1.1 Karboksimetilsellyuloza namunalarining olinishi, xossalari va ishlatilishi
Sellyuloza qadimdan ma`lum tabiatda keng tarqalgan polimer. U xalq xo`jaligining barcha tarmoqlarida juda ko`p maqsadlarda ishlatiladi. U turli sharoitlarda kimyoviy reaktsiyaga kirishib qimmatbaho fizik kimyoviy hamda ekspluatatsion xususiyatlarni namoyon qiluvchi oddiy va murakkab efirlar hosil qiladi [7]. Sellyulozaning sanoatda ishlab chiqarilish miqdori va uning qo’llanilish sohalari barcha sintetik polimerlarning shunday ko’rsatkichlaridan o’nlab xissa ko’pdir [6] Sellyulozaning karboksimetillangan efiri karboksimetilsellyuloza sellyuloza va glikol kislotaning oddiy efiri hisoblanadi. U ishqoriy sellyulozani Monoxlorsirka kislota yoki uni natriyli tuzini (MXSK) o`zaro ta`sirlashuvi natijasida natriyli tuz ( Na-KMS) shaklida hosil bo`ladi [8].
[ С6H7O2(OH)3*XNaOH]n + nx CICH2COONa [ C6H7O2(OH)3-X(OCH2COONa)X]n + nxNaCI +nx H2O Asosiy karboksimetillash reaktsiyasi bilan bir vaqtda o`zida monoxlor atsetatni gidrolizlanuvchi qo`shimcha reaktsiya ham sodir bo`lib, ishqor ta`sirida bu jarayon tezligi ortadi:
2CICH2COONa + HOH
HOCH2COOH + NaCI
HOCH2COOH + NaOH
HOCH2COONa + HOH
CICH2COONa NaOH
HOCH2COONa + NaCI
1918 yilda Yansen birinchi marta KMSni sintez qilgan. Bunda u sellyulozani o`yuvchi natriyning spirtdagi eritmasida monoxlorsirka kislota bilan ishlov bergan [9]. Sobiq ittifoq davrida KMS ni ishlab chiqarish Jigach Finkel’shteyn, Mogilevskiy, Timoxinlar ishlab chiqqan texnologiya asosida amalga oshirilgan. KMSni ishlab chiqarish uchun dastlabki xom ashyo sifatida sellyuloza, MXSK, natriy karbonat, natriy bikarbonat (ayrim xollarda) qo`llaniladi. KMSni olishda sellyuloza xom ashyosi sifatida kimyoviy qayta ishlashga mo`ljallangan har qanday sellyuloza ishlatilishi mumkin. Ko`pincha yog’ochdan olingan sul’fit va sul’fat sellyuloza ishlatiladi. Monoxlorsirka kislota (MXSK) sirka kislotani to`g’ridan to`g’ri xlorlash yoki tirixloretilenni gidrolizlash orqali olinishi mumkin. MXSKni sifatini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkich undagi dixlorsirka kislotani miqdori bilan belgilanadi. Uni miqdorini ortishi natriy-KMS almashinish darajasini kamayishi va sellyuloza makromolekulasini tikilib qolib gel – fraktsiya miqdorini ortib ketishiga sabab bo`ladi. Bu o`z navbatida KMS eritmalarini eruvchanligi va fil’trlanishini yomonlashtiradi. KMS sintez qilish uchun bevosita monoxlorsirka kislota yoki natriy monoxlor atsetat ishlatilishi mumkin bo`lib, u monoxlor sirka kislotani natriy karbonat bilan qattiq fazada ta`sirlashuvi natijasida olinadi: 2CICH2COOH + Na2CO3 = CICH2COONa + CO2 + H2O