Milliy universiteti jizzax filiali "amaliy matematika" fakulteti "iqtisodiyot" kafedrasi

Neokeynchilik
— iqtisodiyot ni tartibga solish boʻyicha nazariya, 
keynschiliknnng 2-jahon urushidan soʻng yuzaga kelgan, tarixiy sharoitga 
moslashgan shakli. Neokeynschilikning tanikli vakillari — R. Xarrod, N. Kaldor, J. 
Robinson, Ye. Domar, A. Xansen. Neokeynschilik 20-a. ning 50 – y.lari boshida 
jahondagi iqtiso-diy inqiroz, ilmiy-texnika inqilo-bi, mustamlakachilikning 
yemirilishi taʼsirida shakllandi. Yangi tarixiy sharoitda iqtisodiy o”sish surʼatlari 
ancha pasaydi, inqirozlar davri tez-tez takrorlanadigan boʻlib qoldi. Bu 
sharoitlarda nazariya va itisodiy siyosat J. M. Keyns gʻoyalari bilan chegaralanishi 
mumkin emas edi. Neokeynschilik asosiy eʼtiborni kengaytirilgan takror i. ch. ning 
miqdoriy bogʻlanishlariga qaratdi. Iqtisodiy oʻsish muammolariga davlatning eng 
muhim iqtisodiy siyosati sifatida qaraladigan boʻldi. Neokeynschilikga koʻra, 
kapitalistik (bozor) iqtisodiyot yangi sharoitda iktisodiy muvozanatni sti-xiyali 
tartibga solish mexanizmini yoʻqotadi va uni davlat tomonidan do-imiy va bevosita 
tartibga solish za-rurati yuzaga keladi. Shu sababli iqti-sodiyotni davlat tomonidan 

---

tartibga solishning asosiy muammolari ham oʻzgarib, inqirozga qarshi tartibga 
solishning bandlik nazariyasidan iqtisodiy usish nazariyasiga katta eʼtibor berildi. 
Neokeynschilik metodologiyasida takror i. ch. muammolariga 
makroiqtisodiy, xalq xo’jaligi nuqtayi nazaridan yondoshuv mavjud. Unda milliy 
daromad, umumiy ij-timoiy mahsulot, umumiy talab va tak-lif, 
umumiy investitsiya va b. kategoriyalardan foydalaniladi, ular takror i. ch. 
jarayonining baʼzi bir eng umumiy miqdoriy bogʻlanishlarini tahlil qilishga imkon 
beradi. J. M. 
Keynsning takror i. ch., shuningdek, multipikator 
nazariyasi toʻldiriladi. 
Neokeynschilik akselerator nazariyasini ilgari surdi. Ikkala nazariyani birlashtirish 
natijasida takror i. ch. ning kengayishini ijtimoiy-iqtisodiy jarayon sifatida emas, 
balki texnika-iqtiso-diy jarayon deb tushuntiriladi. Neokeynschilik tarafdorlari 
keng
aytirilgan takror i. ch. ning oʻziga xos formulalarini yaratdilar va uni iqtisodiy 
oʻsish modellari, deb atadilar. Ye. Domar va R. Xarrod tomonidan ishlab chiqilgan 
iqtisodiy oʻsish modelida (Xarrod —
Domar modeli) iqtisodiyotni moʻtadil 
surʼatlarda oʻsish
i dinamik bar-qarorlikning asosiy sharti sifatida qaraladi. Dinamik 
barqarorlik va do-
imiy oʻsishga erishish avtomatik ra
-
vishda boʻlmasligi, balki 
davlatning iqtisodiyotda faol ishtiroki tufayli roʻy berishi mumkinligi 
taʼkidlanadi.
Daromad 
oʻsishini taʼmi
nlashda investitsiyalarning roli, i. ch. 
kuvvatlarining oshirilishi muhim, yaʼni iqtisodiy oʻsish bandlikka yordam beradi. 
Neokeynschilik taʼlimoti chuqur inqirozlar,
urush va urushdan keyingi davrlar 
uchun samarali boʻldi.
20-a. ning 70-y. laridan bos
hlab Neokeynschilik taʼlimotiga nisbatan davlatning 
iqtisodiyotga aralashuvi boʻyicha neoliberalizm gʻoyalari oldingi oʻringa chikdi.
Yang’i keynschilar samarali talabdan ham yuqori keskin o’sishni tushuntirishg’a 
harakat qiladilar. Ular multiplikator prinstipini akselerastiya prinstipi bilan 
to’ldirdilar. Bu prinstipg’a ko’ra, aniq
-
tiniq sharoitlarda daromadlar o’sishi 
investistiyalar o’sishig’a olib kelishini ko’rsatuvchi koeffistent (multiplikator 
tushunchasig’a teskari). Multiplikator prinstipig’a ko’ra
investistiyaning’ qanday 
ishlatilishi juda muhim ahamiyatg’a eg’a emas, u ish bilan bandlikni ta’minlab, 
daromadni oshirishi kerak. Yang’i keynschilar esa investistiyaning’ qanday 
ishlatilishig’a katta e’tibor berib, industrlashg’an investistiya tushuncha
sini 
kiritdilar. Akselerator investistiya o’sishining’ daromad o’sishig’a, ya’ni 

