekstraksion fosfat kislota olishning digidratli usuli. 
 
Jahon amaliyotida (shu bilan birgalikda bizning mamlakatimizda ham) 
ekstraksion fosfat kislota ishlab chiqarish nisbatan sodda va ishonchli bo’lganligi 
sababli ko’pchilik hollarda digidratli usulga asoslangan. O’zbekistondagi «Ammofos» 
ishlab chiqarish birlashmasi (Olmaliq) va Samarqand kimyo zavodi texnologik 
sistemasi har bir navbatining loyiha quvvati 136 ming t/yil P
2
O
5
ga teng. Bu ishlab 
chiqarish korxonasida Qoratog’ va Qizilqum fosforitlaridan ekstraksion fosfat kislota 
va undan ammmofos olinadi. 
Shunday quvvat bilan EFK ishlab chiqarishda temir-betonli korpus bilan 
niqoblangan to’g’ri burchakli o’n seksiyali ekstraktor (ishchi hajmi 740 m
3
) yoki ikki 
bankali (biridan ikkinchisiga suyuqlik o’z-o’zicha oqib tushuvchi va bir-biriga 
bog’langan ikki silindrik reaktor), aktiv filtrlash sirt yuzasi 80 m
2
(umumiy sirt yuzasi 
– 100 m
2
) bo’lgan tarnovli karusel vakuum-filtr va qo’shimcha jihozlar majmuasidan 
iborat texnologik tizimdan foydalaniladi. Ekstraktorlarining hajmi 1500 m
3
dan katta 
va filtr sirt yuzasi 135 m
2
bo’lgan kuchli sistemalar ham ishlatiladi. Ekstraksiya 
tizimini bundanda kattalashtirish g’oyalari ham mavjuddir. 
14.3 – rasmda apatit konsentratidan fosfat kislota (28-32% P
2
O
5
) ishlab 
chiqarishning prinsipial sxemasi tasvirlangan (shunga o’xshash sxema bo’yicha 
Qoratog’ fosforitidan 20-22% P
2
O
5
konsentratsiyali kislota olinadi). Fosfatning 
parchalanishi 

900 m
3
hajmli ekstraktorda (to’ldirilish koeffitsenti 0,8) amalga 
oshiriladi. 
Ekstraktor 
ZI-35 
markadagi xromnikelmolibdenli po’lat (yoki 
kislotabardosh materiallar bilan himoyalangan St.3) dan tayyorlangan ikkita (diametri 
13 m, balandligi 5,3 m bo’lgan) silindrik reaktordan tarkib topgan. Har bir reaktorga 
bitta markaziy propellerli (yo’naltiruvchi apparatning kuraklarini burab quvvati 
o’zgartiriladigan gidravlik trubinali) va sakkizta trubinali aralashtirgichlar o’rnatilgan 
bo’ladi. Birinchi reaktorga bunker 1 dan og’irlik o’lchov me’yorlashtirgich 2 orqali 
uzluksiz suratda apatit konsentrati kiritiladi. Xuddi shu yerga muntazam ravishda 
barometrik yig’gich 16 dan botirma nasoslar yordamida aylanma fosfat kislotasi, 
vakuum-bug’latgichli 
qurilmadan 
keladigan 
sirkulyatsiyali 
suspenziya 
[sirkulyatsiyaning qaytarilishi (8

12):1 nisbatda bo’ladi] va sulfat kislota yuboriladi 
(sulfat kislotaning bir qismi yoki to’la ikkinchi reaktorga ham berilishi mumkin). 

---