Milliy turistik mahsulotlarni yaratishda marketing tadbirlaridan foydalanish

Milliy turistik mahsulotlarni yaratishda marketing tadbirlaridan foydalanish

Mamlakatimizda turistik xizmatlarni diversifikatsiya qilish va yangi turistik mahsulotlarni yaratish, mamlakat barcha hududlarining turistik imkoniyatlarini o‘rganish, yangi turlar va turistik marshrularni yaratilishi natijasida mamlakatimizga tashrif etuvchilarning soni va maqsadli yo‘nalishi kengayib bormoqda.

Turistik firmalar marketing faoliyati dastavval assortiment siyosatini shakllantirishga yo‘naltiriladi. Turistik firmaning assortiment siyosati deganda firmaning turizm bozorida samarali faoliyat olib borishini ta’minlash maqsadida firma tomonidan bozorda taklif qiladigan turistik mahsulotlar (turlar, turpaketlar) to‘plami tushuniladi. Turistik mahsulotlar assortimenti – bu turistik firma tomonidan taklif qilinayotgan barcha turlar, turpaketlar yoki xizmatlarni ma’lum bir usul yordamida tizimlashtirilgan to‘plamidir.

Iste’molchilarning ma’lum bir toifalariga, ma’lum bir narx intervali doirasida sotishga, ma’lum bir maqsad va funksiyalarni bajarishga mo‘ljallangan turistik mahsulot to‘plami assortimentni tashkil etadi. Bitta turmahsulotni differensiatsiya qilish yordamida turli assortiment guruhlarni shaklantirish mumkin. Masalan, turlarning nomlanishiga yoki tematikasiga ko‘ra ularni “bilish-o‘rganish”, “sog‘lomlashtirish”, “sport”, “dam olish” kabi assortiment guruhlarini, iste’molchilarni ijtimoiy-demografik ko‘rsatkichlariga binoan “nafaqadagi erkaklar”, “nafaqadagi ayollar”, “bolalar va yoshlar”, “yosh oilalar” deb ataladigan assortiment guruhlarini, turpaketlarning narxiga ko‘ra arzon narxli, o‘rtacha narxli va qimmat narxli assortiment turlarini, muddat bo‘yicha besh kungacha (qisqa muddatli), 5-14 kun (o‘rta muddatli), 15-22 kun (uzoq muddatli) turlarning assortiment guruhlarini shakllantirish mumkin.

Ma’lumki, har bir turistik firma pirovard natija hisoblanadigan turistik faoliyatdan ko‘proq foyda olishni ko‘zlaydi. Bunday natijaga erishish to‘g‘ridan to‘g‘ri turistik firmaning assortiment siyosatiga, ya’ni firma doimiy ravishda ushbu ish bilan shug‘ullangan holda arsenalida (ixtiyorida) sifatli turlardan tashkil topgan optimal assortimentning mavjud bo‘lishini taminlashiga bog‘liqdir. Turistik mahsulot assortimenti doimiy ravishda rivojlantirilishi, ya’ni uning tarkibidagi xizmatlarni modernizatsiyalash va yangilarini loyihalash evaziga mukammallashtirish lozim. Chunki hozirgi zamon turizm bozori dinamik o‘zgarish xususiyatiga ega. Aholining dam olish, xordiq chiqarishga bo‘lgan talabi o‘zgarib, dam olishning yangi turlari, yangi dam olish hududlari va markazlar, kurort zonalari paydo bo‘lmoqda.

Turistlarning u yoki bu xizmatga bo‘lgan talablari doimiy ravishda o‘zgarib bormoqda. Bunday o‘zgarishlarni har bir turistik firma hisobga olishi kerak va o‘z assortiment siyosatini shunga qarab o‘zgartirishi talab qilinadi.

Marketing amaliyotida assortimentning quyidagi turlari ishlatiladi:

• 
  asosiy assortiment - bu turistik mahsulotlarning shunday to‘plamiki, ular turistik firma daromadlarining asosiy qismlarini ta’minlaydi;
  
• 
  qo‘shimcha assortiment - bunga asosiy assortimentni to‘ldiruvchi qo‘shimcha xizmat va tovarlar to‘plami kiradi;
  
• 
  chuqurlashtirilgan assortiment asosiy xizmatlarning turli modifikatsiyasidan va iste’molchilarning alohida o‘ziga xos xohishlarini qondiruvchi tovarlarni ham o‘z ichiga oladi.
  

