Milliy mafkuraning shakllanishi o 'zbek xalqining, ayniqsa

Preriya (dasht) ovchi qabilalari. Uzoq davrlar Missisipi daryosi tarmoqlarining shimoli-sharqiy qismidagi oziga xos tabiatli bepoyon dashtu biyobon (preriya) da odam kam yashagan. Bu yerda XVIII asr boshlarida Shimoliy Amerikaning Sharqiy qismida yashagan mustamlakachilar tomonidan siqib chiqarilgan hindi qabilalar Missisipining g’arbiga kochib kelib, oz navbatida mahalliy kopsonli yarim otroq ovchi va dehqonchilik aholini siqa boshlaydi. Mahalliy qabilalar asta-sekin preriyaga kocha boshlaydi. Ular turli til turkumiga mansub, ayniqsa, siu, algonkin, yuto-atstek va atapask qabilalaridan iborat bolgan. Mazkur elatlar tillarining xilma-xilligiga qaramay, umumiy madaniy birlikka ega bolganlar.
Mustaqillik uchun kurashdan keyin boshlangan bozor munosa-batlarining gurkirab osishi natijasida qoshimcha yerlarga muh-tojlik paydo boladi. 1803-yilda AQSH kongressi hatto hindilar-
242
ning sharqiy hududlardan g’arbga — Missisipi orqasiga kodurish rejasini tasdiqlagan edi. Bu reja 1816-1850-yillarda amalga oshirilib, Amerika tarixida «hindilarni kocfairish* davri deb atal-gan. Aslida hindilarni zorlik bilan qabila boshliqlarini sotib oiib va mast qilib turli nayranglar bilan shartnoma tuzib — «rasmiy-lashtirib» ona yerini tashlab, g'arbiy dasht hududlarga joylashtsh-ga majbur qilganlar. Shartnoma tuzishga qarshi bo*lgan qabilalar-ga qarshi «adolat urushini» e'lon qilib, qurol kucfai bilan haydab chiqarganlar. Ayniqsa, hozirgi Jorjiya, Meriknd, Janubiy Karolina shtatlarining hindilarini kochirish vaixsbJyona zoriik bflan amalga oshirilgan. Krik, chokta, chikaso kabi qabOalanimg «ko"z yoshi yo'li» deb atalgan kochishi Amerika tariTmmg eng fojiali sahifa-laridan bolib, hindi xalqiga eng katta musibat kdtirgan, yolda ochlik, sovuq va zorlikdan minglab kishilarqirilib ketishiga sabab bolgan²².
Preriya hindilarining asosiy kasbi yowoyi hokiz (bizon)Iarni ov qilishdan iborat edi. Bizon goshti va yog*i taomga, terisi kiyim, poyabzal va chaylalarga ishlatilgan. Hhutiiar dastlab piyoda, it yordamida, oq-yoy va ba'zan nayza bilan jamoa bofib ov qilgan-lar. Shaxsiy ov qilish man qilingan, bu tartibni buzganlarai qattiq jazolaganlar. Yevropaliklar kdgandan song paydo bolgan yilqi otlar XVIII asr ortalaridan ovcfailaniing muhim yoidamdiisiga aylanadi. Mustamlakacbilardan ajrafib yarim yowoyi holatga tushgan yilqi (mustang)ni qayta oigatib, ovda va yuk tashishda foydalanilgan. Terimchilik, moyna va qush oviash, babqdiilik ham muhim soha hisoblangan.
Metallni bilmaganlar, oq-yoy va nayza ndUari, bolta va bosbqa qurollarni tosh, suyak va shoxdan, uy-iozg’or buyumlanni teii va yog’ochdan yasaganlar. Hayvoolanii ba"zan boii yoki bizon terisi bilan niqoblanib, maxsus tor bilaQyokidiuqurqazibbutunyozboyi ov qilganlar.
Uylari kochib yurishga mosJashgan, konus shaMiH^ yog’ochdan quriUb, bizon terisi bilan yopilgan va toshalgan. Uyning ortaskia ochoq-gukan yoqilgan. Har bir ofla alohida ozi ucfaun chayta tik-lagan, qavmu qarindosbJarning chaytalari bir-biriga yaqin doirasi-
²² KJapaHr: CeBepoaMepHKaHCKHe hhjbjhiim, 1*-19 fieraap
mon ornatilib, ortada qabila kengashiga moljallangan maxsus katta chayla (chodir) tiklangan.
Dasht ovchi hindilarining ijtimoiy tuzumi matriarxatdan patriarxatga otish davriga tog’ri keladi. XIX asrning oxirlariga-cha kop qabilalarda matrilokal joylanish va nikoh tartiblari saqlanib kelgan. Yevropaliklar bilan aloqalarning kuchayishi, yilqichilikning paydo bolishi ijtimoiy munosabatlarning ozgarishiga jiddiy ta'sir qila boshlaydi, sotsial tabaqalanish rivojlanib ota urug’i hukmronligi kuchayadi. Ovchilikda muhim rol oynagan ot boylik belgisi bolib qoladi. Yuzlab otlarga ega bolgan jamoa a'zolari kambag’al otsiz urug’doshlarini eza boshlaydilar. Bosqinchilik bilan shug’ullanuvchi otryadlar paydo boladi, oqibatda urush boylik orttirish manbaiga aylanadi. Harbiy ishga e'tibor kuchayib, qabila boshlig’i qilib mashhur lashkarboshilarni saylash odat bolgan.
Ma'naviy madaniyatida ham ancha ozgarishlar roy beradi. Kiyimlarga, uylarni bekitadigan terilarga, uy-rozg’or buyum-lariga naqsh berish juda rivojlangan. Piktografik rasmlar bilan yilda otadigan muhim voqealarni tasvirlovchi solnomalar yozilib borilgan oziga xos kalendarga ega bolganlar. Tabiat kuchlarini ilohiylashtiruvchi arvohlar orasida ham tabaqalanish natijasida eng muhim va ikkinchi darajali avliyolar paydo boldi. Eng katta marosimlar quyosh ibodati bilan bog’liq, undan keyingi pog’onada turgan yer, suv, olov, havo kabi tabiat kuchlariga hatto bizon, it va boshqa hayvonlarning ruhlariga sig’inganlar. Diniy marosimlarni otkazishda duoxonlik va ta-biblik bilan shug’ullanuvchi shomonlar ajralib turadi. Boy folk-lor mavzulari ham diniy rivoyatlar bilan sug’orilgan. Tasviriy san'at rivojlangan. Chaylalarga yopiladigan terilarda, zamsh kiyimlarda va boshqa buyumlarda kishi va hayvon timsollari tasvirlangan.
Dashtli hindilarning yerlarini tortib olish XIX asrda kuchaydi. Mustamlakachilar «yovvoyi g’arb» deb hisoblagan dasht joylarni ham bosib olib, mahalliy aholini oz yerlaridan, kopchiligini esa rezervatsiyalarga haydagan.!830-yildan kela boshlagan «oq tanli» ovchilar ommaviy ravishda bizonlarni qirib (oxirgi yovvoyi bizon 1881-yili oldirilgan) hindilarni asosiy hayot manbaidan mahrum etgan.