Milliy universiteti p. Habibullayev nomidagi fizika fakulteti

1.1 Karboksimetilsellyuloza namunalarining olinishi, xossalari va ishlatilishi

Sellyuloza qadimdan ma`lum tabiatda keng tarqalgan polimer. U xalq
xo`jaligining barcha tarmoqlarida juda ko`p maqsadlarda ishlatiladi. U turli
sharoitlarda kimyoviy reaktsiyaga kirishib qimmatbaho fizik kimyoviy hamda
ekspluatatsion xususiyatlarni namoyon qiluvchi oddiy va murakkab efirlar hosil
qiladi [7].
Sellyulozaning sanoatda ishlab chiqarilish miqdori va uning qo’llanilish
sohalari barcha sintetik polimerlarning shunday ko’rsatkichlaridan o’nlab xissa
ko’pdir [6]
Sellyulozaning karboksimetillangan efiri karboksimetilsellyuloza sellyuloza
va glikol kislotaning oddiy efiri hisoblanadi. U ishqoriy sellyulozani
Monoxlorsirka kislota yoki uni natriyli tuzini (MXSK) o`zaro ta`sirlashuvi
natijasida natriyli tuz ( Na-KMS) shaklida hosil bo`ladi [8].

[ С6H7O2(OH)3*XNaOH]n + nx CICH2COONa [ C6H7O2(OH)3-X(OCH2COONa)X]n + nxNaCI +nx H2O
Asosiy karboksimetillash reaktsiyasi bilan bir vaqtda o`zida monoxlor
atsetatni gidrolizlanuvchi qo`shimcha reaktsiya ham sodir bo`lib, ishqor ta`sirida
bu jarayon tezligi ortadi:

2CICH2COONa + HOH	HOCH2COOH + NaCI
HOCH2COOH + NaOH	HOCH2COONa + HOH
CICH2COONa NaOH	HOCH2COONa + NaCI

1918 yilda Yansen birinchi marta KMSni sintez qilgan. Bunda u sellyulozani
o`yuvchi natriyning spirtdagi eritmasida monoxlorsirka kislota bilan ishlov bergan
[9]. Sobiq ittifoq davrida KMS ni ishlab chiqarish Jigach Finkel’shteyn,
Mogilevskiy, Timoxinlar ishlab chiqqan texnologiya asosida amalga oshirilgan.
KMSni ishlab chiqarish uchun dastlabki xom ashyo sifatida sellyuloza,
MXSK, natriy karbonat, natriy bikarbonat (ayrim xollarda) qo`llaniladi. KMSni
olishda sellyuloza xom ashyosi sifatida kimyoviy qayta ishlashga mo`ljallangan
har qanday sellyuloza ishlatilishi mumkin. Ko`pincha yog’ochdan olingan sul’fit
va sul’fat sellyuloza ishlatiladi. Monoxlorsirka kislota (MXSK) sirka kislotani
to`g’ridan to`g’ri xlorlash yoki tirixloretilenni gidrolizlash orqali olinishi mumkin.
MXSKni sifatini tavsiflovchi asosiy ko`rsatkich undagi dixlorsirka kislotani
miqdori bilan belgilanadi. Uni miqdorini ortishi natriy-KMS almashinish darajasini
kamayishi va sellyuloza makromolekulasini tikilib qolib gel – fraktsiya miqdorini
ortib ketishiga sabab bo`ladi. Bu o`z navbatida KMS eritmalarini eruvchanligi va
fil’trlanishini yomonlashtiradi.
KMS sintez qilish uchun bevosita monoxlorsirka kislota yoki natriy
monoxlor atsetat ishlatilishi mumkin bo`lib, u monoxlor sirka kislotani natriy
karbonat bilan qattiq fazada ta`sirlashuvi natijasida olinadi:
2CICH2COOH + Na2CO3 = CICH2COONa + CO2 + H2O