Demak, turmahsulot nomenklaturasi iyerarxik (pog‘onali) ko‘rilgan murakkab tuzilmani namoyon qilsa, assortimentni shakllantirish marketing boshqaruv jarayonini namoyon qiladi. Assortiment siyosatidagi bosh vazifa assortimentni boshqarishdir. Boshqarishning asosiy maqsadi esa, uni optimallashtirishdan iborat. Optimallashtirish jarayonida boshqaruv qarorlari assortimentning quyidagi asosiy ko‘rsatkichlariga yo‘naltiradi:

• 
  kengligiga - bu assortiment guruhlarini tashkil qiluvchi elementlar soni;
  
• 
  chuqurligiga – assortiment guruhidagi har bir tovar (xizmat) variantlarining soni;
  
• 
  to‘yinganligiga – bu ishlab chiqariladigan va sotiladigan barcha xizmatlarning umumiy soni;
  

Assortimentni shakllantirish va optimallashtirish jarayoni turistik firmaning bozordagi butun faoliyati davomidagi bir marta bajaradigan ish bo‘lmay, balki tovarni uzluksiz, samarali tarzda sotishga yo‘naltirilgan doimiy ravishda amalga oshiradigan ishdir. Odatda optimal assortiment hayot davrining turli bosqich(faza)larida yashayotgan (bo‘lgan) tovar (xizmat)lar to‘plamidan tarkib topadi. Optimal assortiment tarkibiga bozorga tadbiq qilish bosqichida bo‘lgan tovar(xizmat)lar, ya’ni strategik tovarlar; o‘sish bosqichida bo‘lgan tovarlar, ya’ni foyda keltiruvchi tovarlar; to‘yinish bosqichida bo‘lgan tovarlar, ya’ni yuqori daromad keltiruvchi tovarlar; sotishni rag‘batlantirishni talab qiluvchi tovarlar, ya’ni taktik tovarlar; ishlab chiqarishdan olinuvchi tovarlar, ya’ni so‘nish bosqichida bo‘lgan tovarlar va yangi yaratilgan, ya’ni ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorning bosqichida bo‘lgan tovarlar kirishi mumkin.

Turizm sohasida turistik mahsulot, turistik xizmatlar, turistik tovar, turistik paket yoki tur tushunchasi ishlatiladi. Ushbu tushunchalarning mohiyatini to‘g‘ri anglagandagina ularni o‘z joyida ishlatish mumkin bo‘ladi.

Bozorga chiqarilgan turistik mahsulot majmua sifatida va uning tarkibiga kiruvchi ayrim elementlari ham turistlar ehtiyojlariga mos bo‘lishi hamda turistik taklif sifatida namoyon bo‘lishi lozim.

Turistik mahsulot tarkibidagi xizmat va tovarlar bozoriga taklif qilingan turlar maqsadi va marshrutlariga mos kelishi shart. Masalan, tog‘-chang‘isi sport turi tarkibi quyidagi elementlardan tashkil topadi:

1. 
   Turistlarni tog‘-chang‘isi sporti markaziga yetkazish va joylashtirish;
   
2. 
   Turbaza yoki mehmonxonaga joylashtirish, tog‘-chang‘i sportining maxsus trassalardan foydalanish, trassalarning yuqori qismiga chiqarib qo‘yish, ovqatlantirish va dam olish xizmatlaridan;
   
3. 
   Dam olish hududlari va trassalarining kartalari va sxemalari, bukletlar, tog‘ chang‘i sport anjomlari, maxsus bosh kiyimlar, ko‘zoynaklar, mahalliy suviner (sovg‘alar) kabi tovarlardir.
   

Turistik mahsulot turistik xizmatdan farq qilgan holda tovar ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Keng ma’noda turistik mahsulot kategoriyasi- bu ayirboshlashga mo‘ljallangan iqtisodiy ne’matdir. Turistik mahsulotni turistik xizmatdan asosiy muhim farqi shundan iboratki, agar turistik xizmat ishlab chiqarilgan joyda harid va iste’mol qilinsa, turistik mahsulot turistlarning yashash joyida ham harid qilinishi mumkin, lekin u faqatgina ishlab chiqarilgan joydagina iste’mol qilinadi.

