Milliy universiteti m. Xudoyqulov ju r n a L ist ik a g a k ir is h

partiyalaming qarashlariga qarshi zarba beradilar. Binobarin, 
jum al ham g'oyaviy kurash vositasi bo'lib xizmat qilishi 
mumkin. Ammo, jum allam ing ilmiy texnikaga va adabiyot va 
san'atga oid ko'pgina turlari hamisha umuminsoniy maqsadlarga 
xizmat qilib, umumbashariy xususiyatga ega bo'ladilar.
Jum allam ing 
paydo 
b o lish
tarixi 
kishilik jamiyatining 
rivojlanish tarixi, sivilizatsiyaning vujudga kelishi va boshqa 
ijtimoiy-siyosiy ehtiyojlar bilan bog'liqdir. Insoniyat tarixining 
ma'lum bir davriga kelib jamiyat hayotini aks ettirishda gazetadan 
ham kengroq va chuqurroq yorita oladigan matbuot turiga zarurat 
paydo bo'lgan. Kishilikning dunyoni yanada chuqurroq bilish, 
jamiyat hayotining barcha sohalarida mufassal informatsiyaga ega 
ho'lish ehtiyoji bunga asos bo'lgan. Shuningdek, ayrim sinflar, 
tabaqalar, gumhlar o'zlarining ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-nazariy va 
boshqa sohalardagi qarashlarini kcngroq va chuqurroq ishlab 
chiqish va ommaga yetkazish ehtiyojini sezganlar. Fan va 
texnikaning o'sishi, adabiyot va san'atning kamoi topishi ham 
jumallaming kelib chiqishida asosiy sabablardan bin bo'lgan. Shu 
boisdan ham birinchi jurnallar ilm-fan va adabiyot-san'atga doir
79
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo'lgan. Ma'lumotiarga k o 'ra, dastlab vujudga kelgan jumal 
1655— yilda Parijda nashr etilgan «Joumal des Savans* bo'lib, u 
adabiyot, san'at, falsafa va tabiiy fanlar bo'yicha kitoblarga 
sharhlar berishga bag'ishlangan. 
Xuddi shu yili Londonda 
«Philosophical transecting o f royal sensate* degan ilmiy jum al 
chiqa boshlagan. Italiyada 1688—yilda «Djomal dc leltarati» degan 
adabiy jum al, Germaniyada 1682—yilda «Aktum eruditorum» 
degan ilmiy-ommabop jum al chiqarilgan. Rossiyada birinchi jum al 
1728—yilda chiqqan. U «CaHKT—fleTepriyprcKHe BejjeMocTH® 
gazetasining nashri bo'lib, «Vedomostlaiga oylik tarixiy, geografik 
va boshqa ilovalar* deb atalgan fiu ilmiy-adabiy jum al faoliyatida 
atoqli rus olimi M.V. Lomonosov asosiy o 'rin tutgan.
K o'rinib turibdiki, birinchi jurnallar ilmiy, adabiy yo'nalishda 
bo'lgan. Rus jumalistikasi tarixida asosiy o 'rin tutgan boshqa 
nashriar A.C. 
Pushkin asos solgan «CoBpeMeHHHK», 
N.A. 
Nekrasov nashr etgan «OreHecTBeHHHe 3anHCKH» va boshqa 
jum allar ham adabiy-badiiy jum allar bo'lib, rus adabiyoti va 
ijtimoiy fikrining o'sishida muhim rolb o'ynagan. Kommunistik 
ta'lim ot tarafdorlari esa jum allardan o 'z siyosiy qarashlarini ishlab 
chiqish va ommaga yoyishda foydalanganlar.
Turkistonda ilk jum allar XX asming boshlarida paydo bo'ldi 
Bular 1913—yilda Samarqandda dunyo yuzini k o 'ig an «Oyina» va 
1915—yildan Toshkentda chiqa boshlagan «Al-Isloh* jumallari edi. 
