Ilk diniy tasavvurlar

Mavzu: “Ilk diniy tasavvurlar”
Tabiat hodisalari odam fikrini o’ziga tortgan. Ana shu hodisalarni tushuntirib berish qo’lidan kelmagan inson momoaqaldiroq , yashin, shamol, yomg’ir kabi tabiat kuchlariga sig’ina boshladi. Bora- bora eng qadimgi odamlarda insin vafot etgandan keyin yashahsni davom ettiradigan o’zga bir olamga ketadi deganaqidaga ishonch paydo bo’ldi.
Odamni o’rab turgan muhitda jonlar va ruhlarning mavjudligiga e’tiqod fanda animism nomini olgan . Yil fasllarining almashinuvi , momaqaldiroq bo’ronni qadimgi odamlar ruh mujassamlashgan tabiat kuchlari harakati deb tushuntirganlar. Eng qadimgi odamlar u yoki bu buyumlar omad keltirishiga yohud balo- qazoni bartaraf etishiga ham e’tiqod qilganlar,bu e’tiqod fetishism nomini olgan so’nggi paleolitga oid bo’lgan qoya rasmlarining topilishi eng qadimgi odamlarda diniy e’tiqodlat bo’lgani to’g’risidagiisbotlardan biridir. Qoyatosh rasmlaridan eng qadimiylari Ispaniyadagi Altamir va Boshqirdistondagi Kapova g’orlaridan topilgan.Diniy e’tiqodlar kurtaklari va va marhumlar ko’milgan eng qadimgi qabrlar o’rta paleolit davrida vujudga kelgan.
ANIMIZM - (lotincha anima - jon, ruh) - jon va ruhlar borligiga ishonish. Ibtidoiy davrda paydo bolgan. Ibtidoiy odamlar tabiat kuchlariga qarshi kurashda ojizlik qilgan, hayotdagi turli hodisalar (tush, gallyutsinatsiya, va hokazo)ni tushunmagan. Ruhlar odamlar hayotiga, turmushiga tasir qiladi deb tasavvur qilingan. Shu sababli zarur paytlarda ularga qurbonliklar qilganlar.
TOTEMIZM (Shimoliy Аmеrikа indеyslаrining оjibvе qаbilаsi tilidаgi «оtоtеm» - «uning urug`i» so`zidаn) - ibtidоiy diniy e`tiqоdlаrning ilk shаkllаridаn biri. U kishilаrning mа`lum guruhi bilan hаyvоn vа o`simliklаrning muаyyan turlаri (bа`zаn tаbiаt hоdisаlаri, jоnsiz nаrsаlаr) o`rtаsidа g`аyritаbiiy аlоqа, qоn-qаrindоshlik bоr dеgаn e`tiqоdgа аsоslаnаdi. Hаyvоnlаr, o`simliklаr, jоnsiz prеdmеtlаr tоtеm hisоblаngаn. Tоtеmlаr (ko`pinchа hаyvоnlаr) оv qilinmаgаn, o`ldirilmаgаn, go`shti yеyilmаgаn, ulаr go`yo kishilаrning qudrаtli himоyachisi hisоblаngаn. Qаbilа, urug` hаr bir а`zоsining hаyoti vа fаrоvоnligi tоtеmgа bоg`liq dеb qаrаlgаn. Ulаr o`z tоtеmini qаrindоshi, аkаsi, оtаsi, do`sti dеb hisоblаgаn. Hаr bir qаbilа, urug` o`z tоtеmining nоmi bilan аtаlgаn. Tоtеmistik e`tiqоd vа mаrоsimlаr muаyyan ko`rinishdа ko`p xаlqlаrdа, аyniqsа, Аvstrаliyadаgi qаbilаlаrdа sаqlаnib qоlgаn.
FITESHIZM (portugalcha fetico, fransuzcha fetiche - sehrli narsa, tumor) g`аyritаbiiy xususiyatlarga ega deb hisoblanadigan jonsiz narsalar – fetishlarga sig`inish. Sig`inish obyektlari, yani fetishlar - tosh, tayoq, ko`zmunchoq, tumor va har qanday buyum bo`lishi mumkin. Fiteshizm dinining qadimgi unsurlaridan biri. Barcha ibtidoiy xalqlarda bo`lgan.
KOHINLAR – qadimda diniy marosimlarni olib borgan, xudolar va odamlar o“rtasida vositachi hamda qurbonlik bag“ishlaydigan ruhoniylar.