Ayrim hollarda turistik mahsulot tushunchasi turistik paket tushunchasi bilan aralashtirib yuboriladi. Turistik paket turistik mahsulotning bir qismi bo‘lib, uning tarkibida asosiy xizmatlar kompleksi mavjud bo‘lishi, u seriyali harakterda bo‘lishi va keng sotuvga mo‘ljallangan bo‘lishi talab qilinadi. Turistik paket individual va guruhli istemolchilarga sotiladi. Turpaket tarkibida to‘rt element: turistik markaz, transport xizmatlari, joylashtirish xizmatlari va transferning bo‘lishi majburiydir.

Mijoz tarkibida to‘rt element mavjud bo‘lgan turpaketga egalik qilish bilan u turoperatordan nafaqat katta miqdordagi chegirmani qo‘lga kiritadi, balki turistik xizmatlar seriyasiga egalik qiladi va istagan paytda turoperatordan boshqa xizmatlarni turpaketga kirishini so‘rab yoki turistik markazda bu ishni o‘zi bajargan holda turpaketni kengaytirish imkoniga ega bo‘ladi.

Tur aniq vaqt intervallari ko‘rsatilgan holda ishlab chiqilgan turistik marshrut bo‘lib, u turoperator mehnatining mahsuli hisoblanadi va mizojga yaxlit holda sotiladi hamda turmahsulotning boshlang‘ich elementi hisoblanadi.

Turistik firma (agentlik)larning asosiy xizmatlariga quyidagilar kiradi:

• 
  turizm turi tematikasi va turning marshrutini tanlash;
  
• 
  turning davomiyligi (kunlar, tunlar soni)ni aniqlashtirish;
  
• 
  mehmonxona toifasini va mehmonxonani tanlash;
  
• 
  ovqatlanishni tashkillashtirish;
  
• 
  transport turi va tipini tanlash;
  
• 
  madaniy maishiy dasturni tashkillashtirish;
  
• 
  chegirmalarni hisobga olgan holda turning narxini aniqlashtirish.
  

Ushbu xizmatlar tarkibi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, turlarning davomiyligini uch toifaga ajratish mumkin:

• 
  qisqa muddatli (2-5 kunlik);
  
• 
  o‘rta muddat (6-14 kunlik)
  
• 
  uzoq muddatli (2 hafta va undan ortiq).
  

Ushbu turlardan eng ommaviysi o‘rta muddatli turlardir. Turar joyni tanlashda odatda 3, 4 va 5 yulduzli mehmonxonalar qaraladi va bunda narx va mijozning to‘lov qobiliyati omillari hisobga olinadi.

Turda ovqatlanishni tashkil etishda quyidagi variantlar taklif qilinishi mumkin:

• 
  bir martalik ovqatlanish (odatda nonushta)
  
• 
  yarim pansion ( sutkada ikki marta ovqatlanish tashkil qilinadi, odatda nonushta va kechki ovqat)
  
• 
  pansion (nonushta, tushlik, kechki ovqat).
  

Xalqaro turizmda turistlarni turistik markazlarga yetkazishda asosan havo transporti, ayrim hollarda esa temir yo‘l transportidan foydalaniladi. O‘zbekistondagi turlardan asosan temir yo‘l va havo transportidan foydalanilsa, ayrim hollarda avtomobil transportidan foydalaniladi.

Turizm bozorida shunday maxsus turlar borki, bu turlar narxining asosiy qismini turning maqsadi va tematikasini belgilab beruvchi yetakchi xizmatlarning tannarxi tashkil qiladi. Masalan, sog‘lomlashtirish turida davolash xizmatlari; biznes turda o‘qitish, o‘rgatish xizmatlari; shop turda - haridni tashkillashtirish xizmatlari, shou turda konsert dasturlari bo‘yicha xizmatlar; sport turida – sport tadbirlarida qatnashishni tashkil qilish xizmatlari.