«Oyina» jumali o 'sh a davrda Turkistonda dunyoga kelgan 
taraqqiyparvar jadidchilik harakatining atoqli namoyandasi, otashin 
ma'rifatparvar M ahm udxo'ja Behbudiy tom onidan chiqarilgan 
bo'lib, turkiy tildagi ilk ijtimoiy, ilmiy, adabiy nashr edi, «Oyina» 
jum ali ommaga ilm -m a’rifat, taraqqiyot g'oyalarini keng yoydi, 
qoloqlik va jaholatga qarshi kurashdi. «Al-lsioh» jurnali esa asosan 
diniy jum al bo'lib, islom dinini isloh qilish y o 'li bilan ma'rifat va 
taraqqiyotga erishishni targ'ib qildi. 1917—yil fevralida Q o'qonda 
shoir H.H. Niyoziy rahbarligida nashr etilgan «Hurriyat» jurnali 
ham ijtimoiy-siyosiy jum al edi. Bu davrda Toshkentda «Chayon» 
va «C ho'l chayoni* degan hajviy jum allar ham chiqdi va ular ham 
milliy taraqqiyot uchun kurashda muhim o 'rin tutdi.
80
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1917—yil oktyabr o'zgarishidan so'ng O zbekistonda «Inqilob», 
«Yer yuzi», «Mushtum» va boshqa ko plab jumallar nashr etildi. 
Keyinchalik «Sharq yulduzi», «Yoshlik», «Guliston» kabi jumallar 
chiqarildi. 
Bu 
jum allar 
ommaga 
ilm-fan, 
adabiyot-san’at 
masalalarini targ'ib etishda xizmat qildilar. Shu bilan birlikda, 
sovet davri jumallari kommunistik yakka mafkura ta'sirida ish 
ko'rdilar.
O 'zbekiston o 'z milliy mustaqilligiga erishgach, matbuotning 
barcha sohalaridagi singari jurnalchilik sohasida ham katta ijobiy 
o'zgarishlar yuz berdi, ko'plab yangi jum allar chiqarila 
boshlandi. «Tafakkur», «Muloqot» kabi ijtimoiy-siyosiy jumallar, 
«Jahon adabiyoti» nomli adabiy-badiiy jum al va boshqalar 
shular jumlasidandir. Shu kunda respublikamizda yuzdan ortiq 
jum al nashr etiladi. O 'zbek jumallari ham respublikamiz 
ijtimoiy-siyosiy, 
madaniy-ma'naviy 
hayotining 
chuqur 
qatlamlarini 
yoritishda, 
ilm-fan, 
adahiyot-san'atimizning 
rivojida, xalqimizga milliy qadriyatlarimiz, istiqlol mafkurasini 
singdirishda muhim vazifani bajarib kelmoqdalar.
Jum allar matbuot-ommaviy axborot vositalari tasnifida alohida, 
bosh o'rinlardan birini egallaydi. Jum allar o 'z xususiyati bilan 
gazetalarga juda yaqin turadi, chunki, ular gazetalar singari so'zni 
bosma usulda ko'paytirish asosida ish ko'radilar. Ammo, jumal 
gazetani takrorlamaydi, balki, uni to'ldiradi. Ya’ni, gazeta jamiyat 
ijtimoiy-siyosiy, 
iqtisodiy, 
madaniy-ma'naviy hayotining shu 
kundagi, ayni zamondagi holatini aks eltirsa, jumal esa jamiyat 
hayotining chuqur qatlamlarini aks ettiradj. Jumal ommaviy 
axborot vositalarining radio, televideniya kabi turlaridan o'zining 
moddiyligi bilan ustun turadi.
Modomiki, jumal vaqtli matbuotning asosiy ko'rinishlaridan 
biri ekan, u matbuotning ichki, obyektiv qonuniyatlari asosida ish 
ko'radi. Awalo u matbuotning barcha turlaridagi singari kishilaiga 
ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy, estetik va hoshqa informatsiyalar 
tarqatadi. Ammo, bu informatsiyalar gazeta informatsiyasidan 
farqli ravishda jamiyat hayoiining chuqur qatlamlari holatiga 
taatluqli bo'ladi. Boshqacha qilib aytganda, jum al faoliyatida 
matbuotning tahlil funksiyasi ustivor ho'Iadi . Ammo, shu bilan
8
]
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

birlikda jum al matbuotning tasvir 
funksiyasini bajarishda ham 
ishtirok etadi, bunda u kundalik voqea va hodisalaming ichki 
mohiyatini chuqur ochib berish uchun xizmat qiladi. Shuningdek, 
jum allar ilm-fan, 
tcxnika, 
adabiyot 
va san'atning 
chuqur 
masalalarini yoritib, ulaming rivojiga o 'z hissasini qo'shadi. Jum al 
matbuotning ta'sir 
funksiyasini bajarishda ham ishtirok etadi, 
ya’ni xuddi gazetadagi singari jurnalda xam bosilgan materiallar 
hayotda ham bevosita (kishilar ongi orqali) va ham bilvosita 
(boshqa tashkilotlaming aralashuvi orqali) o'zgarishlar yasaydi. Bu 
funksiya jum al materiallarining ta'sirchanligi va samaradorligidan 
kelib chiqadi. Matbuotning mazkur funksiyasini bajarishda hajviy 
jum allar alohida o 'rin tutadi.
