Mineral o‘G‘itlar va tuzlar kimyoviy texnologiyasi 140 14,15–mavzular: ekstraksion fosfat kislota ishlab chiqarish

MINERAL O‘G‘ITLAR VA TUZLAR KIMYOVIY TEXNOLOGIYASI 
156 
Tarkibida magniy birikmalari (dolomit) tutgan boyitilmagan (24-25% P
2
O
5
) 
Qoratog’ fosforitlaridan ekstraksiyalash jarayonida 20-22% P
2
O
5
li fosfat kislota 
olinadi. Odatdagi usullarda 37-38% P
2
O
5
gacha bug’latilishi va 30-40
O
C dan past 
haroratgacha sovutilishi natijasida u quyilib boradi va oquvchanligini yo’qotadi. Bu 
esa undan ftorsizlantirilgan o’g’itlar, qo’shaloq superfosfat, suyuq kompleks o’g’itlar 
olish imkoniyatlarini yo’qotadi. O’tgan asrning 80-yillariga qadar buning sababini 
kislotadagi MgSiF
6
ning parchalanishi natijasida gaz holatdagi SiF
4
va MgF
2
ning 
kolloid eritmasi hosil bo’lishi orqali izohlashga urinilgan. Go’yoki eritma 
sovutilganda MgF
2
ning to’yinishi hisobiga sistema qovushqoq, kam harakatchan 
massa (gel) ga aylanadi. Yana shuni ko’rsatib o’tiladiki, ko’p komponentli tuz 
sistemalari eruvchanliklarini o’rganish orqali, bug’latiladigan kislotaga kam aktiv 
kremniy dioksid (masalan, kremnegel) qo’shilganda fosfat kislota bilan MgF
2
ning 
kimyoviy ta’sirlashuvi yengillashadi, yuqori haroratda reaksiya: 
2MgF
2
+ 4H
3
PO
4
+ SiO
2
= 2Mg(H
2
PO
4
)
2
+ SiF
4
+ 2H
2
O 
tenglama bilan sodir bo’lib, kislotadagi ftor SiF
4
tarzida yo’qotiladi va yaxshi 
eriydigan monomagniyfosfat hosil bo’ladi, deb nazariy jihatdan asoslashga urinilgan. 
Lekin bu urinishlar ishlab chiqarishda o’z yechimini topmadi. 
O’zbekiston kimyogarlarining qator yillar davomida Qoratog’ fosforitidan 
sulfat kislotali ekstraksiyalashdan olingan fosfat kislotasini konsentrlash, uning fizik-
kimyoviy xossalarini o’rganish yuzasidan o’tkazgan tadqiqotlari natijasida tarkibida 
magniy birikmalari tutgan fosfat kislotalarning konsentrlanishida quyilib qolish 
sabablari ham nazariy, ham amaliy jihatdan asoslandi va bu borada ijobiy natijalarga 
erishildi.