Demak, turistik firmalarda assortiment siyosatini takomillashtirish turistik mahsulot tarkibiga kiradigan xizmatlarni modernizatsiyalash va yangilarini loyihalash orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun joylashtirish, ovqatlantirish, transport, ekskursiya xizmatlari ko‘rsatishda servis xizmatlar darajasini oshirish, turistik mahsulotlar yaratishda turlarning assortimentini ko‘paytirish, ularning kunlar bo‘yicha, ekskursiya ob’ektlari bo‘yicha, xizmatlar tarkibi bo‘yicha, iste’molchilarning ijtimoiy-demografik belgilari bo‘yicha muntazam kengaytirib borish raqobatli bozor sharoitida muhim ahamiyatga ega. Mamlakatimizda ham keyingi yillarda sport tadbirlariga mezbonli qilish, xalqaro festivallar, konferensiyalar o‘tkazish, biznes-ishbilarmonlik muhiti, savdo-sotiq ishlari rivojlanib bormoqda. Bu esa mahalliy turistik firmalar ham o‘z assortiment siyosatida maxsus turlarga e’tiborni ko‘chaytirish dolzarb hisoblanadi.

Milliy turistik mahsulotlarni yaratishda marketing tadbirlaridan yana biri bu – turizm bozorini segmentlash hisoblanadi.

Turizm bozorini segmentlashdan maqsad:

• 
  bozorda bugun va kelajak uchun turistik faoliyat bilan shug‘ullanuvchi sub’ektning to‘lov qobiliyatli o‘z haridorlarini topish;
  
• 
  haridorlar tarkibidan ehtiyojlari raqobatchilar tomonidan yaxshiroq qoniqtiriladigan haridorlarni ajratish;
  
• 
  ehtiyojlarni turistik faoliyat bilan shug‘ullanuvchi sub’ekt tomonidan boshqalarga nisbatan yaxshiroq qondiriladigan haridorlarga e’tiborni kuchaytirish.
  

Bozorni segmentlash uchun geograafik, demografik, psixografik va xulq-atvor ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Turistik faoliyat bilan shug‘ullanuvchi sub’ekt faoliyatni butun bozor bo‘yicha yoki bozorning firmaga mos keladigan bir nechta segmentida olib borishi mumkin. Bunday bozor yoki segmentlar maqsadli bozor deyiladi.

Segmentlashning universal usuli mavjud emas. Umumiy holda segmentlash ikki bosqichda amalga oshiriladi:

• 
  makrosegmentlash;
  
• 
  mikrosegmentlash.
  

Makrosegmentlash bozorni yirik bo‘laklarga ajratishdan iborat bo‘lib, bunda segmentlash faollik sohalari bo‘yicha va iste’molchilar bo‘yicha amalga oshiriladi. Bu yerda bozorni taxminan quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:

• 
  chiquvchi yoki kiruvchi turizm;
  
• 
  guruhiy yoki yakka individual turizm;
  
• 
  ijtimoiy-iqtisodiy guruh;
  
• 
  oilaviy yoki tashkilotlar bo‘yicha turizm;
  
• 
  geografik hudud bo‘yicha.
  

Mikrosegmentlashning vazifasi yuqorida ajratilgan guruhlar ichidagi ehtiyojlarni yanada detallashtirish (qismlarga ajratish) asosida mayda segmentlarni tashkil qilishdir.

Mehmondo‘stlik va turizm industriyasida asosan makrosegmentlashdan foydalaniladi. Bunda makrosegmentlash elementlari ham ishlatiladi.

Turizm bozorini geografik omil bo‘yicha segmentlaganda bozor turli geografik hudud (birlik)larga ajratiladi. Bunday hududlar sifatida mamlakat, viloyat, shahar, tuman qaralishi mumkin. Masalan O‘zbekistonning turistik resurslar bozori Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xorazm va Farg‘ona hududlarga bo‘linadi. Turistik bozorni demografik ko‘rsatkich(belgi)lar bo‘yicha segmentlash bilvosita usul bo‘lib, u haridorlarda mavjud bo‘lgan demografik farqlar, ularning u yoki bu turmahsulotni maqul ko‘rishi va iste’mol ehtiyojini qondirishda muhim rol o‘ynaydi degan gepotezaga asoslanadi. Bu gepotezaning to‘g‘riligi hayotda ko‘p holatlarda kuzatiladi. Masalan, ayollar va erkaklarning turli tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlari turlicha. Ayollar “shou”, “dam olish”, “sog‘lomlashtirish” turlarini xush ko‘rsalar, erkaklar “biznes”, “sport”, “ko‘rish” turlariga qiziqish bildiradilar. Shunga o‘xshash farqlar yoshlar, o‘rta yoshlilar va keksalar o‘rtasida yuqori va past daromadli kishilar shaharliklar va qishloqliklar, ziyolilar va ishchilar v. h. o‘rtasida ham mavjud.