RIGVEDA - Qadimgi Hindiston yozma adabiyotining qadimgi yodgorligi – Vedalarning bir qismi. Vedalar 4 ta qismdan: “Rigveda” (qasida, madhiya, duolar to`plami), “Samaveda” (qo`shiqlar to`plami), “Ayurveda” yoki “Yajurveda” (qurbonlik qilish yo`llari), “Atharvaveda” (sehrli duolar to`plami) yetib kelgan. Vedalar ichida eng qadimgisi bo`lmish Rigveda 10 kitob (mandala)dan iborat. Bunda tabiatdagi narsa va hodisalar ilohiy kuchlar sifatida gavdalantirilib, ular sharafiga qo`shiqlar, madhiyalar, to`qilgan, ularga qurbonliklar keltirilgan. O`rta Osiyoda diniy tasavvurlarning paydo bo`lishiga doir arxeologik manbalar. Qon qarindoshlikga asoslangan urug`chilik davri manbalari. Diniy qarashlarning paydo bo’lishi to’g’risida ko’plab yozma manbalar kamroq, negaki diniy qarashlar yozuv paydo bo’lishidan ancha oldin paydo bo’lgan. Aniq ishonch bilan aytish mumkinki, O’rta Osiyoda xalqlarning ibtidoiy diniy qarashlari so’ngi paleolit davridan boshlab paydo bo’la boshlagan. Mustye davriga oid Teshiktosh g’oridan topilgan neandertal bola qabridan qizil rang – ohira ilarining topilishi va qabirning hayvon shoxlari bilan o’ralishi bu fikrning yaqqol ashyoviy dalili bo’lib hizmat qiladi. Neolit va Eneolit davrida, ya’ni qon – qarindoshchilikga asoslangan urug’chilik jamoasi davrida jamoaning alohida ajratilgan sajdagoh – sig’inish xonalari paydo bo’ladi. Bu davrda butun jamoa uchun bitta umumiy sig’inish xonasining bo’lshi xarakterligi. Huddi shunday xonalar , Pasadiqtepa, Chaqmoqli, Yassitepa, Yalong’och yodgorliklarida o’rganilgan.
Neolit davridagi diniy tasavvurlar. Neolit revolutsiyasi odamlarning turmushini, ularning ta’sir etadigan barcha sohalarini tubdan o’zgartirdi. Odam o’simliklarni o’stirish, ozuqa zahilarini hosil qilishni asta sekin o’rgandi. Va bu odamni ot’troq hayot kechirishga majbur etdi. Odam hayvonlarni qo’lga o’rgatgan hamda ular berayotgan maxsulotdan foydalanishni o’rgandi. Bu nafaqat go’sht, balki sut va teridir. Ovqat pishirish bilan tanishish hamda idishlar yasash odamgayangi muhim materiallarni o’zgartirishga majbur etdi. Odam ovqat va ichimliklar saqlash uchun mo’ljallangan idishlar, uy qurish uchun foydalanilgan loyni tayyorlashni o’rgandi. Neolit davri yuqori paleolitdan keskin farq qiladi. Shu jumladan tosh buyumlarni silliqlash va sayqal berish – bu esa muhim farq va shu farq davrga nom berdi ( Neolit – yangi tosh davri, yangi tosh ishlash yangi usullar davri ). Neolit davri dehqonlarga yangi ishlab chiqarish imkonini berdi. Dehqonlar zich va ko’pchilik dehqonlar bilan o’rnashardi. Tinch va ovqat bilan ta’minlash, tug’ilish va bolalarni tirik qolishi, o’sishiga imkon berar edi. Aholining keskin ko’payishi yangi yerlarni o’zlashtirishga hayot tarzini o’zgarishi diniy tasavvurlarning rivojlanishiga yangi imkoniyatlar yaratadi. Dehqonchilikning ehtiyojlari xosilini uzoq vaqt sabrsizlik bilan kutish kerakligiga hamda aniq vaqtni hisoblash muhimligi, yer shari sikllari – bu hammasi dehqon qabilalarining osmonu yerga quyoshu oyga, yomg’iru shamolga yangi qiziqishni paydo bo’lishiga sabab bo’ldi. Bu degani qudratli ruhlarga bog’liqlik sezilarli va ko’zga tashlanadigan bo’lib qoldi, iltijo va qurbonlik ularga atalarda ularga ataladi, ammo o’ta tabiiy imkoniyatlar to’g’risidagi tasvirlar keskin o’sar edi. Natijada qadimgi ruhlar animistik sig’inish obyekt asta sekin o’ta qudratlidir hudolarga aylandilar. Ular uchun mikrop hamda cherkovlar tashkil etadilar va ulardan kecha va kunduz dehqonlar jamoasidan maxsus ajratilgan mutaxasis hizmatkorlarning – kelajakdagi kohinlar hizmat qilardi. Qadimgi totomistik tasavvurlar ham o’zgarardi dehqonlarni kasbi ov natijasiga bog’liq bo’lmagan holda, hayvonlarni qadirlay boshladi, ammo hayvonlar va totomistik tog’risidagi tasavvur avlodlar hotirasida saqlanib qolavergan. Bu esa tashqi qiyofani biron – bir ko’tarilgan hayvon siymosida o’tmishda aks etgan. Tangrilarni ko’pining ko’rinishi hayvon, Qush baliqlarning yo boshi yo tanasidan bo’lar edi. Mifologik ajdodlarning yuqorida aytib o’tilgan tangriga qarindoshligi saqlanib qolgan.