Xuddi gazetalar singari, jum allar ham matbuotning bosh 
tamoyillari asosida ish ko'radi. Matbuotning bosh 
prinsiplari 
bo'lm ish umuminsoniylik, halqchillik, milliyh'k, haqqoniylik, 
paitiya jum allari uchun esa partiyaviylik kabi qoidalar jum allar 
faoliyatida ham doimiy ravishda qo llanilib kelinadi. Shuni aytish 
kerakki, bu tamoyillar turii xil jum allarda turlicha o z ifodasini 
topadi 
Jumladan, 
ijtimoiy-siyosiy 
jum allar 
faoliyatida 
umuminsoniylik, halqchillik kabi tamoyillar ustun tursa, ilmiy- 
nazariy jum allarda haqqoniylik prinsipi birinchi o'ringa chiqadi, 
ilmiy-ommabop jum allar esa xalqchillik 
prinsipiga alohida 
ahamiyat beradi. Um uman olganda, matbuot 
prinsiplari barcha 
jum allar faoliyatida asosiy qoida bo'lib xizmat qiladi.
Jum allar matbuotning an'anaviylik va yangi omillar qoidasi 
asosida ham ish ko'radilar. Hozirgi zamon o'zbek jumallari 
o'tm ish o'zbek va jahon jumalchiligining eng yaxshi an ’analari 
asosida faoliyat ko'rsatm oqdalar. Matbuotning jamoatchilik fikri 
ifodachisi bo'lish qonuniyati ham jum allar uchun taalluqlidir. 
Jumallar jamiyat hayotining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy- 
ma'naviy hayotining chuqur masalalari, muammolari bo'yicha 
jamoatchilik fikrini shakllantiradilar. 
Jamoatchilik fikri turlj 
jumallarda turlicha bo'Iadi, mas^lan, ijtimoiy-siyosiy jum allar turli 
ijtimoiy masalalar bo'yicha jamoatchilik fikrini uyg'otsa, ilmiy 
jum allar esa, bu vazifani ilmiy sohada hal etadi, hajviy jum allarda 
jamoatchilik fikri ijtimoiy kulgi orqali amalga oshiriladi.
82
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Xuddi gazetadagi singari, jurnallarda ham, turli xil— rasmiy, 
adabiy — hadiiy, ilmiy materiallar bilan bir qatorda publitsistika 
asosiy o 'rin tutadi. Ijtimoiy hayotni tasvirlashning alohida bir turi 
bo'lgan va shu kungi hayot voqealarini shu kun uchun mushohada 
etishni o 'z oldiga maqsad qilib quygan publitsistika jumallarda 
o'ziga xos xususiyat kasb etadi. Jumal publitsistikasi gazetaga 
qaraganda hajmi kengligi, serko'lamligi bilan ajralib turadi. 
Jumallarda publitsistikaning ijtimoiy — siyosiy, ilmiy, adabiy- 
badiiy 
turlari 
keng 
qo'llaniiadi. 
Hajviy 
jurnallarda 
esa 
publitsistikaning hajv va kulgiga asoslangan turi — hajviy 
publitsistika 
keng 
o ’rin 
oladi. 
Suratli 
jumallardan 
esa 
publitsistikaning yana bir o'ziga xos turi — fotopublitsistika joy 
oladi. Janr jihatidan qaraganda, jumallarda publitsistikaning 
tahliliy janrlari — maqola, suhbat, sharh kabi ko'rinishlari, hamda, 
adabiy — badiiy publitsistikaning ocherk, felyeton, pamflet kahi 
janrlari keng o 'rin oladi. Informatsion janrlar jumal sahifalaridan 
joy olsa-da o'ziga xos xususiyatga ega ho'ladi.
Jum allar jamiyat hayotini yoritish nuqtayi nazaridan turli 
xillatga bo'linadi.