Psixografik segmenlarda haridorlar aniq bir ijtimoiy sinfga, turmush tarziga va shaxs tipiga mavsubligi prinsipiga qarab guruhlarga ajratiladi.

Bitta demografik guruhga tegishli bo‘lgan kishilar turli psixografik segmentlarga ajratish mumkin.

Xulq-atvor ko‘rsatkichi bo‘yicha segmentlashda haridorlar bilim darajasi, turistik mahsulotga nisbatan bo‘ladigan munosabatiga ko‘ra guruhlarga ajratiladi.

Demografik va xulq-atvor ko‘rsatkichlari turistik bozorni segmentlashda muhim ko‘rsatkichlar hisoblanadi.

Segmentlashning mukammal va samarali bo‘lishi uchun quyidagi shartlarga muvofiq kelishi talab qilinadi:

1. 
   Shakllantirilgan segmentlar firmaning marketing faolligiga sezgirlik bo‘yicha bir-biridan farq qilishi va differensial reaksiya (munosabat bildirishi) qilishi kerak.
   
2. 
   Segmentlar yetarli darajada katta bo‘lishi, ya’ni firmaning rentabellik darajasini ta’minlashi lozim.
   
3. 
   Segmentlar o‘lchovga ega bo‘lishi, ya’ni haridorlarning harid imkoniyatlarini baholay olishi lozim.
   
4. 
   Segmentlardan amaliy ishda foydalana olishning mumkinligi, ya’ni ushbu segmentda shu segment uchun ishlab chiqilgan turistik mahsulotlarni maksimal miqdorda sotishning imkoniyatlari.
   

Segmentlarni shakllantirish va ularni tahlil qilishdan keyingi muhim vazifa maqsadli bozorni aniqlashdir. Maqsadli bozorni aniqlashda haridorlar bilan o‘rnatiladigan munosabatlar muhim hisoblanadi.

Milliy turistik mahsulotlarni diversifikatsiya qilish va yangi turistik marshrutlarni yaratish quyidagilarga asoslanmoqda:

• 
  mamlakatning har bir hududining turistik imkoniyatini o‘rganish asosida yangi milliy turistik mahsulotlar va marshrutlar shakllantirilmoqda;
  
• 
  mamlakat aholisining barcha qatlamlarining ehtiyojlarini o‘rganish asosida ichki turistik mahsulotlar, ekskursiyalar va ichki marshuritlar bo‘yicha temir yo‘l qatnovlari va aviaaloqalar ochilmoqda;
  
• 
  aeroport va vokzallarni modernizatsiya qilish, xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish, hududiy va xalqaro yo‘nalishlar bo‘yicha charter reyslari tashkil etilmoqda;
  
• 
  turizmning zamonaviy turlarini rivojlantirish, ularning jozibadorligini oshirish kabilar.
  

Bular asosida o‘zimizning milliy turmahsulotlarimiz yaratilmoqda va turizm bozoriga taklif etilmoqda. Milliy turistik mahsulotlarni bozorga samarali siljitishda reklama va PRning o‘rni beqiyosdir.

Reklama va PRning roli shundan iboratki, turistik firmaning tashqi muhit bilan o‘zaro harakati va ichki muhitning me’yorida faoliyat olib borishini ta’minlash, turistik firma yaratgan turmahsulotlarni samarali siljitilishini ta’minlashdan iboratdir.