Yuqori paleolitga xos yerni xomilador ayol timsolida qadrlash neolit davridan saqlanib qolgan va murakkablashgan. Ammo bu ehtiromni tub ma’nosi o’sha –o’sha bu hayot urug’ining asoosi bo’lmish unsurni e’zozlash. Protoneolit va neolet davrida o’simlik u’rug’i don va dukkaklilar insoniyat urug’ini ramziga aylangan. Non ajdodlar va avlodlarni bog’lab turuvchi muqaddas hisoblangan. Ibodatxonalr bizga ma’lumki ilk uylardayoq paydo bo’lgan. Imoratlarda noinsoniy kuchlar borligini belgisi turli tasvir va oddiy predmetlar, hayvonlar haykalchalari ilk bosqichlarda esa ularning boshi va shoxlar hayvon yoki odam ko’rinishidagi idishlar, noodatiy shkaildagi toshlar va boshqa manbalarda namoyon bo’lgan. Erta neolitga xos nasliy ibodatxonaning ustunligi o’ziga xos diniy markaz bilan almashadi. O’troq hayot tarziga o’tish bilan birgalikda odamlarni o’z hayoti haqida tushunchalari o’zgargan. Qavmni muqaddas butunlik deb bilish marhumlarni uylar ostigako’mishga ularni chanoqlarini olovxona yainiga qo’yishga undagan. Aynan bu kabi tushuncha uyni muqaddas makonga aylantirgan. Olovxonalarda mexrob atrofida ko’pincha yirik toshlar turgan, lekin ularning ko’pligi va ajdodlar qabrlariga yaqinligi vafot etgan va shu yerda ko’milgan qarindoshlar bilan aloqani ko’rsatadi. Shu yerda duo o’qib ajdodlardan madad so’rashgan. Neolet davri boshlarida marhumni ko’mguncha uni embrion yoki uyqu holatida yotqizishgan. Demak uni uyg’onishiga ishonishgan. Ibtidoiy odamlarda o’limdan keyingi hayot haqida umumiy tushuncha bo’lmagan. Ibtidoiy odam dafn marosimi uni bajarganlar ongida odam tabiatini ikkilamvhiligi, qabrda chiriydigan tana va o’liklar makoniga ketadigan rux haqida tushuncha bo’lgan. Erta neolitga xos uylar ostidagi qabrlar mill. Avv. VII – VI ming yillik shaxarlarida ham saqlanib qolgan, lekin bundafaqatgina yosh bolalarning qabrlari uchraydi. Katta yoshlilarni uylarga ko’mmay qo’ygan. Neandertal va kramonyon kabi neolit odamlari bolalarni o’zga dunyoda ulg’ayadi deb xisoblashgan. Yana bir izohi esa kattalar gunohkor hisoblanishgan. Aynan marhumlar bilan birgalikda uy ro’zg’or anjomlarini birgalikda ko’mish jahon neolit davriga ham oiddir. Bu idishlar marhumni ko’kragi, qo’llari, kamdan – kam hollarda oyog’i va boshi teppasiga qo’yilgan. Marhum qilgan gunohlarini yuvaolmaydi,uning yaqinlari esa yaratuvchi marhamatiga umid qilishlari mumkin. Shuning uchun ham shifobaxsh zaytun yog’li idishchalar marhum yoniga qo’yilgan.
Foydalanilgan manbalar:
1).https://fayllar.org.
2).”Dinshunoslik asoslari” dasligi.
3).“Dunyo Dinlar Tarixi” darsligi.
O’ZBEKISTON DAVLAT SAN’AT VA MADANIYAT INSTITUTI “MUSIQALI DRAMA TEATRI AKTYORLIGI” BO’LIMI 1 BOSQICH TALABASI.

Referat

Mavzu: “Ilk diniy tasavvurlar”

Bajardi: Axatov Mirjalol

Tekshirdi: ______________

2021-yil