Milliy universiteti ijtimoiy fanlar fakulteti «falsafa tarixi va mantiq» kafedrasi

PAUL NATORP (1854-1924)

 - neokantchilikning ikkinchi yirik namoyandasidir. Uning 

asarlari  falsafa  tarixi,  mantiq,  psixologiya  va  ijtimoiy  pedagogika  sohalariga  tegishlidir. 

«Qadimgi  davrda  bilish  masalasi  tarixiga  oid  tadqiqotlar.  Protagor,  Demokrit,  Epikur  va 

---

 

16 

Skepsis»  (1884),  «Demokrit  etikasi»  (1893),  «Aflotun  davlati  va  ijtimoiy  pedagogika  g‘oyasi» 

(1898), «G‘oyalar tо‘g‘risidagi Aflotun ta’limoti» (1903), «Dekartning bilish nazariyasi» (1882); 

mantiq  bо‘yicha  «Aniq  fanlarning  mantiqiy  asosi»  (1910)  «Tanqidiy  uslub  sifatida  umumiy 

psixologiya» (1912), «Ijtimoiy pedagogika» (1899) shular jumlasidandir. 

Nazariy  falsafa,  Natorp  fikricha,  «transsendental»  mantiqdir.  Lekin  bilish  mantiqdan 

boshlanmaydi.  Mantiq  aniq  fanlar  birligi  va  xilma-xilligining  aprior  shartidir.  Masalan, 

matematika  «sof  tafakkurning»  aprior  shakllariga  asoslanadi.  Shunday  qilib,  Natorp  fikricha, 

aniq  fanlar  funksional  munosabatlar  orqali  namoyon  bо‘ladi.  Demak,  Natorp  uchun  son 

tushunchasi, jumladan, matematik operatsiyalar munosabatlar va funksional bog‘liqliklarga borib 

taqaladi. U matematikani idealistik tarzda talqin qiladi. Aniq fanlarning mantiqiy asoslarini tahlil 

qilib, Natorp matematika, mantiq fanlarining obyektiv materialistik talqinlariga qarshi chiqadi.  

Neokantchilarning  vakillaridan  yana  biri  Ernst  Kassirer  (1874-1945).  Uning  asosiy 

asarlari  «Substansiya  va  funksiya  haqida  tushuncha»  (1910),  4  jildlik  «Yangi  davr  falsafasi  va 

fanida bilish masalasi» (1906-1920), «Simvolik shakllar falsafasi» (1923-1929) kabilardir. 

E.Kassirerning  falsafiy  asarlarida  tarixiylik,  mantiqiylik,  gnoseologik  masalalar 

kо‘tarilgan.  Kassirer  fan  tarixi  taraqqiyotning  biron-bir  nazariy-falsafiy  dunyoqarashining 

shakllanishi uchun xizmat qiladi, deb biladi. Fan tarixini yaratishda matematikaning shakllangan 

nazariyasiga  tayanadi.  Umuman,  Kassirer  о‘zining  falsafiy  qarashini  rivojlantirishda 

safdoshlarining  fikrlariga  tayanib,  neokantchilik  yо‘nalishining  rivojiga  о‘zining  ma’lum 

hissasini qо‘shadi. Kassirer estetik qarashlari AQSH da 1950-60 yillarda о‘z rivojini topadi. 

Shunday  qilib,  neokantchilik  falsafasi  aniq  fanlarning  falsafiy  asosini  yaratishda  о‘ziga  xos  rol 

о‘ynadi va keyingi, XX asr о‘rtalarida falsafiy fikr taraqkiyotiga ma’lum ma’noda hissa qо‘shdi.