Turizm xizmatlar bozorida marketing kommunikatsiyalaridan reklama va PR (Public relations) eng ko‘p qo‘llaniladigan vositalardan hisoblanadi. Reklama va PR ikkalasi ham marketing kommunikatsiyalari vositasi bo‘lishi bilan birga farqli jihatlari hamda o‘xshashlik jihatlari mavjud. Reklamaning asosiy maqsadi turizm xizmatlar bozorida mijozni aynan mazkur turistik firmaning turmahsulotlarini harid qilishga undash bo‘lsa, PRning asosiy maqsadi bozorda firmaning ijobiy obro‘-e’tiborini shakllantirishdan iboratdir. Umuman reklama turistik firmaning yangi turmahsuloti, turpaketi yoki mavjud turmahsulotlarining xususiyatlarini, boshqa raqiblarning turmahsulotlaridan ustunligi, mijozning qanday ehtiyojlarini qondirishi mumkinligi, mijozlar qanday manfaatlarga ega bo‘lishi mumkinligini yoritishga qaratilgan bo‘lsa, PR esa turistik firmaning bitta xizmati yoki mahsulotiga tegishli bo‘lib qolmasdan, balki turistik firmaning o‘ziga tegishli, firmaning bozordagi o‘rni va maqeini mustahkamlashga qaratilgan bo‘ladi.

Jahon amaliyotidan ma’lum bo‘lishicha, turizm sohasi sub’ektlari yirik reklama beruvchilar qatoriga kiradi. Turizm bilan shug‘ullanuvchi sub’ektlar daromadining o‘rtacha 5-6% ini reklama faoliyatiga sarflashadi.

Turizm korxonalari tomonidan qabul qilingan umumiy marketing strategiyalari va uning kommunikatsion siyosati negizida reklama maqsadi aniqlanadi. Reklama maqsadini aniqlash ikki katta guruhdagi yo‘nalishda, ya’ni:

1. 
   sotuv sohasidagi maqsad, bu sotuv hajmini oshirish yoki xizmatlarga talabni shakllantirish;
   
2. 
   kommunikatsiya sohasidagi maqsad, aloqa g‘oyasini shakllantirish, potensial iste’molchilar bilan aloqalarni o‘rnatish yo‘llarini ishlab chiqish maqsadida amalga oshiriladi.
   

Reklama turizm bozorida milliy turmahsulotni keng ommaga tanitishda strategik yo‘nalishning asosini tashkil qiladi. Dunyoning turizm bozori rivojlangan davlatlarida (Fransiya, Italiya, Ispaniya) marketing tadbirlariga ajratilgan mablag‘ning asosiy qismi reklamaga sarf qilinadi. Chunki, turizm tarmog‘i jahon savdosining eng yirik tarmog‘iga aylanib bormoqda.

Hozirgi kunda yer yuzidagi jami tovar va xizmatlar eksportida daromad keltirish bo‘yicha ikkita yirik tarmoq – neft qazib olish va avtomobil sanoatidan keyingi uchinchi o‘rinda turadi. Turizm sohasi jahonda bo‘ladigan jami eksportning 10 foizini beradi, xizmatlar savdosining esa 35 foizi turizmga to‘g‘ri keladi.

Buyuk ipak yo‘lida joylashgan, asrlar davomida qadimiy shaharlari bilan mashhur, tarixiy va madaniy o‘tmishga, mafturkor tabiati, tog‘lari, adirliklarga ega O‘zbekiston Respublikasi turizm tarmog‘ini rivojlantirish uchun real imkoniyatlarga ega. Faqat bu imkoniyatlardan to‘lasincha foydalanish, milliy turistik mahsulotlar eksportini rivojlantirishda reklama va PRdan ham unumli foydalanish lozim.

Ayni paytda reklama turmahsulot va xizmatlarni distribyutsiya qilish va bozorda o‘tkazishning muhim bo‘g‘inidir. Aksariyat turistik tashkilotlar undan sotuv xajmini oshirish maqsadida foydalanishadi. Ushbu maqsadlar uchun sotuvdan kelib tushgan foydaning o‘rtacha 5-15% sarflanadi.

Xalqaro turizm sohasida mahsulotni reklama qilishda, reklamaning quyidagi asosiy turlarini ajratib ko‘rsatishadi: jumladan, axborot tarzidagi, chorlovchi (qiyosiy) va eslatma reklama.

Turizmda yangi bozorni o‘zlashtirishda reklama kutilmagan va keng ommani o‘ziga jalb qilishi lozim. Albatta bu turistik reklamani amaldagi faktlarini oshirib yoki buzib ko‘rsatish lozimligini anglatmaydi. Yevropaning turizm sohasi rivojlangan mamlakatlarida, jumladan, Buyuk Britaniya, Ispaniya, Fransiyada turli me’yoriy hujjatlar vositasida reklama tegishli tashkilotlar tomonidan juda qa’tiy nazorat qilinib boriladi.