---

investistiyadan keying’i va undan olding’i daromadlarning’ farqlari nisbati bilan 
aniqlanadi.
Keyns ta’limoti ayniqsa AQShda katta shuhrat qozondi. G’arvard universiteti 
professorlari E.Xansen (1887-1975), S.Harris, J.M.Klarklarning’ asarlarida bu 
G’’oyalar rivojlantirildi va dastlab yang’i keynschilik, keyinroq esa ortodoksal 
keynschilik deb ataldi. Keyns qoidalari asosan to’liq qabul qilindi, ammo masalan, 
Xansen tomonidan stag’nastiya nazariyasi bilan to’ldirildi. 
Xansenning’ fikricha, kapitalizm qiyinchiliklari uning’ ichki qarama-
qarshiliklaridan emas, balki «tashqi impulslar»ning’ susayg’anlig’i tufaylidir. 
Davlat harajatlarini o’stirish uchun soliqlarni oshirish taklif etiladi, ularning’ 
fikricha ish haqining’ 25-30 foizi emas, balki 60 foizini soliq sifatida olish, 
shuning’dek «me’yordag’i inflyastiya» ham taklif etiladi. 
E.Xansen, J.M.Klark va boshqalar multiplikator konstepstiyasini to’ldirdilar. 
Multiplikatorlar ta’siri keying’i qator davrlarda ham bo’ladi, ya’ni uni uzluksiz 
jarayon deb qaradilar.Yang’i keynschilar samarali talabdan ham yuqori keskin 
o’sishni tushuntirishg’a harakat qiladilar. Ular multiplikator 
prinstipini akselerastiya prinstipi bilan to’ldirdilar. Bu prinstipg’a ko’ra, aniq-tiniq 
sharoitlarda daromadlar o’sishi investistiyalar o’sishig’a olib kelishini ko’rsatuvchi 
koeffistent (multiplikator tushunchasig’a teskari). Multiplikator prinstipig’a ko’ra 
investistiyaning’ qanday ishlatilishi juda muhim ahamiyatg’a eg’a emas, u ish bilan 
bandlikni ta’minlab, daromadni oshirishi kerak.
Yang’i keynschilar esa investistiyaning’ qanday ishlatilishig’a katta e’tibor berib, 
industrlashg’an investistiya tushunchasini kiritdilar. Akselerator investistiya 
o’sishining’ daromad o’sishig’a, ya’ni investistiyadan keying’i va undan olding’i 
daromadlarning’ farqlari nisbati bilan aniqlanadi.Yang’i prinstipning’ mohiyati 
shundaki, ba’zi bir asbob-uskuna, mashina va mexanizmlar ishlab chiqarish uchun 
nisbatan o’zoq vaqt talab etiladi, shu muddatni ko’tish mazkur mashinalar ishlab 
chiqarishni keng’aytirishg’a psixolog’ik (ruhiy) ta’sir etadi, bu esa real talabdan 
ortiq bo’ladi va investistiyag’a talab ham ortadi.Multiplikator va akselerator 
G’’oyalarig’a asoslanib iqtisodiyotning’ uzluksiz o’sish sxemasi ishlab chiqildi, 
uning’ asosida davlat kapital qo’yilmalari yotadi. Davlat byudjeti kapitalistik 
iqtisodiyotda tartibg’a solinadig’an bosh mexanizm hisoblanadi.Soliqlar iqtisodiyot 
o’sg’anda oshadi va inqirozlar davrida kamayadi.

---

Davlat to’lovlari esa aksincha, inqiroz davrida oshadi va o’sish davrida kamayadi. 
Shu yo’l bilan Xansenning’ fikricha samarali talab hajmi me’yorlashadi. Bunda 
xususiy kapital qo’yilmalarini tartibg’a solish va davlat harajatlarini sharoitg’a 
qarab o’zg’artirish cheg’aralari ham belg’ilanadi. O’sish davrida davlat harajatlarini 
cheklash, inqirozlar davrida uni oshirish va shu yo’l bilan xususiy harajatlarni 
kompensastiyalash taklif etiladi, harbiy iqtisod maqtaladi, uni kon’yunkturani 
me’yorlashning’ eng’ yaxshi vositasi deb qaraladi (AQShda harbiy harajatlar doim 
yuqori bo’lishig’a e’tibor bering). 
"Bozordagi muvaffaqiyatsizliklar" ni bartaraf etish uchun davlatning faol 
aralashuvi talab etiladi, u "o'rnatilgan stabilizator" vazifasini bajarishi, iqtisodiy 
yoki ijtimoiy beqarorlikni bartaraf etishi (yoki tekislashi) kerak. Bu bozorni 
to'ldirish, bo'shliqlarni to'ldirish, bozorni tartibga solishga qodir bo'lmagan 
muammolarni hal qilish uchun mo'ljallangan. Mashhur amerikalik iqtisodchi Nobel 
mukofoti laureati P.Samuelsonning fikricha, natija - aralash iqtisodiyotdir,
sharoitlarda iqtisodiy tanazzul investitsiyalarni kengaytirishni rag'batlantirish, 
birinchi navbatda, xususiy talab yo'qligini qoplash maqsadida tovarlar va xizmatlar 
sotib olishga davlat xarajatlarini ko'paytirish orqali; ikkinchidan, bank foiz 
stavkasiga ta'sir qilish orqali. Investitsiyalarni kengaytirish uchun bu juda yuqori 
bo'lmasligi kerak. Keyneschilarning fikricha, davlat bu ta'sirni qo'shimcha pul 
muomalaga chiqarish orqali ta'minlaydi, buning natijasida o'rtacha inflyatsiya 
mumkin. Va nihoyat, uchinchidan, davlat ishlab chiqarish va iste'mol talabini 
oshirish maqsadida soliq stavkalarini o'zgartirish orqali investitsiya jarayoniga ta'sir 
ko'rsatadi.