Turizm bozorida reklamaning quyidagi turlari ko‘proq qo‘llaniladi:

• 
  bosma reklama (broshyuralar, tashrifnomalar, bukletlar, preys-list, jurnal, katolog, kalendar, reklama varaqalari, davri matbuot materiallari va b.q.);
  
• 
  audio-vizaul reklama;
  
• 
  tashqi reklama (neon, bilbord, brandmauer, rotafishalar, elektron tablolar va b.q.);
  
• 
  internet reklamasi;
  
• 
  radio va telereklama;
  
• 
  reklama suvenerlari.
  

Turizm bozorida marketing kommunikatsiya vositalari orasida reklamadan tashqari yana eng ko‘p qo‘llaniladigani bu PR (Public relations) hisoblanadi. Reklama va PR ikkalasi ham marketing kommunikatsiyalari vositasi bo‘lishi bilan birga farqli jihatlari hamda o‘xshashlik jihatlari mavjud. Reklamaning asosiy maqsadi turizm bozorida mijozni aynan mazkur turistik firmaning turmahsulotlarini harid qilishga undash bo‘lsa, PRning asosiy maqsadi bozorda firmaning ijobiy obro‘-e’tiborini shakllantirishdan iboratdir. Umuman reklama turistik firmaning yangi turmahsuloti, turpaketi yoki mavjud turmahsulotlarining xususiyatlarini, boshqa raqiblarning turmahsulotlaridan ustunligi, mijozning qanday ehtiyojlarini qondirishi mumkinligi, mijozlar qanday manfaatlarga ega bo‘lishi mumkinligini yoritishga qaratilgan bo‘lsa, PR esa turistik firmaning bitta xizmati yoki mahsulotiga tegishli bo‘lib qolmasdan, balki turistik firmaning o‘ziga tegishli, firmaning bozordagi o‘rni va maqeini mustahkamlashga qaratilgan bo‘ladi.

Ingliz tilidan olingan “Rublic Relations” (Pablik rileyshnz – PR, piar) atamasi “Jamoatchilik bilan aloqalar”, “Ommaviy aloqalar”, “Jamoatchilik bilan munosabatlar” degan ma’nolarni anglatadi. Jamoatchilik bilan aloqalarning asosiy maqsadi – jamoatchilik bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yish bo‘lsa, bosh vazifasi – axborot yordamida omma fikrini boshqarishdir. Jamoatchilik bilan aloqalar turizm xizmatlarini taklif etuvchi sub’ektlar va jamoatchilik o‘rtasida aloqa o‘rnatadi. Bunday aloqa fikr almashish, axborot olish va tarqatish, o‘zaro munosabatlarni mustahkamlash bilan izohlanadi.

Jamoatchilik bilan aloqalarning muhim shartlaridan biri – ikki tomonlama fikr eshitish. Fikr bir tarafdangina aytilsa, u mohiyatan – bir yoqlama, qolaversa, targ‘ibot bo‘lib qoladi. Jamoatchilik bilan aloqalar amaliyotida turizm sohasi vakillarining jamoatchilik fikrini tinglab, xulosa chiqarishi muhim o‘rin tutadi. Jamoatchilik fikrini o‘rganish – u bilan aloqalarda muhim mezon hisoblanadi. Shuning uchun turizm xizmatlari potensial iste’molchilarining fikrini o‘rganish uchun jamoatchilik bilan aloqalarni tashkil etish yo‘nalishlarini aniqlab olishimiz lozim. Jamoatchilik bilan aloqalarni o‘rnatish uchun ommani yig‘adigan quyidagi tadbirlarni o‘tkazish mumkin:

• 
  brifinglar, press-konferensiyalar tashkil qilish;
  
• 
  prezentatsiyalar o‘tkazish;
  
• 
  har xil yubiley tadbirlari o‘tkazish;
  
• 
  ayrim shaxs va tashkilotlar foydasiga homiylik qilish;
  
• 
  turistik firmaning reklamaga munosabati bo‘lmagan jurnal va byulletenlarni nashr etish;
  
• 
  tijoratga aloqasi bo‘lmagan maqolalarni matbuotga chiqarish, telefilmlar yaratish va ularni namoyish qilish va b.q.